Фалсафа фаннинг тадкикот объекти, предмети - Falsafa - Referatlar

Фалсафа фаннинг тадкикот объекти, предмети

Yuklangan vaqt:

19.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

104.5 KB

Ko'chirib olish

Фалсафа фаннинг тадкикот объекти, предмети Режа: 1. Фалсафа фани келиб чикишининг ижтимоий иктисодий заминлари. . 2. Фалсафа фани предмети унинг асосий муаммолари.. 3. Узбекистон Республикасида фалсафа фани ва унга муносабат масаласи.

Ушбу лекцияда олам-одам муносабатларини илмий тушунишда фалсафий қарашларнинг алохида, бетакрор ўрни борлигига эътибор қаратилади. Фалсафанинг фан сифатида шаклланиши узоқ тарихий жараён бўлганлиги айтилади. Фан сифатида унинг ўз тадқиқот сохаси, функциялари борлиги таъкидланади. Хар бир тарихий давр муаммолари фалсафий бахс сохасига айланиши табиий хол эканлиги далилланади. 1. Олам ва унда одамнинг ўрни муаммоси хамиша қизгин бахс- мунозара объекти бўлиб келган. Бу муаммога илмий жихатдан ёндашишнинг қарор топишида барча мамлакатлар, жумладан, Узбекистон файласуфларининг хам хизматлари бор. Оламни, унда одамнинг ўрнини фалсафий идрок этишдан аввал «фалсафа» ва «фалсафа фани» тушунчалари ўртасидаги умумийлик ва айримликнинг фарқини англаб олиш мухимдир. «Фалсафа» умумий ва кенг тушунча бўлиб, олам, унда одам ва унинг уюшмалари (жамоалари, ижтимоий ҳаракатлари, партиялари, давлатлари ва х.к.)нинг ўрни, қисқаси инсон омили қандай? деган саволларга хар бир тарихий даврда, минтақа ва мамлакат халқлари тафаккур ва турмуш тарзларидан келиб чиқиб, турлича қарашлар мавжуд бўлиб келган ва хозир хам шундай. Инсонда табиатан фалсафий фикрлашга мойиллик кучли. «Философия» атамаси юнонча иккита сўз бирикмасидир. («филио» - севаман, «софио» - донолик) «фалсафа» эса лотинча «философия» сўзининг ўзбекчалашган шакли бўлиб, у «донишмандликни севиш» маъносини англатади. Немис философи Гегелнинг фикрича, фалсафа донишмандликнинг ўзидир. Шу нуқтаи назардан қараганда, эртаклар, ривоятлар, достонлар, қўшиқлардан тортиб, барча динларнинг муқаддас китобларидаги олам, унда одамнинг ўрни қандай бўлиши керак, деган саволга ўзига хос жавоблар бор. Шунинг учун қадимги греклар барча фанларни фалсафа, яъни донолик, донишмандлик ифодаси хисоблаганлар. Натижада одатий (кундалик) онгда тарихан «фалсафа – фанлар фани», «фалсафа – фанлар онаси» деган фикр кенг тарқалган. Эшитилиши жозибали ва эхтиромли кўринган бу иборалар остида фалсафани

