Фалсафа фанининг мазмун-моҳияти, мавзулари ва жамиятдаги ўрни

Yuklangan vaqt:

09.01.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

37.25390625 KB

Ko'chirib olish

Фалсафа фанининг мазмун-моҳияти, мавзулари ва жамиятдаги ўрни Режа: 1. «Фалсафа» атамасининг келиб чиқиши ва фалсафа фанининг мазмунмоҳияти. 2. . «Дунёқараш» тушунчаси, унинг шакллари. Фалсафий дунёқарашнинг йўналишлари ва вазифалари 3. Фалсафада миллийлик ва умуминсонийлик, миллий фалсафани ривожлантириш зарурлиги 4. Ҳозирги давр фалсафасининг долзарб масалалари ва уни ўрганиш вазифалари.

«Фалсафа» атамасининг келиб чиқиши ва ушбу фаннинг мазмунмоҳияти. “Фалсафа” тушунчасининг асослари баён қилинган аксарият дарсликларда ушбу атама қадимги юнон тилидаги «философия» сўзидан олингани ва у «донишмандликни севиш» («фило» — севаман, «софия» — донолик) деган маънони англатиши таъкидланади. Шу маънода, фалсафа барча фанлар ривожланишига асос бўладиган ва улардан озиқланадиган, айни пайтда уларнинг ривожланиш йўлларини белгилаб берадиган умуминсоний ва универсал илм соҳасидир. У қадим замонлардаёқ «барча илмларнинг отаси» деб таърифланган. Унинг ҳаётийлиги халқ табиатига, турмуш ва тафаккур тарзига нечоқлиқ мос экани, жамият манфаатлари ва эзгу интилишларини қай даражада акс эттира олишига боғлиқ. “Фалсафа” атамаси «философия» сўзининг Шарқ ижтимоий тафаккуридаги шаклидир. Шарқнинг атоқли файласуфи, машҳур мутафаккир Абу Наср Фаробий философия сўзини «Ҳикматни қадрлаш» деб талқин этган. Фалсафа Шарқ халқлари ижтимоий тафаккурида «донишмандликни севиш» деган мазмун билан бирга, олам сирларини билиш, ҳаёт ва инсонни қадрлаш, умр мазмуни хақидаги қараш ва хикматларни эъзозлаш маъносида ишлатилган. Ҳаёт қонуниятларини яхши биладиган, умрнинг ўткинчи экани, абадият инсонга эмас, оламга хослигини яхши англаб етган, ўзи ва ўзгалар қадрини тўқри тушунадиган киши хеч қачон «Мен — донишмандман» дея очиқ эътироф этмайди. Айниқса, Шарқ халқлари ҳаётида бу хол яққол кўзга ташланади. Аммо, Фаробий таъкидлаганидек, хикматни қадрлаш, олам ва одам ҳамда ҳаётнинг қадрига етиш — бошқа гап. Шу маънода, бизда қадим замонларда файласуф деганда, кўпдан-кўп илм соҳаларини эгаллаган, устоз ва муаллим сифатида шухрат қозонган аллома ва мутафаккир кишилар тушунилган. «Философия» атамасини дастлаб, математика фани орқали барчамизга яхши маълум бўлган, аллома Пифагор ишлатган. Европа маданиятига эса, у

юнон файласуфи Афлотун асарлари орқали кириб келган. Асрлар давомида философияга нисбатан хилма-хил қарашлар шаклланган, унинг жамият, инсон ва фанлар тизимидаги ўрнига нисбатан турлича муносабат ва ёндашувлар дунёга келган, бу атаманинг мохият-мазмуни ҳам ўзгариб борган. Шу тариқа, у аввало, қадимги Юнонистонда алохида билим соҳасига, тўғрироғи, «фанларнинг отаси», яъни асосий фанга айланган. Қадимги Юнонистонда фанларнинг барчасини, улар қандай илмий масалалар билан шуғулланишидан қатъи назар, философия деб атаганлар. У ҳам ижтимоий борлиқ, ҳам табиат тўғрисидаги илм ҳисобланар эди. Шу маънода, дастлабки философия олам ва унда инсоннинг тутган ўрни хақидаги қарашлар тизими бўлиб, дунёни илмий билиш заруратидан вужудга келган эди. Унинг энг асосий қадрияти эркинлик тушунчаси эканини, ана шу эркин ҳаёт тўғрисидаги қарашлар буюк маданий юксалишга асос бўлганини аксарият олимлар алохида таъкидлайдилар. Ушбу фаннинг шаклланишини фақатгина қадимги Юнонистон ва Рим билан боғлаш ҳам бу борада етарли тасаввур бермайди. Чунки ушбу ҳудуднинг дастлабки файласуфи Фалес кўп йиллар Осиёда билим олиб қайтганидан сўнг фалсафий фикрларни алоҳида илм соҳаси сифатида талқин эта бошлагани маълум. Алллома Берунийнинг “Ҳиндистон” асарида ҳиндларнинг дастлабки қарашлари қадимги юнонларники билан ўхшаш эди, деган фикри ҳам бежиз айтилмаган, албатта. Бу ўз навбатида, фалсафий дунёқарашнинг қадимги шакллари барча халқлар тарихига тегишли умумий ҳодиса эканини исботлайди. Аслида эса, Қадимги Юнонистон ва Римда эрамиздан аввалги VII-III асрларда ушбу фан эндигина шаклланиб келаётган назарий фикрнинг ифодаси, оламни яхлит ва бир бутун холда тушуниш мужассамига айланган эди. Ушбу фан дастлаб сарой илми сифатида шаклланган ва асосан мулозимларнинг тафаккур тарзини ифодалаган. Бу фан билан кўпроқ аслзодалар шуғулланган, унинг асосан улар учун тушунарли бўлган муайян

тушунчалари ва атамалари, ўзига хос фикрлаш услублари ва баён қилиш тили ҳам шаклланган. Фалсафий билимлар ривожи узлуксиз жараён бўлиб, у инсониятнинг тафаккур бобида илгари эришган ютуқларни танқидий баҳолашни тақозо этади. Бироқ бу — уларни тамоман рад этиш, кўр-кўрона танқид қилиш лозим дегани эмас, балки уларга хос барча хато ва камчиликларни англаб, яхши ва ижобий жихатларидан фойдаланиш демакдир. Ана шундай танқидий ёндашув ва ворислик фалсафанинг муҳим хусусиятларидан биридир. Бу фаннинг олдига қўйилган вазифаларга ва унинг ҳаётдаги ўрнига қараб, ижтимоий тараққиётнинг турли даврларида унга бўлган муносабат ҳам ўзгариб борган. Бу муносабатлар дастлабки фанлар пайдо бўлиб ва уларнинг баъзилари фалсафадан ажралиб, алохида мустақил фан соҳасига айлана бошлаган даврлардаёқ шакллана бошлаган. Фалсафанинг ижтимоий онг тизимида тутган ўрни, жамият ва шахс ҳаётидаги аҳамияти нимадан иборат, деган масала ҳамма даврларда ҳам долзарб бўлган. Айниқса, тарихий тараққиётнинг туб бурилиш даврларида фалсафанинг асл мохиятини билиш, унинг усул ва ғоялари кучидан фойдаланиш муҳим аҳамият касб этган. Кишилик жамияти хеч қачон бир текис ва силлиқ ривожланмаган. Тараққиёт ортидан инқирозлар, ютуқлар кетидан мақлубиятлар, фаровонликлар изидан заволга юз тутишлар таъқиб этган. Муайян жамият иқтисодий-сиёсий, ахлоқий-диний, бадиий-эстетик тараққиёт борасида инқирозга дуч келар экан, ундан чиқиб кетиш учун илқор фалсафий таълимотларга эхтиёж сезади. Шунинг учун ҳам буюк фалсафий таълимотларни, бир томондан, маданий-интеллектуал ривожланиш самараси, иккинчи томондан, туб ижтимоий ўзгаришлар тақозоси дейиш мумкин. Муайян тарихий бурилиш даврида «Фалсафа нима ўзи?» деган масала долзарб аҳамият касб этиши ҳам шундан. Ана шундай даврларда кишилар фалсафанинг мохияти, унинг мақсад ва вазифаларини янгича идрок этганлар.

