Ellin - Rumo davrida antik falsafa - Falsafa - Referatlar

Ellin - Rumo davrida antik falsafa

Yuklangan vaqt:

15.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

234.5 KB

Ko'chirib olish

Ellin - Rumo davrida antik falsafa Reja: 1. Epikureizm 2. Skeptisizm 3. Toiklar kosmologiyasi 4. Stoiklar etikasi 5. Neoplatonizm

EPIKUREIZM Er.avv. 4- asr o ’rtalariga qadar Gresiyada Platon ta’lmoti hukmron bo’lgan bo’lsa, shu asrning 20-yillariga kelib Aristotelning peripatetiklar maktabi ta’siri kuchli bo’lgan. Bu davrda Demokrit materialistik maktabining ilm-fan rivojiga ta’siri bir oz susayadi. Epikur materializmi atomistik materializmning yangi ko’rinishi sifatida shakllanadi. Uning avvalgisidan farqi shundaki, Demokrit atomistikasi ko’proq nazariy xarakterga ega bo’lsa, Epikur materializmi amaliyot, inson hayoti bilan bog’langan; ya’ni, Demokritni ko’proq Kosmos, olam to’g’risida nazariy mushohada yuritish qiziqtirgan bo’lsa, Epikurni ana shu olamdagi inson, uning baxt-saodati masalalarini o’ylash band etgan. Epikur eramizdan avvalgi 341 yilda Samos orolida tug ’ilgan. Samosda u platonik Pamfiliy ustozligida, so’ngra Teosda unga katta ta’sir ko’rsatgan Demokritning izdoshi Navsifan ustozligida, ular orasidagi keyingi ixtiloflarga qaramasdan, ta’lim olgan. 18 yoshida Epikur Afinaga harbiy xizmatni o’tadi, va so’ngra Kolofonda o’zini o’qishga bag’ishladi. Lekin Aristotelning ham, Akademiya boshlig’i Ksenokratning ham ma’ruzalarini eshitishga muvaffaq bo’lmagan. Otasi singari Epikur ham o ’z faoliyatini maktabda o’qituvchilik qilishdan boshlagan. Eramizdan avvalgi 310 yilda u Metilenda – so’ngra nisbatan kechroq Lampaskda dars bergan, - eramizdan avvalgi 307-306 yillarda Afinaga ko’chib o’tib, o’z maktabiga asos solgan. Ushbu maktab Epikurning shaxsiy bog’ida joylashgan bo’lib, uning darvozasi peshtoqisida “Mehmon, bu yerda Sizga yaxshi bo’ladi; bunda rohat-farog’at – oliy ne’mat bor”, degan yozuv bo’lgan. Diogen Laertskiyning ma ’lum qilishicha, faylasuf o’zining bog’ini ham o’z o’quvchilariga qoldirgan. O’z maktabining joylashgan o’rniga ko’ra epikurchilar “bog’lardan chiqqan faylasuflar” nomiga ega bo’ldilar. Epikurga hayoti davridayoq xudoga qaragandek qarashgan va bu kabi munosabat tufayli, albatta, epikurchilar falsafaning boshqa maaktablari faylasuflariga nisbatan ko’proq darajada o’z

ustozlarining qarashlariga sodiq bo’lganlar. Asosiy ta’limotlarni o’quvchilar yoddlashi shart bo’lgan. Epikur sermahsul muallif bo ’lgan (Diogen Laertskiyning so’zlariga ko’ra u 300dan ortiq asarlar yaratgan), biroq uning asarlarining ko ’p qismi yo’qolib ketgan. Ular 37 kitobdan tashkil topgan “Tabiat haqida” asari, “Gerodotga xat” (unda Epikurning fizikaviy ta ’limoti bayon qilinadi), “Astronomiya, metereologiyaga oid mulohazalar ”, “Menekeyga xat” (etikaga oid o’y-fikrlar) va b. Ma ’lumotlarga qaraganda, Diogen Laertskiy bizga uch nafar didaktik xat qoldirgan, ulardan Gerodot va Menekeyga yozilganlari haqiqiy hisoblanadi, biroq Pifoklga yozilgani, taxmin qilinishicha, Epikurning asaridan uning o ’quvchisi tomonidan ko’chirib olingan parcha hisoblanadi. Shuningdek, uning asosiy “Tabiat haqida” asarining parchalari ham saqlab qolingan. Ular epikurchi Psioning kutubxonasidan topilgan (taxminlarga ko’ra bu eramizdan avvalgi 58- yilda konsul lavozimini egallagan L. Piso bo’lishi mumkin). Epikurdan so’ng maktabni Mitelenlik Germarx boshqardi, keymnchalik uning o’rnini Polistrat egalladi. Germarx va Polienlar bilan bir qatorda Metrodor Lampsakskiy ham bevosita Epikurning o’quvchisi bo’lgan. Siseron Fedrning (Afinada eramizdan avvalgi 78-70 yillarda sxolarx bo’lgan) Rimda, eramizdan avvalgi 90-yillarda o’qigan ma’ruzalarini tinglagan. Biroq maktabning eng mashhur o’quvchisi Epikur falsafasini o’zining «De Rerum Natura» (“Narsalar tabiati haqida”) asarida bayon qilgan lotin shoiri T. Lukreskiy Kar bo’lgan. Ushbu falsafaning asosiy maqsadi odamlarni xudolar va o’lim oldidagi qo’rquvdan xalos qilish va ularga qalb osoyishtaligiga erishishga yordam berish bo’lgan. Epikur falsafiy mushohada yuritish, tadqiqotlar olib borishni azob-uqubatdan xoli, baxtli, ozod hayotga yetaklovchi inson faoliyati deb tushungan. U yozadi: “Insonning azob-uqubatini davolamaydigan faylasuf so’zi bo’m-bo’shdir. Inson tanasidan kasallikni quvib chiqara olmagan tibbiyotdan hyech qanday naf bo’lmagani singari, qalb kasalini haydab yubora olmaydigan falsafadan ham hyech qanday foyda yo’q” 1 . Menekeyga yozgan xatida esa uqtiradi: “Hyech kim yoshligida falsafa bilan shug’ullanishni ortga qoldirmasin, qariligida esa falsafa