фан сифатида тан олмаслик мақсадлари ётадики, бу бизнинг давримиз учун хатарли майл (тенденция)дир. Ўатто олимларнинг баъзилари ана шу ақидага таяниб, фалсафа фанига муносабат белгилайдилар. Ғарб мамлакатларида эса эндиликда фалсафага эхтиёж қолмади, чунки у парчаланиб, барча фанларга, айниқса ижтимоий ва гуманитар фанларга тарқаб кетди, деган нуқтаи назардан келиб чиқиб муносабат белгилаш майли кучлидир. Бундай қарашларни XIX асрдаги позитивизм асосчиси О.Конт илгари сурган бўлиб, у В.В.Яневич, В.Винделғбанд томонидан ривожлантирилди. «Фалсафа – дейди Винделғбанд, - барча мулкини фарзандларига улашиб, шундан сўнг қашшоқ одам сифатида кўчага улоқтириб ташланган қирол Лирга ўхшаб қолди». Афсуски, бундай ғайриилмий нуқтаи назарда турган ватандошларимиз ҳам йўқ эмас. Бундай фикрлар хатолигини, гайриилмий эканлигини ғоявий-назарий жихатдан исботлаш долзарб вазифалардан бири бўлиб турибди. Чунки фалсафа фан сифатида шаклланиб, ўз тадқиқот соҳаси аниқланганига анча вақт бўлди. Фалсафа фан сифатида мавжуд нарса ва ҳодисаларнинг энг умумий алоқадорлиги ва ривожланиш қонунларини, одам-олам муносабатларининг туб моҳиятини билишга имкон яратади. Бу ҳақда Ўрта асрнинг машҳур файласуфи, «Иккинчи муаллим» номи билан жаҳонга танилган олим Абу Наср Форобий бундай дейди: «Мавжудот ҳақидаги билим қўлга киритилса, шу ҳақда таълим берилса, мавжудотдан бўлган нарсанинг зоти билинса, нарсанинг маъноси тушунилса, ишончли далил-ҳужжатлар асосида шу нарса ҳақида мияда бир турли ишонч ва тасаввур пайдо бўлса, мана шу маълумотга доир фанни фалсафа деймиз. Фалсафа билими очиқ-ойдин ишончли далил-ҳужжатларга эга бўлади. Одамлар фалсафа йўли билан исбот этилган мавжуд нарса ҳақида тўла ишонч ва қаноатга эга бўладилар». Бу фикрлардан кўриниб турибдики, ватандошимиз Абу Наср Фаробий ўз хулосаларида фалсафа фан сифатида илм-фан далилларига асосланиши,

одам-олам муноабатлари шулардан келиб чиқадиган ишонч ва қаноатга таяниш лозимлигига эътиборни қаратган. Фалсафа фанининг қонунлари, категориялари, тушунчалари, тамойиллари ва фалсафий билиш методлари шаклланиши узоқ тарихий даврни ўз ичига олади. Ана шулар орқали оламни, унда одамнинг ўрнини фалсафий англаш имконияти вужудга келади. Биз яшаётган тарихий даврда барча кадрлар ўзларида фалсафий (донишмандларча) фикрлаш қобилиятига эга бўлишлари ижтимоий тараққиётда инсон омилининг ўрни ва ролини илмий англаб олишлари учун кафолат бўлади. 2. Фалсафа фан сифатида бошқа фанлардан устун хам, кам ҳам эмас. Мохиятан фалсафа фани предметининг аниқланиши бошқа фанлардан фарқ қилмайди. Чунки истаган фанни олманг, унинг предметининг аниқланиши узоқ тарихий даврларни ўз ичига олганининг гувоҳи бўласиз. «Фалсафа» атама сифатида тарихан турлича маъноларда қўллаб келинди. Жаҳондаги жуда кўп олимларнинг асрлар давомидаги изланишлари, тадқиқотлари натижаси сифатида «олам-одам» муносабатларига илмий-фалсафий ёндашувга имкон тугдирадиган ўз тушунчалари, категориялари, қонунлари, услублари, тамойиллари аниқ-равшан бўлгач, немис файласуфи Гегелғ томонидан уларни муайян бир тизим (система)га солиш бошланди. Олам ва унинг умумий манзараси, буни билиш мумкин ёки мумкин эмаслиги, шу жараёнда одамнинг ўрни ва оламни ўзгартиришдаги ролини аниқлаш, оламга гўзаллик қонунларига асосланиб муносабат белгилашнинг турли усулларига амал қилиш жараёнида муайян дунёқараш ва тафаккур тарзи шаклланади, шу дунёқарашга ва тафаккур тарзига мувофиқ қадриятли онг вужудга келади. Бу дунёқараш ва қадриятли онг одамнинг муайян йўналишдаги имон-эътиқодида ўз мужассамини топади. Демак, фалсафа фанининг предмети ана шу ҳолатларни қамраб олиши керак, деб ҳисоблаймиз. Шунинг учун ҳам фалсафа фани предметининг қуйидаги таърифини берамиз ва уни ўз нуқтаи назаримиздан туриб тавсифлаймиз.