Қадимги Юнонистон ва Рим давридан буён ўтган икки минг йилдан зиёдроқ вақт мобайнида «Фалсафа энди йўқ бўлди, уни ўрганишнинг хеч бир зарурати қолмади» қабилидаги гаплар кўп бўлган. Лекин замонлар ўтиши билан одамзод барибир фалсафага эхтиёж сезган ва у инсоннинг маънавий камолотида беқиёс аҳамият касб этишига қайта-қайта ишонч хосил қилган. Бу жиҳатдан қуйидаги ривоят жуда ибратлидир. Милоддан олдинги биринчи асрда яшаб ўтган буюк файласуф Лукрецийнинг шогирдларидан бири унга қараб, «устоз, фаннинг бошқа соҳаларига оид илмлар жуда кўпайиб кетди. Энди фалсафани ўрганишнинг хожати бормикан?» дебди. Шунда улуғ файласуф бамайлихотир гап бошлаб, «Фалсафани Суқрот, Афлотун, Арасту каби буюк алломалар яратган. Лекин эндиликда инсониятнинг ана шундай буюк мутафаккирлари яратган бу фанни ўрганмаслик ҳар қайси нодоннинг ҳам қўлидан келадиган иш бўлиб қолди», деган экан. Фалсафа кишиларга олам тўғрисида яхлит тасаввур беради, бошқа фанлар эса, унинг айрим жиҳатларини ўрганади. Масалан, биология ўсимлик ва ҳайвонот дунёсини, турларининг келиб чиқиши, ўзгариши ва такомиллашиб бориши каби масалаларни ўрганади. Бу соҳага оид фанлар ушбу йўналишдаги жараёнларнинг баъзи хусусият ва жиҳатларини чуқурроқ тадқиқ этишга ҳаракат қилади. Бинобарин, биолог ҳар қандай ривожланиш жараёни билан эмас, балки фақат жонли танадаги ривожланиш жараёни билан қизиқади. Умуман, ривожланиш жараёнининг ўзи нима, унинг мохияти қандай? Масаланинг айнан шу тахлитда қўйилиши илмий муаммоларни фалсафий масалага айлантиради. Яъни, шу тариқа муайян мавзу оддий илм соҳасидаги йўналишдан фалсафий муаммо тусини олади. Энди Файласуф ким, деган саволга жавоб берайлик. “Философ” сўзини ҳам юқорида айтганимиздек илк бор буюк математик ва мутафаккир Пифагор қўллаган. Бу тушунчанинг маъносини у Олимпия ўйинлари мисолида қуйидагича тушунтириб берган: анжуманга келадиган бир гурух кишилар беллашиш, куч синашиш, яъни ўзи ва ўзлигини намоён этиш учун,

иккинчи бир гуруҳ – савдо-сотиқ қилиш, бойлигини кўпайтириш учун, учинчиси эса, ўйиндан маънавий озиқ олиш, хақиқатни билиш ва аниқлашни мақсад қилиб олади. Ана шу учинчи гуруҳга мансуб кишилар, Пифагор талқинига кўра, файласуфлар эди. Бу, бир қарашда, оддий ва жўн мисолга ўхшайди. Аммо унинг маъноси ниҳоятда теран. Чунки, инсон умри ҳам шундай. «Дунё театрга ўхшайди, унга келган ҳар бир киши сахнага чиқади ва ўз ролини ўйнаб дунёни тарк этади», деган фикр бежиз айтилмаган. Кимдир бу дунёга унинг сирасрорлари тўғрисида бош ҳам қотирмасдан келиб кетади, умрини ейишичиш, уй-рўзқор ташвишлари билан ўтказади. Бошқаси – нафс балосига берилиб, мол-мулкка ружу қўяди. Учинчиси эса, олам хикматларини ўрганади, умрини хайрли ва савоб ишларга сарфлайди, бошқалар учун ибрат бўларли ҳаёт кечиради. Қадимги даврларда ҳар томонлама чуқур билим ва катта ҳаётий тажрибага эга бўлган, инсон маънавиятини бойитиш ва хақиқатни билишга интилувчи кишиларни файласуф деб атаганлар. Фозил ва комил инсонларгина фалсафа билан шуқулланганлар. Аслида, ўша даврларда фалсафани ўрганиш дейилганда, илмнинг асосларини эгаллаш кўзда тутилган. Грек мутафаккири Гераклит (эрамиздан аввалги 520-460 йилларда яшаган) шогирдларига мурожаат қилиб, «Дўстим, сен хали ёшсан, умрингни бекор ўтказмай десанг, фалсафани ўрган», деганда айнан ана шу хақиқатни назарда тутган. Бошқа бир буюк грек файласуфи Эпикур (эрамиздан аввалги 470-399 йилларда яшаган) бу хақиқатни қуйдагича ифода этган: «ўз-ўзингни ерга уриш, тубанлашиш нодонликдан бошқа нарса эмас, ўзлигингдан юқори туриш эса – файласуфликдир». Худди шунингдек, Шарқда ҳам Конфуций ва Моний, Хоразмий ва Форобий, имом Бухорий ва имом Термизий, Беруний ва ибн Сино, Нақшбанд ва Навоий каби донишманд боболаримиз ўз ҳаётий кузатишлари ва тажрибаларини умумлаштириш, инсонга хос хато ва камчиликлардан сабоқ

чиқариш, башарият томонидан тўпланган билим ва тажрибаларни ўзлаштириш орқали файласуф даражасига кўтарилганлар. Умуман олганда, билимдон кишиларнинг барчасини ҳам донишманд ёки мутафаккир деб бўлмайди. Ҳақиқий файласуфлар ҳаётда ниҳоятда кам бўлади. Улар ўз даври ва миллатининг фарзанди сифатида инсоният тарихига катта таъсир кўрсатади. Худонинг ўзи ақл-заковат, истеъдод, куч-қувват ато этган, ёрқин тафаккурга эга бўлган бундай буюк шахслар умумбашарий тараққиёт миқёсида танилган, теран инсоний ғоялар, маънавий бойликларнинг қадр-қимматини чуқур англайдиган донишманд одамлар бўлган. Кези келганда шуни алохида таъкидлаш лозимки, хозирги даврда бизда фалсафа ихтисослиги бўйича маълумот олган мутахассисни файласуф дейиш одат тусига кириб қолди. Аслида, файласуф сўзи ана шу тарзда ишлатилганида ушбу соҳанинг замонавий мутахассиси, унинг асосларини эгаллаган, мазкур йўналишда тадқиқот олиб борадиган ёки илмий даражага эга бўлган кишилар тушунилади, холос. Фалсафанинг умумбашарий фан экани, унинг бахс мавзулари ва асосий муаммоларини белгилаб беради. Шу маънода одам ва олам, уларнинг ибтидоси ва интихоси, ҳаёти ва ўзаро муносабатлари, инсон тафаккури, табиат ва жамият тараққиётининг умумий қонуниятлари фалсафа учун азалий муаммолардир. Шу билан бирга, муайян даврда туқиладиган ва хал этиладиган ўткинчи муаммолар ҳам бўлади. Улар абадий муаммолар даражасига кўтарилмаса-да, ўз даврининг талаб ва эхтиёжларидан келиб чиққани учун, муҳим аҳамият касб этади. Фалсафа янги ғояларнинг туғилишига имкон беради. Ҳаёт, ижтимоий тажриба билан узвий боғлиқ холда ривожланади. У тарихий давр билан мустахкам алоқадорликда тараққий этади. Ҳар бир тарихий давр, унинг олдига янги масала ва муаммоларни қўяди. Фалсафий муаммолар бевосита ҳаёт заруратидан туқилади. Айнан улар орқали фалсафада даврнинг тараққиёт тамойиллари ва ўзига хос хусусиятлари акс этади. Масалан,

хозирги замонда юртимиз фалсафаси учун истиқлол даврига хос қонуниятларва хусусиятларнинг фалсафий асосларини изохлаш зарурати шу билан белгиланади. Фалсафий таълимотларда жамият ҳаётининг барча соҳалари тарихий жараёнга хос тамойиллар, ижтимоий гуруҳларнинг манфаат ва кайфиятлари, тафаккур усуллари ўз аксини топади. Шунинг учун ҳам муайян ижтимоий куч, синф, гуруҳ, партия ва оқимлар ўз мақсад-муддаолари ва қояларини илмий асослашда фалсафадан фойдаланади. Фалсафадаги устувор қараш ва қоидалар давр махсули бўлгани учун, замоннинг тараққиёт тамойиллари ва муаммолари унда ўз ифодасини топади. «Дунёқараш» тушунчаси, унинг шакллари. Фалсафий дунёқарашнинг йўналишлари ва вазифалари. Ҳар бир кишининг дунёга нисбатан ўз қараши, ўзи ва ўзгалар, ҳаёт ва олам тўқрисидаги тасаввурлари, хулосалари бўлади. Ана шу тасаввурлар, тушунчалар, қараш ва хулосалар муайян кишининг бошқа одамларга муносабати ва кундалик фаолиятининг мазмунини белгилайди. Шу маънода, дунёқараш - инсоннинг теварак атрофини қуршаб турган воқелик тўқрисидаги, оламнинг мохияти, тузилиши, ўзининг ундаги ўрни хақидаги қарашлар, тасаввурлар, билимлар тизимидир. Дунёқараш - оламни энг умумий тарзда тасаввур қилиш, идрок этиш ва билишдир. Дунёқарашнинг бир кишига ёки алохида шахсга хос шакли индивидуал дунёқараш дейилади. Гуруҳ, партия, миллат ёки бутун жамиятга хос дунёқарашлар мажмуаси эса, ижтимоий дунёқараш деб юритилади. Ижтимоий дунёқараш индивидуал дунёқарашлар йиқиндисидан дунёга келади, дейиш мумкин. Бунда ижтимоий дунёқарашнинг умумий ва хусусий шаклларини ҳисобга олиш лозим. Кундалик ҳаётий тажрибалар асосида жамиятда, одамларда оддий, ўзўзича ривожланувчи (стихияли) мохиятга эга бўлган қарашлар, тушунчалар, қоялар шаклланади. Бу – дунёқарашнинг ўз-ўзича

ривожланувчи (стихияли) шакли ҳисобланади. Уни кўпинча ҳаётий фалсафа, деб ҳам атайдилар. Ҳаётий фалсафанинг доираси жуда кенг бўлиб, онгнинг содда намоён бўлиш шаклларини ҳам, оқилона ва соқлом фикрларни ҳам ўз ичига олади. Ҳаётий фалсафа ёки оддий амалий дунёқарашнинг ўзига хос турини инсон фаолиятининг турли соҳаларидаги билим ва тажрибалар таъсирида шаклланаётган қарашлар ташкил этади. «Ҳар кимнинг ўз фалсафаси бор» дейилганида ана шу хол англашилади. Демак, дунёқараш ўзининг кундалик оммавий шаклларида чуқур ва етарли даражада асосланмаган стихияли ҳарактерга эга. Шунинг учун ҳам кўп холларда кундалик тафаккур муҳим масалаларни тўқри тушунтириш ва баҳолашга ожизлик қилади. Бунинг учун оламни илмий тахлил қилиш ва билиш зарур. Дунёқарашнинг тарихийлик тамойили. Дунёқараш муайян даврда шаклланади. Шу маънода, ҳар қандай дунёқараш ижтимоий-тарихий мохиятга эга бўлиб, кишиларнинг умри, амалий фаолияти, ҳаёти, табиатга таъсири ва мехнати жараёнида вужудга келади. Ҳар бир даврда ижтимоий гуруҳ, жамият ва авлоднинг ўз дунёқараши мавжудлиги ҳам бу тушунчанинг тарихий мохиятга эга эканини кўрсатади. Дунёқарашнинг тарихийлиги яна шундаки, у маълум биржараёнда такомиллашиб боради. Унинг шакллари ўзгаради, тарихий кўринишлари муттасил янгиланиб туради. Маълумки, инсоният тараққиётининг илк босқичларида дунёқараш ниҳоятда оддий бўлган. Агар шундай бўлмаганида, ҳар қандай жисм ўз хажмига тенг суюқлик миқдорини сиқиб чиқариш хоссасига эга эканини кашф этган қадимги замоннинг буюк олими Архимед ҳаммомдан ялонқоч холда чиқиб, «Эврика!», яъни «Топдим!», дея қичқирмаган бўлар эди. Дунёқараш жамият ривожига мос равишда аста-секин такомиллашиб борган. Тараққиётнинг кейинги даврларида фан соҳасида қилинган кашфиётлар инсон дунёқараши нақадар чуқурлашиб, унинг билимлар доираси кенгайиб кетганини кўрсатади. Бунда ворислик анъанаси яққол кўзга

ташланади: ҳар бир даврнинг дунёқараши, қояси ўтмишда яратилган маънавий қадриятларнинг энг яхшиларини, илқор ва ижобийларини ўзида сақлаб қолади. Шу асосда янги тамойилларга эга бўлган дунёқараш ҳам такомиллашиб боради. Оддий буқ машинасидан космик ракеталаргача бўлган фан-техника тараққиёти бунга яққол мисол бўла олади. Фалсафий дунёқараш кундалик фаолият, дунёвий, диний, илмий билимлар, ҳаётий кузатишлар ва ижтимоий тарбия таъсирида шаклланади ҳамда ривожланади. Инсон онгли ижтимоий мавжудот бўлгани боис, унинг дунёқараши муайян эхтиёж ва манфаатларга асосланади. Демак, ҳар қандай дунёқараш муайян инсон, ижтимоий гуруҳ ёки табақанинг ўз эхтиёж, манфаатларидан келиб чиққан холда борлиққа муносабатини ифодаловчи қоялар, назариялар, билимлар мажмуаси, рухий холат ва эътиқод мужассами ҳамда уларнинг намоён бўлишидир. Дунёқарашнинг шакллари. Фалсафий дунёқараш, мохият-мазмунига кўра, маънавий фаолият бўлгани боис, у борлиққа бўлган онгли, инсоний муносабатнинг муайян йўналишларини вужудга келтирган. Масалан, кишиларнинг жамиятдаги ахлоқий муносабатлари – ахлоқий дунёқарашларида, ҳуқуқий муносабатлари – ҳуқуқий, сиёсий муносабатлари – сиёсий, диний муносабатлари – диний, экологик муносабатлари – экологик дунёқараш шаклларида ўз ифодасини топган. Буни тизим тарзида изохлайдиган бўлсак, қуйидагича кўриниш касб этади: 1. Ахлоқий. 2. Диний. 3. Ҳуқуқий. 4. Сиёсий. 5. Экологик. 6. Эстетик Бу тизимни ташкил қилган нисбатан мустақил дунёқараш шакллари ўзаро боқлиқликда, алоқадорликда ҳаракат қилади.