Оламни илмий билиш, унда одамнинг ўрни ва ўзаро муносабатини аниқлаш жараёнида кенг қамровли тафаккур тарзига асосланиб, илмий дунёқарашни шакллантириш, инсон онги ва қалбига шунга мувофиқ имон- эътиқод руҳини сингдириш илмий фалсафанинг предметидир. Фалсафа фанининг тадқиқот объекти билан унинг предмети ўртасида яқинлик бор. Бироқ, предмет ўша объектни ўрганиш услуб ва усулларини ҳам ўз ичига олади. Юқоридаги таърифда бу ҳолат инобатга олинган. Сўнгра, унда бизга ҳозиргача маълум бўлган таърифлардаги умумий мазмун сақланган ҳолда бошқа фалсафий оқимлар, йўналишлар ва мактаблар учун характерли бўлган жиҳатлар ҳам ҳисобга олинган. Уларнинг инсоният маънавий такомилидаги ўйнайдиган ва ўйнаётган ролларига холисона баҳо беришни ҳам ўз доирасига киритади. Бу таъриф оламни билишда фалсафа фанининг бошқа фанлардан фарқ қиладиган ўз ўрни, йўли, усули, воситалари, мезони, мароми, қадриятлари, идеаллари борлигини ҳам назарда тутади. Оламнинг бир зарраси ва айни чоғда ўзи бир сирли олам бўлган одамнинг ўзи яшаётган тарихий, географик ва ижтимоий муҳитда муайян ўрни ва ўйнайдиган роли борлиги (яратувчи ёки бузувчи куч эканлиги) эътироф этилиб, буни билиш зарурати аён бўлади. Одамзот оламни билишда пастдан юқорига, соддадан мураккабликка, чекли қарашдан кенг қамровли қарашга томон бориш жараёнида ғор одамларига хос олғирлик, босқинчилик тафаккур тарзи ва чекланган (соҳавий) тафаккур тарзидан кенг қамровли (фалсафий) тафаккур тарзига томон кетаётгани, бунда фалсафанинг алоҳида, бетакрор ўрни борлигига эътибор қаратилади. Ва бу ҳол инсон тафаккур тарзини ўзгартириб боришининг аҳамияти ҳақида теран фикрлар билдиришни назарда тутади. Таърифнинг умумий мазмунида муайян дунёқараш ва тафаккур тарзининг одам маънавий-аҳлоқий қиёфаси тимсолида гавдаланишини намоён этадиган имон-эътиқодга муносабат ҳам бор. Чунки фалсафа фани бу масалани четлаб ўтмаслиги керак, зеро ҳар бир дунёқарашдаги мазмун, йўналиш одам онги ва қалбидан жой олиб, имон-