Дунёқараш тизимининг ривожланиш даражаси жамият тараққиётига мос келади ва уни ифодалаб туради. Бундан ташқари, ҳар бир тарихий даврда миллатнинг ривожланиши, унинг менталитети ва дунёқарашида намоён бўлади. Бошқача қилиб айтганда, дунёқараш тизими ва уларнинг хусусиятлари муайян инсон, ижтимоий гуруҳ, табақа ва бутун миллатнинг маънавий қиёфасини белгилаб беради. «Дунёқараш» тушунчаси ўзликни англаш, ватанпарварлик, миллий қурур, тарихий хотира, маънавий баркамоллик каби туйқу ва тушунчалар билан узвий боқлиқ холда шаклланади. Чунки, дунёқараш айнан ана шу рухий-ижтимоий ходисалар орқали ойдинлашади, умуминсоний қадриятларнинг тарихий бир бўлагига айланади. Фалсафий дунёқарашнинг тарихий шакллари инсоният тараққиётининг қонуний натижаси бўлиб, жамият ривожланишининг маънавий мезони сифатида намоён бўлган. Тараққиётнинг дастлабки босқичларида кишиларнинг табиатга, ўзларининг ижтимоий ҳаётига бўлган муносабати турли ривоят ва афсоналарда ўз ифодасини топган. Улар шу тариқа мифологик дунёқарашни шакллантирган. Ёвузлик ва эзгулик ўртасидаги курашда яхшиликнинг мудом тантана қилиши мифологик дунёқарашнинг гуманистик мазмунидан далолат беради. Хусусан, ўзбек халқи цивилизацияси жараёнида яратилган ривоят, афсона ва бошқа жанрлардаги оқзаки ижод намуналари миллатимиз тарихда қандай маънавий қиёфага эга бўлганини хануз кўрсатиб туради. Улар бугунги кунда жахон ахлини хайратга солмоқда. Мифологик дунёқараш қадимги замон кишиларининг ўзларига муносиб ҳаёт шароитларини яратиш эхтиёжларидан келиб чиққан. Эзгулик ва хақиқат учун кураш қояларининг ифодаси бўлган афсона ва ривоятларда миллатнинг муайян рухий холати, келажакка ишончи, ватанга мухаббати, инсоний камолотга интилиши бадиий воситалар, афсонавий қахрамонлар тимсолида ифода этилган.

Муайян дунёқараш таркибида диний-илохий қарашлар ўзига хос аҳамият касб этади. Улар инсоннинг илохга бўлган эътиқоди билан боқлиқ бўлиб, вужудга келишига кўра, бошқа дунёқараш шакллари каби, муайян асосларга эга. Жамият ҳаётида ҳар қандай, шу жумладан, диний дунёқарашнинг ўрни ва аҳамиятини ҳам сунъий равишида мутлақлаштириш, салбий оқибатларни келтириб чиқариши мумкин. Бу хол айниқса, диний фундаментализм ва экстремизм инсоният учун жиддий хавфга айланган хозирги даврда яққол намоён бўлмоқда. Диний дунёқарашни теология деб аталадиган фалсафий фан ўрганади. Теология олам ва одам муносабати, умрнинг мазмуни, ҳаёт ва ўлим муаммоси каби масалаларни илохиёт, диний эътиқод тушунчалари билан боқлаб тахлил қилиш ҳамда ўзига хос мукаммал тизимини яратган. Бугунги кунда диний дунёқарашнинг бир талай асосий вазифалари орасида, унинг ҳаёт зиддиятларини бартараф қилиш билан боқлиқ регулятив фаолияти ниҳоятда муҳимдир. Умуман, диннинг баркамол авлодни тарбиялашдаги ўрни ва аҳамияти бениҳоят улкан ва у тобора ортиб бормоқда. Тараққиёт жараёнида фалсафадан табиатшунослик фанлари билан бирга психология, этика, эстетика каби ижтимоий фанлар ҳам ажралиб чиқди. Кейинчалик маданият, қадриятлар ва ҳуқуқ каби соҳаларни ўрганадиган алохида йўналишлар ҳам пайдо бўлди. Улар оламни ўз предмети доирасида яхлит билиш, унинг хусусий қонуниятларини ўрганишга ёрдам беради. Фалсафий йўналишлар , тадқиқот олиб борадиган соҳасига кўра, ўзига хос бўлиб, асосийлари қуйидагилардир: Онтология — олам, инсон ва жамиятнинг объектив-универсал мохияти тўқрисидаги фалсафий таълимотдир. Бошқача айтганда, у борлиқ тўқрисидаги, инсоннинг оламга бўлган муносабати хақидагии фалсафий билим соҳасидир.

Гносеология — билиш фалсафаси бўлиб, оламни англаш, билиш назарияси, билишнинг шакли, усуллари ва имкониятлари тўқрисидаги таълимотдир. Аксиология — қадриятшунослик ёки қадриятлар тўқрисидаги фалсафий таълимот. Праксиология — инсоннинг предметли-ўзгартирувчан, амалий фаолияти тўқрисидаги фалсафий таълимот. Методология — билиш ва ўзгарувчан фаолият усуллари тўқрисидаги таълимот. Логика — тафаккур шакллари (тушунча, хукм, хулоса) ва тафаккур воситаларини (таъриф, қоида, мухокама, тафаккур қонуниятлари), уларнинг мазмунидан қатъи назар, холис ўрганувчи таълимот. Этика — ахлоқ фалсафаси, инсониятнинг ахлоқий тамойиллари, талаб ва тартиб-қоидалари тўқрисидаги фан. Эстетика — нафосат фалсафаси, жамият ва инсон ҳаётида гўзалликнинг ўрни, қонун-қоидалари тўқрисидаги қарашлар мажмуи. Бундан ташқари, инсон фалсафаси (антропология), ижтимоий фалсафа, табиат фалсафаси, маданият фалсафаси (культурология), санъат фалсафаси, мафкура фалсафаси (идеология), дин фалсафаси (теология), сиёсат фалсафаси (политология), ҳуқуқ фалсафаси, техника фалсафаси каби соҳалар ҳам мавжудки, улар бир сўз билан ижтимоий-фалсафий фанлар тизими дейилади. Иккинчи хил классификация фалсафий фанлар таснифида олам ва одам, борлиқнинг асоси билан боқлиқ масалалар қандай усулда хал қилинишига қараб белгиланади. Бундай таснифлаш натижасида монизм, дуализм, плюрализм, материализм, идеализи, теизм, атеизм каби кўплаб йўналишлар кўзга ташланади. Фалсафани ўрганиш жараёнида бу тушунчаларга хали кўп дуч келамиз ва ўрни келганда уларга зарур изох ва таъриф беришга ҳаракат қиламиз.

Бу тизимда фалсафа тарихи билимнинг муҳим тармоқи ҳисобланади. Бунда тадрижий тараққиёт тамойили асосида фалсафий тизимлар ўртасидаги тарихий изчилликка таянилади. Мазкур қўлланмада фалсафа тарихи ана шундай тамойил асосида ўрганилган. Фалсафий билимлар тизимининг ўзгариши ва мазмунан бойиб бориши объектив ижтимоий-тарихий жараён махсули бўлиб, у жамиятнинг ривожланиш даражасига мос келади ва уни ўзида ифода этади. Фалсафий билимлар тизимидаги алохида йўналиш ҳар бир тарихий даврда ўзига хос қонуниятлар асосида ривожланса ҳам, уларнинг умумий тамойиллари мавжуд. Яъни, биринчидан, ҳар бир фалсафий билим йўналиши жамият ривожланишида ўзига хос детерминант (сабаб) вазифасини бажаради. Иккинчидан, фалсафий билимлар жамият тараққиётига таъсир қилувчи субъектив омил бўлса ҳам, вужудга келиш асоси - генезиси нуқтаи назаридан объектив ходисадир. Учинчидан, фалсафий билим йўналишларининг ўзаро боқлиқлик, алоқадорлик муносабати, уларнинг дунёни билишдаги яхлитлигини таъминлайди. Фалсафий дунёқарашнинг умумий тамойиллари ҳар қандай конкрет дунёқараш шакллари учун услубий асос бўлиб хизмат қилади. 1. Фалсафий дунёқараш илмийдир, чунки у нарса ва ходисалар ўртасидаги боқланиш, алоқадорлик ва муносабатларни кундалик онг даражасидагина эмас, балки назарий онг даражасида ҳам ифодалайди. Ҳар қандай фалсафий дунёқараш шакли объектив оламдаги нарса ва ходисаларнинг конкрет муносабатларини акс эттиради. 2. Фалсафий дунёқарашнинг тарихийлик тамойили жамиятнинг ўтмиши дунёқарашлар тарихидан иборатлигини ва узлуксиз ривожланишини ифодалайди. 3. Фалсафий дунёқарашнинг мантиқий изчиллиги тамойили ҳар қандай дунёқараш шакли ва даражасининг мантиқий бирикмалар орқали ифодаланиши билан изохланади. Агар мантиқий изчиллик бузилса,

дунёқарашнинг ташқи оламни холис, илмий, аниқ-равшан ва изчил акс эттиришига путур етади. 4. Фалсафий дунёқарашнинг универсаллиги бошқа дунёқараш шаклларининг мазмунини ташкил қилиши билан сифатланади, яъни ҳар қандай дунёқараш шакли ўзига хос фалсафий хусусиятга эга. 5. Фалсафий дунёқараш мақсадга мавофиқ бўлиб, инсон манфаатларига мос келади. Чунки, инсон муайян мақсад, орзу-умидлар билан яшайди, уларни ўз дунёқарашида акс эттиради. 6. Фалсафий дунёқарашнинг оявийлик тамойили, унинг асосида муайян қоя ётгани билан ифодаланади. Хусусан, бугунги ўзбек миллий фалсафий дунёқараши миллий мустақиллик, ўзликни англаш, миллатимиз келажагини белгилайдиган истиқлол қоясига таяниши билан ҳарактерлидир. Фалсафий дунёқараш шу қояни эътиқодга айлантириш ва унинг амалга ошиши учун хизмат қилади. 7. Фалсафий дунёқарашнинг энг муҳим тамойилларидан бири назария ва амалиёт бирлигидир. Дунёқарашнинг назария сифатида мавжудлиги ижтимоий амалиёт тажрибаларини ижодий умумлаштириб, истиқбол режаларини белгилашда қўл келиши билан изохланади. Шунингдек, дунёқарашнинг амалиётга жорий этилиш жараёнида унинг усул ва воситалари муҳим аҳамиятга эга. Юқорида кўрсатилган функцияларнинг ўзаро ички боқлиқлиги фалсафанинг муштарак умумназарий ва услубий аҳамиятини белгилаб беради. Уларнинг ўзига хос хусусиятлари ҳамда аҳамиятини ҳар томонлама ўрганиш инсон ва жамиятнинг маънавий камолотига ниҳоятда катта таъсир кўрсатади. Бу эса ўз навбатида, фалсафий билимлар тизимини такомиллаштириш йўлларини топиш имконини беради. Масаланинг бу тарзда хал этилиши умуминсоний цивилизация тамойилларига ҳам мос келади. Фалсафада миллийлик ва умуминсонийлик, миллий фалсафани ривожлантириш зарурлиги. Фалсафа умуминсоний фан сифатида

башариятга доир умумий муаммоларни қамраб олади, албатта. Маълумки, олам ва одам муносабатлари, жамият ва табиатни асраш, умрни мазмунли ўтказиш, яхшилик ва ёмонлик каби қадриятлар билан боқлиқ масалаларнинг барчаси инсоният учун умумий. Аммо фалсафада муайян миллий хусусият, мақсад ва интилишлар ҳам ўз ифодасини топади. Аслида, юқорида зикр этилган умуминсоний мавзу, масала ва муаммоларнинг барчаси аввал-бошда хусусий, миллий, минтақавий аҳамиятга молик масалалар тарзида намоён бўлади. ўз юрти, миллати, ота-онаси ва ёр-биродарларини севган ватанпарвар инсон, аввало, ана шуларнинг камоли учун қайқуради, уларни ўйлайди, уларга хизмат қилишни олий саодат деб билади. Бундай шахс дунёқарашида ана шу жиҳат ва хусусиятлар албатта акс этади. Бу эса, ўз навбатида, умуминсоний фан бўлган фалсафада миллийликнинг акс этишига асос бўлади. Умуминсонийлик — ватансизлик (космополитизм) бўлмагани сингари, миллийлик ҳам — миллий қобиққа ўралиш, миллий махдудлик дегани эмас. Лекин сизнинг хаёлингизда беихтиёр «Миллий фалсафа бўлиши мумкинми? Ахир, юқорида фалсафага ўз мохияти билан умуминсоний фандир, деган таъриф берилди-ку?» – деган саволлар чарх уриши мумкин. Бу — ўзига хос миллий тараққиёт йўлидан кетаётган барча халқлар фалсафаси учун дахлдор бўлган саволлардир. Агар биз юқорида қайд этилган муаммоларга миллий манфаатларимиз нуқтаи назаридан қарайдиган бўлсак, ўзбекистонда бу йўналишни ривожлантириш зарурати етилганини англаймиз. Фалсафий адабиётларда миллий фалсафа мавзуида турлича фикрлар мавжуд. Айрим файласуфлар, аслида миллий фалсафа бўлиши мумкин эмас, бундай ёндашувнинг ўзи этник махдудликка олиб келади, деб ҳисоблайди. Бошқалари эса, модомики, миллий фалсафа миллий қоя ва мафкурани шакллантиришниг назарий асоси экан, ҳар қандай умумий қонуниятлар муайян ижтимоий макон ва тарихий замонда хусусий холда намоён бўлади, дея миллий фалсафани ёқлаб чиқади.

Биз миллат бор экан, миллий маданият, тил ва адабиёт ҳам мавжуд деган фикрга ўрганиб қолганмиз. Аслида, уларнинг барчаси нафақат бир миллатга, балки бутун инсониятга хос-ку! Бизнинг назаримизда, миллий фалсафа миллат менталитетини белгилайдиган муҳим омилдир. Умумбашарий цивилизацияга узвий қўшилиш жараёни миллий фалсафани яратиш орқали содир бўлади. Энг муҳими — фалсафадаги миллийлик умуминсонийликни рад қилиш эвазига эмас, балки уни ижодий бойитиш орқали ривожланиб боради. Фалсафа тарихига назар ташлайдиган бўлсак, айрим миллий фалсафаларнинг умуминсоний маънавият хазинасига муносиб хисса бўлиб қўшилганини кўрамиз. Масалан, Рим империяси заволга юз тутганидан кейин ўз миллий давлатчилигига эга бўлган Европа мамлакатларида, ўрта асрларга келиб, миллий фалсафа яратиш имкони туқилди. (ўрта аср Европа маданиятига бақишланган мавзуда бу хақда атрофлича фикр юритамиз). Тўқри, улар умумевропа худудида, қадимги Юнонистон ва Рим маданияти негизида шаклланди. Уларда Европа халқларига хос умумий жиҳат ва хусусиятлар, умумэтник менталитет акс этган эди. Бу жараён аввало, Италия ва Англияда, сўнгра Францияда юз берди. Бу фалсафий мактабларнинг Ф. Бэкон ва Р. Декарт, Б. Спиноза ва Ж.Ж. Руссо каби атоқли намояндалари нафақат ўз мамлакатлари, балки Европа ва жахон фалсафаси тарихида ўчмас ном қолдирди. Улар, авваламбор, ўз юрти, ўз миллати шаъну шарафини юксакликка кўтариш, тараққиётга олиб чиқиш учун илқор қояларни ўртага ташлаган, давр тақозо этган мафкуранинг шаклланишига хисса қўшган. Худди шундай, ХV111-Х1Х асрларда миллийлик ва жахон фалсафасининг тараққиётига ниҳоятда катта таъсир кўрсатган худуд Пруссия бўлди. Узоқ вақт Австрия-Венгрия империяси таркибида бўлган бу ўлка мустақилликка эришиб, миллий давлатчилигини тиклаганидан кейин, миллий озодликнинг фалсафий инъикоси ўлароқ И. Кант, И. Ҳегел, Фихте, Шеллинг, Фейербах каби донишмандлар томонидан асосланган немис фалсафаси шаклланди. Кейинчалик бу фалсафа Ничше, Фрейд каби кўплаб