эътиқодига айлангандагина, улар қадр топа олади ва у ҳаракатлантирувчи кучга айланади. 3. Олам нима, ундаги ҳаракатлар негизида қандай қувват ёки қудрат (энергия) ётади, у қачон ва қандай пайдо бўлган, одам онги борлиқни билишга қодирми, уни ўз хохишича ўзгартира оладими ёки йўқми каби саволларга жавоб қидириш жараёнида даставвал мифологик, сўнгра диний дунёқарашлар ўз-ўзидан шаклланиб, одамларнинг ижтимоий мухитда бир- бири билан хамкор-хамнафас бўлиб яшашлари учун маънавий-рухий шарт- шароит яратилди. Бу дунёқарашлар туфайли одам-олам муносабатлари инсонпарварлик асосида ривожланиши йўлида катта тарихий тажрибалар тўпландики, уларга таяниб туриб ИТИ ва Глобаллашув жараёнида одамлар, элатлар, халқлар, миллатлар ўзаро ҳамкор, ҳамнафас, дўстона алоқаларда яшашлари учун янгича, тарафкашликдан ҳоли тафаккур тарзини шакллантириш, «одам-олам» муносабатларини тўла-тўкис илмий ўзанга буриб юбора оладиган дунёқарашга кучли ижтимоий эхтиёж пайдо бўлмоқда. Чунки ИТИ ҳамда одамзод маънавий олами қашшоқлиги туфайли юзага келаётган муаммоларни фақат илмий-фалсафий дунёқараш орқали хал қилиш мумкин, холос. Шунинг учун фалсафа мустақил фан эканлиги, унинг ўз предмети борлигини тан олиш дунё миқёсида ҳам, мамлакатимиз ичида ҳам фавқулотда мухим бўлиб турибди. Одамзотнинг ақл-идроки, унинг меваси бўлган фан-техника ва технология муваффақиятлари буткул оқилона ишларга, фақат бунёдкорликка, эзгуликнинг қарор топишига буриб юбориш мумкинми-йўқми, деган саволга фақат фалсафа фани асосли жавоблар топиши мумкин. Шу фанга ишонч ва ихлос (эътиқод) туфайли ҳозирги замон илғор фан ютуқлари хулосалари ва далилларига асосланган фалсафий дунёқарашни қарор топтириш мумкин. Бу фанни ривожлантириш, унинг категориал базасини мустахкамлаш орқали ҳар бир жамиятда маънавий қадриятларни барқарор қилиш одам учун олий қадрият эканини хар бир индивид онгига етказиш ва энг мухими, миллий, диний, ирқий ёки бошқа тафовутлар туфайли хар қандай шакл-шамойилда душман образи яратиш

сиёсати ва мафкурасининг ғайриинсоний мохиятини фош қилиб ташлаш мумкин. Дунёда йигилиб қолган ва тобора кўпайиб бораётган муаммоларни ҳамма элатлар, халқлар, миллатлар биргаликда, ҳамкор ва ҳамнафас бўлган шароитда хал этиш мумкин. Бунинг учун одамзод рухини поклашда барча динларнинг намоёндалари ва илм-маърифат ахллари биргаликда изланишлари, бу йўналиш бўйича ўзаро иттифоқ тузишлари мақсадга мувофиқдир. Шунда фалсафа фанининг миллий ва умумбашарий ахамияти беқиёс ошиб кетади. Албатта Ўзбекистонда маънавият миллий негизда ривожланиши лозим ва бу хол умуминсоний қадриятларнинг қарор топиши учун кафолат бўлади. Ўар бир миллатнинг тарихан таркиб топган ўз табиати (менталитети) ва шунга мувофиқ ўзига хос дунёқараши, тафаккур ва турмуш тарзи бўладики, бу ўша миллатнинг фалсафий қарашларида ўз мужассамини топади. Бинобарин, миллий фалсафа миллий қадриятлар гултожиси сифатида умуминсоний қадриятлар мажмуаси бўлган фалсафа фанига ва фалсафий қарашларга терс бўлиб қолмаслиги устида гап боради. Турлича фалсафий оқимлар мавжуд ва яна янги оқимлар пайдо бўлаверади. Бироқ, бу оқимларнинг биронтаси, жумладан миллий фалсафа фалсафа фанининг ўрнини эгаллаб олишдан эхтиёт бўлиш зарур. Акс холда ижтимоий ходисаларга марксча синфийлик тамойиллари ўрнини миллий махдудлик тамойиллари эгаллаб, миллий мафкура ёрдамида фалсафий ақидапарастликка йўл очилиши мумкин. «Одам-олам» муносабатлари системаси РАСОМ О1 О2