файласуфлар томонидан ривожлантирилди. Ушбу фалсафа мактабининг атоқли намояндаси ҳисобланган Ҳегел таълимоти эса, Прусс монархиясининг давлат мафкураси мақомини олди. Ҳамма нарсанинг ўткинчи эканлигини ниҳоятда яхши биладиган, янги замоннинг Арастуси номини олган Ҳегел Прусс монархиясининг ўткинчи эканлигини билмасмиди? Нима сабабдан у диалектик таълимоти эмас, балки монархияга хизмат қилган фалсафий системасининг мукаммалроқ бўлиши учун кўпроқ куч сарфлади? деган саволлар халигача файласуфларни ўйлантириб келади. Хўш, нима сабабдан Ҳегел бу йўлдан борди? Чунки, Ҳегел ўз даврининг, ўз халқининг фарзанди эди. У мустақил немис миллий давлати — Прусс монархияси даврининг махсули, ўша давр фалсафасининг намояндаси эди. У «Файласуфлар осмондан ёмқир каби ёқилмайдилар ёки ёмқирдан кейинги қўзиқоринлардек ердан ўсиб чиқмайдилар, балки уларни халқ яратади» деганида айнан ана шуни назарда тутган эди. Ҳегел ўз ижоди ва фаолияти билан Прусс монархияси, гарчанд монархия шаклида бўлсада, немис давлати эканлигини ўз миллатининг онги ва дунёқарашини таркибий қисмига айлантириб кета олган буюк файласуф эди. Унинг «Ақлга мувофиқ нарсаларнинг барчаси воқедир, воқе бўлган нарсаларнинг барчаси эса ақлга мувофиқдир», деган сўзларини ҳам ана шу маънода тушуниш лозим. Ҳегелнинг бу масалада диалектик эмас, балки метафизик усулга кўпроқ эътибор берганлигининг сабаби ҳам ана шунда. Ўша давргача, Рим империяси қулаганидан кейин кўпроқ тарқоқ худудларга бўлиниб, Австрия-Венгрия имсперияси таркибида яшаб келган немис миллати учун Прусс монархияси — миллий давлат эди. Унинг шаклишамойили келажакда ўзгариши бошқа масала бўлгани холда, бу давлатнинг Европада немис миллий давлати тарзида сақланиб қолиши, унинг миллат фалсафасига айланиши билан боқлиқ эди. Миллат фалсафасига, унинг дунёқарашига айланган миллий давлатчилик қояси хеч қачон сўнмайди, гарчанд юртни ёвлар асрлар давомида босиб турсаларда, қачондир барибир қад ростлайди ва миллатнинг давлати тарзида яна қайта намоён

бўлади. Ҳегел ўз миллатининг фалсафаси ва дунёқашига ўша давлатнинг шакли-шамойилини ва мазмун-мохиятини сингдириб кета олган файласуф даражасига кўтарилгани учун ҳам бу миллат тарихида ва у орқали, жахон фалсафаси тарихида абадий қолади. Миллийлик ва умумевропа маданиятидан бахра олган бу фалсафа халигача ўз жозибасини йўқотмаганлигининг сабабларидан бири ҳам ана шунда. Шунга ўхшаш вазифани, ўз даврида, миллатимизнинг асл фарзанди Алишер Навоий ҳам бажарган. У озодликка эришган миллат фалсафасини адабиёт фалсафасига, мустақил давлат тилини адабиёт тилига айлантира олган, ўз халқининг бу соҳадаги дахоси буюк эканлигига, нафақат замондошлари, балки келажак авлодларни ҳам ишонтириб кета олган эди. Навоий ва унинг замонига, ўша даврга хос ўзгаришларнинг бошида турган Амир Темур фаолиятига қайта-қайта мурожаат этилишининг сабабларидан бири ҳам ана шунда. Зеро, ҳар бир халқ, аввало, ўзининг тарихидан бугунги кун учун ташбехлар излайди ва ижтимоий тараққиёти учун асос бўладиган маънавий тамойил, анъана ва қадриятларга мурожаат қилади. Бугунги кунда башарият милодий XX аср билан хайрлашиб, учинчи минг йилликка қадам қўйди, ҳаётнинг барча соҳаларида улкан ютуқларга эришди. Фан ва техника, маданият ва маориф беқиёс ривожланди. Одамзод ўзининг ақл-заковати ва мехнати билан жуда кўп янгиликлар яратди. Дунёнинг кўплаб сир-асрори кашф этилди, буюк ихтиролар қилинди. Биз яшаётган дунё сўнгги йилларда нихоятда ўзгариб кетди. Хусусан, Ватанимиз тарихида ХХ асрнинг 90-йилларида оламшумул воқеалар юз берди: мамлакатимиз мустақилликка эришиб, туб ислоҳотларни амалга оширишга киришди. Халқимизнинг ҳуқуқий демократик жамият барпо этиш зарурати дунёқарашни тубдан ўзгартириш, эски ақидалардан тамоман воз кечиш, истиқлол мафкурасини шакллантириш, халқ маънавиятини юксалтиришни тақозо этмоқда. Бунда ижтимоий фанлар, айниқса фалсафий билимларни эгаллаш муҳим аҳамият касб этади.

Бугунги дунёда ўз миллий фалсафа мактабини яратган халқлар бор. Чунончи, “ҳинд фалсафаси”, “хитой фалсафаси”, “немис фалсафаси”, “инглиз фалсафаси” кабилар шулар жумласидандир. Миллий адабиёт, миллий маданият, санъат ва хоказолар бўлгани каби, миллий фалсафанинг ҳам бўлиши табиий. Аммо бу — фалсафа миллий қобиққа ўралиб қолади, дегани эмас. У умуминсоний фан сифатида, бир томондан, умумбашарий муаммоларни қамраб олса, иккинчи томондан, шу масалалар билан шуқулланаётган аниқ шахс – файласуф мансуб миллатнинг муайян манфаатларини ҳам ифодалайди. Миллат озод бўлса, ўз турмуш тарзига мос фикрласа, оламни, унинг муаммоларини дунёқарашига хос холда идрок эта олса, унинг ўз фалсафаси шаклланади. Бундай фалсафа халқ манфаатларини ақл-идрок, мафкура йўли билан ҳимоя қилишга, унинг онги, дунёқараши ва маънавиятини юксалтиришга хизмат қилади. Шу боис Ватанимиз мустақилликка эришганидан сўнг миллий фалсафани ривожлантириш ғоят муҳим аҳамият касб этди. Бусиз миллатнинг хақиқий фарзанди бўлган, унинг камолини ўйлайдиган чинакам озод, ҳур фикрли, баркамол инсонни тарбиялаб бўлмайди. Шу сабабли биз ўрганадиган фалсафа умумбашарий муаммолар билан бирга, Ватанимиз мустақиллигини мустахкамлаш, хуқуқий демократик жамият барпо этиш жараёнидаги маънавиятнинг таркибий қисми бўлиб, унинг асосий тамойилларини акс эттирмоғи лозим. Бугун улуғ аждодларимиз тамал тошини қўйган ўзбек миллий фалсафасини ривожлантиришнинг барча шарт-шароитлари мавжуд ва бунда қуйидаги жиҳатлар алоҳида ўрин тутади: - халқимизнинг ўз миллий анъаналарига содиқлиги; - мамлакатимизнинг буюк келажагига ишончи; - муқаддас қадриятларимизга ишонч-эътиқоди; - мехнатсеварлиги, интеллектуал салохияти ва бошқалар. ўзбек фалсафасини янада тараққий эттириш вазифаларини амалга ошириш қуйидаги муаммоларнинг ечимини топишга боқлиқ:

- биринчидан, мустамлакачилик шароитида сохталаштирилган тарихимизни хаққоний ёритиш фалсафий қоялар, қарашлар тарихини ҳам холис кўрсатиб беришни тақозо қилади. ўз даврида қимматли тарихий манбаларнинг йўқ қилингани ёки аёвсиз талон-тарож этилгани бу ишни қийинлаштирмоқда; - иккинчидан, мавжуд манбалар араб ёки форс тилларида эканлиги, уларни биладиган файласуф олимларнинг, малакали таржимонларнинг камлиги умуминсоний маънавий меросдан бахраманд бўлиш ва улардан ижодий фойдаланишга тўсиқ бўлмоқда; - учинчидан, одамлар онгидан мустабид тузумнинг сохта қояларини, улар қолдирган асоратларни сиқиб чиқариш, мафкуравий бўшлиқни янги қоялар билан тўлдириш, истиқлол мафкурасини шакллантириш муайян вақтни тақозо қилади. Ушбу вазифаларни амалга ошириш бугунги фалсафа масалалари билан шуқулланувчи олим ва тадқиқотчилар зиммасига ниҳоятда катта масъулият юклайди. Бунда, энг аввало, мазкур соҳага алоқадор ҳар бир юртдошимиз дунёқарашининг миллий манфаатларимиз нуқтаи назаридан ўзгариши ниҳоятда муҳимдир. Мамлакатимизда ҳуқуқий демократик жамият барпо этилаётган хозирги даврда бу жараённинг қандай бориши янги фалсафий онгнинг шаклланишига муайян даражада таъсир кўрсатади. Ҳозирги давр фалсафасининг долзарб масалалари ва уни ўрганиш вазифалари. Фалсафий тафаккур ривожи инсоният тараққиёти билан узвий боқлиқ жараёндир. Маълумки, ҳаётдаги воқеа-ходисаларнинг барчаси ижтимоий онгда акс этади. Тараққиёт жараёнида даврлар ўзгариши билан унга хос маънавий, ҳуқуқий, сиёсий ва фалсафий мезонлар ҳам шакллана бошлайди. Аммо бу ўз-ўзидан юз бермайди. Айниқса, инсон тафаккурининг ўзгариши, дунёқарашнинг янгича тамойилларга эга бўлиши узоқ давом этадиган мураккаб жараёндир. Бу хол бизнинг кунларимизда ҳам яққол намоён бўлмоқда.

$Ҳозирги кунда жамиятимизда истиқлол қояларига асосланадиган янги дунёқарашни шакллантириш асосий вазифа бўлиб турибди. Зеро, инсон дунёқарашини, унинг асосий тамойилларини ўзгартирмасдан, янги жамиятни қуриш қийин. Истиқлол талаблари даражасида фалсафий тафаккурни янгилаш вазифаларини бажариш қоят мураккаб бўлиб, қуйидаги бир қатор муаммоларни хал қилишни тақозо этмоқда: - кишилар онги ва турмуш тарзидан собиқ тузумга хос қайриинсоний тамойилларни сиқиб чиқариш; - ўзбекистон фалсафасида жахон фалсафий тафаккури ютуқларидан янада кенгроқ фойдаланиш; - бозор муносабатларига босқичма-босқич ўтиш жараёнида нафақат оддий фуқаро, балки зиёли ва фалсафа мутахассисларининг онгида ҳамон сақланиб келаётган лоқайдлик ва мутелик каби кайфиятларга барҳам бериш; - маънавий меросимизни қайта тиклаш ва ижодий ривожлантириш жараёнида буюк аждодларимиз фалсафий меросини янада кенг ва чуқурроқ ўрганиш; - фалсафий адабиётларни миллий манфаатларимизга янада кўпроқ мослаш, қўлланма ва дарсликларимизда миллий қоя ва истиқлол мафкураси тамойилларини акс эттириш; - истиқлол талабларига мос келувчи соқлом қояли маънавий баркамол авлодни тарбиялаш заруратига мос тадқиқотлар олиб бориш, улар асосида таълим-тарбиянинг самарали усул ва имкониятларини излаб топиш. - жахон ва Шарқ халқлари фалсафий меросини пухта ва чуқур ўрганиш, бу жараёнда турли ғоя ва мафкураларнинг давлатлар ва халқлар тақдирига таъсирини аниқ кўрсатиш ва шу асосда истиқлол мафкурасининг тамойилларини кишилар онгига сингдириш. Ана шу масалаларни уй\ун холда хал қилиш фалсафий дунёқарашимизни янгилашга ёрдам беради.$

Бунда, аввало жамиятнинг сиёсий-ҳуқуқий, иқтисодий-ижтимоий ҳаётида юз берадиган ижобий ўзгаришлар уни ҳаракатлантирувчи, тараққий эттирувчи асосий омил — инсон тафаккури, рухияти, хис-туйқуларига самарали таъсир этади. Шу билан боқлиқ равишда, Ватан ва халқ тарихи, маънавий-маданий мерос, она тили, дин, миллий турмуш тарзи, миллий урфодатларни янги даврнинг мохият-мазмунидан келиб чиққан холда тиклаш, бойитиш ва миллий қурур-ифтихорнинг юксалишида жуда улкан ўрин тутади. Фалсафий дунёқарашни янгилаш зарурати бир қатор йўналишларда намоён бўлади. 1. Аввало бу келажаги буюк давлатни барпо этиш билан боқлиқ. Бунда ана шу яратилажак янги жамият хақида, бозор муносабатларига босқичмабосқич ўтиш жараёни, янги ижтимоий-иқтисодий муносабатларнинг қарор топа бориши, ислохотларнинг инсон манфаатларига хизмат қилиши, миллий уйқониш ижтимоий тараққиёт тақозоси, комил инсонни вояга етказиш давр талаби экани каби дастурий вазифаларнинг ҳаётийлиги тўқрисидаги қояларни одамлар дунёқарашида қарор топтириш зарур. 2. Фалсафий онгнинг янгиланиши мохият эътибори билан фуқаролик жамияти ва ҳуқуқий давлат барпо этиш борасида иқтисодий мустақилликка эришиш орқали сиёсий мустақилликни мустахкамлаш, мамлакатимизнинг халқаро нуфузи ва алоқаларининг ўсиб бориши, тинчлик, осойишталик, миллий тотувлик, баҳамжиҳатликка хизмат қилувчи қояларга таянади. Унинг ҳаётийлиги халқ иродасига, рухиятига, миллий туйқулари, орзуинтилишларига мослиги билан белгиланади. 3. Албатта, фалсафадаги янгиланиш миллат ва Ватан манфаатлари, истиқбол режалари, миллий қадриятларимиз рухига мос холда кечади. Бу эса, ўз навбатида, юртимизда кечаётган ислохотлар жараёни, давлатимизнинг сиёсий, ҳуқуқий, иқтисодий, ижтимоий, маънавий ҳаётидаги ижобий