АСОМ БСОМ МООМ О1 – Одам РАСОМ - рухий-амалий субъект- объект муносабатлари Р – Рух АСОМ –аксиологик (исботланган хақи- қатларга) субъект-объект муносабатлари О2 – Олам БСОМ – билишга доир субъект-объект муносабатлари М – Моддийлик МООМ – модиюнлик ва одамга онтологик муносабатлар. Фалсафанинг асосий тушунчалари: «Адолат», «Хақиқат», «Гўзаллик», «Эзгулик», «Харакат». 4. Фалсафа фанининг функцияларида унинг фанлар тизими ва ижтимоий ҳаётдаги ўрни равшанлашади. Функция (вазифа) деганда ҳаракат услуби, фалсафий билимлар тизими доирасида фаоллигининг намоён бўлиши, бажариши лозим бўлган вазифаларнинг умумий тип (тур)лари назарда тутилади. Фалсафа фани функциялари хилма-хил. Улар ичида дунёқарашлилик (онтология), оламни билиш (гносеология), қадриятли онгни шакллантириш, ижтимоий, амалиётчилик (практикология), методологик , инсонпарварлик , маданий - тарбиявий функциялари индивидуал ва ижтимоий онгга фаол таъсир кўрсатиб, шу жараёнда у ижтимоий-сиёсий ва мафкуравий ҳаёт ҳамда бошқа барча фанлар ва дунёқарашлар билан узвий богланиб кетади.

Ўаёт ва ўлим хақида ўйламайдиган ва яшашнинг чеклангани тўгрисида қайгурмайдиган, ғам-ташвиш чекмайдиган одам бўлмаса керак. Ўлимнинг муқаррарлиги ҳар бир инсонда салбий хис-туйгуларни юзага қалқитиб, одамнинг илик-иликларигача бўлган қувватни ҳам гўё суғириб олгандек бўлади. Бу хислардан холи бўлиш учун одам абадийлик тўгрисида қайгуради, абадийликка дохил бўлиш йўлларини қидиради. Шу жараёнда ақл билан билиб, тажриба йўли билан синаб бўлмайдиган (трансцендентал) олам борлиги, у билан рухий алоқа боғлаш орқали ўлим вахимаси, ҳаёт тушкунлиги, яшашнинг маънисизлиги тўгрисидаги ғам-андух хисларидан холи бўлишга интилади, натижада инсон ички олами («Мени») ташқи абадий олам – космик бутунлик билан бирлашгандек бўлади. Оқибатда мифологик (афсонавий), диний, бадиий, одатий дунёқарашлар вужудга келиб, улар орқали одам ҳаётдан қониқиш, вахимага тушмаслик хис-туйғуларини ўзида гавдалантирмоқчи бўлади. Фалсафа эса инсоният тўплаган барча илмлар, тажрибаларни умумлаштириб, айрим-айрим тармоқларга бўлиниб кетган дунё хақидаги тасаввурларни йиғиб, илм-фан далилларига, инсониятнинг абадийлик йўлида тўплаган тарихий тажрибаларига таянган илмий дунёқарашни шакллантиради. Шунинг учун ҳам фалсафа фанининг мохияти – «Одам-олам» тизимида ялпи умумий муаммолар хақидаги фикрларда намоён бўлади. Одам неча йил яшаши билан эмас, балки қандай яшаганлиги билан ўз абадийлигини ярата олишига фалсафа ишонтириб, инсон ўз ҳаётининг маъноли, мазмунли қилишига ёрдамлашади. Илмий фалсафа одамзодни ҳаётбахш дунёқараш эгаси қилиш функцияси орқали олам, ундаги барча муносабатлар ижтимоий тараққиётга, инсон баркамоллигига хизмат қилиши учун курашувчилар авлодини етиштиришга ҳаракат қилади. Фалсафа оламни билиш методи орқали фанларга нисбатан эвристик , уйгунлаштириш , бирлаштирувчилик , мантиқий-гносеологик (билишга оид) каби функцияларни ҳам бажаради. Бу, унинг методологик функцияси бўлиб, барча фанларга доир мураккаб назарий ва фундаментал муаммоларни хал этишга ёрдамлашади.