ўзгаришлар тўқрисида халқимизда тўқри тасаввур ва тушунчаларни хосил қилиб бориш лозимлигини кўрсатади. 4. Фалсафий тафаккур янгиланиши тақозо этадиган энг муҳим вазифа покланиш жараёни одамлар рухияти ва тафаккурида амалий тус олиши учун ўзбекистон Конституциясида мужассам этилган мақсад ва қояларни амалга ошириш йўлида хизмат қилишдир. Бу мақсад ва қоялар омма манфаатларини акс эттиргани боис уларни маънавий ҳаёт тарзининг таркибий қисмига айлантириш муҳим аҳамиятга эга. 5. Мамлакатимиз мустақиллиги, тинчлиги, унинг фуқаролари тотувлиги, ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий барқарорликнинг қадрига етиш, жамиятимиз ҳаёт тарзига хавф солиши мумкин бўлган тахдидларга қарши огохликни кучайтиришда фалсафа ва умуман, ижтимоий фанларнинг аҳамияти беқиёс. Шу боис ўз халқи тарихини, ўз миллий маданиятини, урф- одат ва анъаналарини яхши биладиган, миллий қурури юксак авлодни тарбиялаш фалсафанинг муҳим вазифасидир. 6. Фалсафий дунёқарашнинг янгиланиши, мохият эътиборига кўра, инсондан, унинг ижтимоий хусусиятлари такомиллашувидан четда кечадиган жараён эмас. У нафақат умумжамият миқёсидаги, балки ҳар бир инсон камолоти учун ҳам зарур шарт-шароит яратадиган жараёндир. Шу маънода, у ҳам, жамиятдаги бошқа ўзгаришлар каби, аввало, инсон учун, унинг камоли ва ҳаёт фаровонлигини таъминлайдиган ислохотдир. Мамлакатимизда бу борада жуда кенг кўламли ишлар бошлаб юборилди. Бугун ижтимоий фанлар ривожини замон талаблари даражасига етказиш борасида давлат ва жамоат ташкилотлари, олим ва зиёлилар олдида қоятда масъулиятли вазифалар турибди. Биргина «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»ни амалга оширишнинг ўзи бир неча йилларга мўлжалланган кенг кўламли фаолият йўналишларини назарда тутади. Бугунги кунда сиёсий, мафкуравий ва маънавий соҳалардаги тараққиёт вазифалари ўзаро уйқунлашиб бормоқда, таъсир доираси анча кенгаймоқда. Айниқса, мафкура борасидаги назарий фаолият, тарқибот ва ташвиқотни ҳар томонлама

кучайтиришга алохида аҳамият бериш заруратга айланиб бормоқда. Галдаги вазифалар эса, ана шу имкониятларни амалий ишга айлантиришда ҳар биримиз ўз масъуллигимизни қай даражада сезишимиз ва қандай фаолият юритишимизга боқлиқ. ХХI асрга келиб, инсоният қоят мураккаб, оламшумул муаммолар қаршисида турганлигини англай бошлади. Хусусан, ядро уруши хавфи, кескинлашаётган экологик муаммолар, хом-ашё ва энергетика ресурслари, Ер шари ахолисининг шиддат билан ўсиб бораётгани, уларни озиқ-овқат билан таъминлаш, соқлиқни сақлаш, маориф ва маданиятни, фан-техника ва технологияни ривожлантириш муаммолари янгича тафаккурни тақозо қилмоқда. Бу масалани миллий ва умуминсоний фалсафий қояларни, назарияларни ишлаб чиқмасдан хал қилиш мумкин эмаслиги эса тобора аниқ бўлиб бормоқда. Фалсафа ижтимоий ҳаётда инсоннинг мохияти, яшашдан кўзлаган мақсади, олий қадрият экани, маънавий омиллари (идеаллари), борлиқдаги ўрни, муносабатлари сабаблари, рухий ва моддий эхтиёжларини қондириш усул ва воситалари — барча-барчасини кўрсатиб беради. Жамият тараққиёти ва фалсафанинг ривожланиши диалектикаси ана шу хусусиятларга асосланиб, ўзига хос тарзда намоён бўлади. Бир томондан, жамиятнинг ўзгариб бориш тамойили фалсафий ғоя, назария ва таълимотлар ўзгаришини тақозо қилади. Иккинчи томондан, ўзгараётган фалсафа жамият моддий-маънавий ҳаёт тарзини илқаб олиб, унинг истиқболларини белгилаш, мафкурасини шакллантиришда назарий, услубий асос бўлиб хизмат қилади. Айниқса, мамлакатимиз бозор иқтисодиёти муносабатларига ўттган бугунги кунда кишилар тафаккури ва онгида сақланиб қолаётган эскича фикрлаш қолипларини бартараф этиш, янги ижтимоий-иқтисодий муносабатларни рақбатлантириш, миллий ўзликни англаш, истиқлол мафкурасини шакллантиришда шошилмай, бехуда хис-хаяжонларга берилмасдан, ақлзаковат билан иш тутишда фалсафанинг ўрни ва аҳамияти қоятда улкандир.

Фалсафа ҳар қандай мураккаб ижтимоий-иқтисодий, сиёсий вазиятда ҳам кишиларни юксак қоявийлик, мустахкам эътиқод, келажакка ишонч рухида тарбиялаш билан бирга, уларга муроса ва ҳамкорлик қилиш, чигал муаммоларни ҳам умуммиллий, умуминсоний манфаатларни назарда тутган холда маданий ва маърифий хал этиш имкониятларини топишга ёрдам беради.

Такрорлаш учун саволлар 1. «Фалсафа» тушунчасининг моҳиятини қандай тушунасиз? 2. Фалсафанинг баҳс мавзулари нима? 3. Фалсафанинг умуминсонийлиги деганда нимани тушунасиз? 4. Фалсафа миллий бўлиши мумкинми? 5. «Дунёқараш» тушунчаси, унинг мохияти ва тарихий шакллари. 6. Фалсафий дунёқарашнинг вазифалари нималардан иборат? 7. Ўзбекистонда янги дунёқарашни шакллантириш вазифалари.

Адабиётлар: 1. Назаров Қ. Билиш фалсафаси. – Т.: Университет, 2005. 2.Основы философии / Под ред. Ахмедова М. – Т.: Шарқ, 2003. 3. Шермухамедова. Н.А. Фалсафа ва фан методологияси. – Т.:Унивеситет, 2005. 4. Классическая наука Средней Азии и современная мировая цивилизация. – Т.: 2000. 5. Границы науки: о возможности альтернативных моделей познания. – М.: 1991. 6. Диалектика познания. – М.: 1998. 7. Современные теории познания. – М.: 1992. 8. Теория познания. В 4-х т. – М.: 1991-1995. 9. Каримов Б.Р. Диалектика объективного и субъективного в методе восхождения от мавхумного к конкретному. – Т.: 1998. 10. Методы научного познания. Под ред. Нысанбаева А.Н. – Алматы, Галыш, 1996. Шарипов М. Категориальные знания и их выводы. – Т.: Университет, 1995

O'xshashlar

Фалсафа мавзуси ва фалсафий билимлар моҳияти

Фалсафа фанининг мавзуи, муаммолари ва вазифалари

Ижтимоий фалсафа фанининг баҳс мавзуси ва вазифаси

Фалсафанинг асосий мавзулари ва муаммолари

Фалсафа ва синергетика