Фалсафа фанининг муаммоларини маънисиз, деб қаровчи оқимларнинг даъволари танқиддан ҳам тубандир. Чунки ҳар бир элат, миллат олдида муайян тарихий даврда пайдо бўладиган муаммолар, фалсафий тахлил, фалсафий қарашлар йўли билан хал этиб келинган ва шундай бўлиб қолаверади. Улар ичида одамнинг умуман оламга муносабати муамоси – дунёқараш энг мухими ҳисобланади. Моддий ва рухий олам ўртасидаги муносабатларни аниқлаш, табиат ва жамият қонунлари ҳақиқатан ҳам мавжудми, ёки одамзот тартиб-қоидага бўлган эҳтиёжи туфайли уни ўйлаб топганми, одам нима ва оламдаги, яъни умумий алоқадорликлар ичида унинг ўрни қандай – у яратувчими ёки бузувчи қудратми, инсон ақл-заковатининг табиати нима, одам ўзини қуршаб олган оламни ва ўз-ўзини била оладими, хақиқат ва адашиш деганда нима англашилади, эзгулик ва ёвузлик нима, қандай қонуниятлар ва қандай йўналишлар инсоният тарихини ҳаракатга келтиради каби дунёқараш билан боғланиб кетган муамоларни англаш, уларни хал этиш орқали оламда ўзининг муносиб ўрнига эга бўлиш ҳар бир одамда оламий фикрлаш қобилиятини вужудга келтиради. Табиат ўз тараққиётининг Ноосфера – Ақл соҳаси босқичига ўтганлиги муносабати билан Она-табиатни муқаррар ҳалокатдан сақлаб қолиш муаммоси фан-техника ва ахборот технологияларидан умумбашарий манфаатлар йўлида фойдаланиш усулларини излаш ва топиш фалсафа фани олдига янги катта вазифаларни кўндаланг қилиб қўймоқда. Илмий-техника инқилоби (ИТИ) туфайли анъанавий тафаккур ва турмуш тарзи инқирозга учрагани, янги даврга мувофиқ келадиган турмуш тарзини шакллантириш, инсоният ақл-заковати ва унинг меваси бўлган фан- техника ва технология муваффақиятларини тўла-тўкис оқилона ишларга буриб юбориш муаммоси пайдо бўлдики, уни фалсафий дунёқараш негизидагина хал этиш мумкин. Умуман фалсафа фани олдида турган барча муаммоларни бешта гурухга бўлиш мақсадга мувофиқдир: а) онтологик, б) антропологик, в) аксиологик, г) гносеологик ва д) праксигологик. Бу муаммоларнинг барчаси

дунёқарашнинг муайян типи билан боғланиб кетади. Аммо илм-фан хулосалари, далилларига таянган фалсафий дунёқараш орқали инсоният миллий ва умумбашарий муаммоларни қадам-бақадам хал эта олишига умид боғлаш ҳар бир кишида ижобий хис-туйгуларни вужудга келтириб, ҳаётини мазмунли ва қадрли этади. Хулоса : а) «фалсафа» ва «фалсафа фани» тушунчаларидаги умумийлик ва айримликни англаш багоят мухим ахамиятга моликдир; б) фалсафа фанининг ўз тадқиқот сохаси (предмети) борки, шу орқали у бошқа фанлардан ажраб туради; в) фалсафий дунёқараш ҳам миллий, ҳам умумбашарий мохиятга эгадир; г) фалсафа фани бир қатор функцияларни бажаради ва шулар орқали ижтимоий муаммоларни хал этиш йўлларини излайди ва топади.

Адабиётлар : 1. Каримов И. Маънавий тикланиш йўлида. — Т.: «Ўзбекистон», 1998. 2. Каримов И. «Донишманд халқимизнинг мустаҳкам иродасига ишонаман». — «Фидокор» газетаси, 2000 йил 8 июн. 3. Каримов И. Ўзбекистон ХХ I асрга интилмоқда. — Т.: Ўзбекистон, 1999. 4. Ўзбекистон ХХ I асрга интилмоқда. — Т.: Ўзбекистон, 2000. - 352 б. 5. «Основы философии». Т. «Ўзбекистон», 1998.

O'xshashlar

Социологиянинг предмети ва объекти

Фалсафа фани, унинг предмети ва жамият хаётидаги урни

Фалсафа – мафкура

Фалсафа фалсафаси

Фалсафа – методология