bilan shug’ullanishdan charchamasin... Kimki falsafa bilan shug’ullanishga vaqt o’tib ketdi desa, u baxt-saodatga erishishga vaqt yetib kelgani yo’q yoki vaqt o’tib ketdi, degan kishiga o’xshaydi”. Epikur fikricha, agar o ’lim va samo hodisalari insonni dahshatga solmaganida edi, unda u tabiatni o’rganishga ehtiyojni sezmagan bo’lar edi. Uning ilgari surgan muhim tezislaridan biri: “O’limning bizga hyech qanday aloqasi yo’q, chunki biz yashaganda, u yo’q bo’ladi, o’lim kelganda esa, biz yo’q bo’lamiz”. Uningcha, falsafaga amaliy ta’lim sifatida qarash insonni baxt-saodatga yetaklaydi, qo’rqinchlardan ozod etadi. Haqiqat, ishonchlilik va umuman, fikrning borliqqa munosabati masalasida Demokrit va Epikur qarashlari qarama-qarshidir. Xususan, Demokrit aniq fanlarga intilgan, falsafadan esa qoniqish hosil qilmagan bo ’lsa, Epikur falsafani mutloqlashtiradi; Demokrit borliqda zaruriyat hukmronlik qiladi desa, Epikur tasodif mavjud deb biladi. Demokrit hodisalarni tushuntirishda ko’p fikrlik tarafdori bo’lsa, Epikur unda yakka fikr, yakdillik tarafdori. Shunday qilib, Epikur falsafasining maqsadi sof aqliy mushohada yuritish, sof nazariya emas, balki odamlarni ma ’rifatli qilishdir. Biroq bu ma’rifatchilik Demokritning tabiat to’g’risidagi ta’limotiga suyanishi, tabiatda g’ayri-tabiiy kuchlarning mavjudligini inkor etishi, tabiatni uning o’zidan kelib chiqib, tabiiy boshlang’ich asoslarga tayanib tushuntirishi lozim. Shuni ham aytish kerakki, Epikur xudolar mavjudligini inkor etmagan, ularni olamlarning (metakosmiyalarning) oralaridagi bo ’shliqda yashashadi, farog’otli hayot kechirishadi, yerdagi hayotga, inson mavjudligiga hyech qanday ta’sir ko’rsatmaydi, deb hisoblagan. Epikur falsafani 3 qismga bo ’ladi: etika – baxt-saodat, uning shart- sharoitlari, unga to’siq bo’ladigan omillar to’g’risidagi ta’limot; fizika – etikadan avval kelib, uni asoslaydigan qismi. U olamning tabiiy boshlang’ich asoslari, ularningaloqalarito’g’risida baxsyuritib, kishilarningqalbiga qo’rqinch soladigan narsalardan, xususan ilohiy kuchlarga ishonish, jonning o ’lmasligi, insonning taqdiri azaldan qochib qutula olmasligi to’g’risidagi fikrlardan ozod etadi. Agar

etika hayotning maqsadi to’g’risida ta’limot bo’lsa, fizika shu maqsadni ommalashtirishga xizmat qiladigan tabiiy elementlar yoki olamning asoslari, tabiiy shart-sharoitlari to’g’risidagi ilmdir. Uchinchisi kanonika (kanon, qoida so’zidan olingan) bo’lib, u haqiqat mezonlari va ularni bilish qoidalari to’g’risidagi bilimdir. Bunga Epikur alohida asar bag’ishlaydi va unda haqiqatning 3 ta mezonini ajratib tavsiflaydi: 1) idrok, 2) tushunish, 3) his-tuyg’ular. Idrokni Epikur tabiat predmetlarini va fantaziya obrazlarini hissiy idrok etish deb tushungan. Birinchisida idrok predmetining o ’zi aks etadi, ikkinchisida esa, xayolda yaratilgan predmetlar (ular havoda, bo’shliqda daydib yurishadi) obrazi hosil bo’ladi. Birinchi holda predmet obrazi hissiy organlar orqali hosil bo’ladi, ikkinchisida predmet obrazining o’zi tanaga kirib keladi; ular turli sezgilarning chuvalashishidan hosil bo’lib, yakka tasavvur (predmet to’g’risida, albatta) shaklida mavjud. Tushunchalar yoki mohiyat haqidagi umumiy tasavvurlar yakka tasavvurlar asosida hosil bo ’ladi. Diogen Laertskiyning aytishicha, bu tushunchalar, umumiy tasavvurlar tashqaridan ko ’ringan, zohir bo’lgan predmetlarni eslash shaklida talqin qilinadi. Epikur fikricha, tushuncha hamda umumiy tasavvurlar borliqni aks ettiradi va haqiqatdan iborat bo’ladi. Ana shuning uchun ham hissiy idrok va unga asoslangan umumiy tushunchalar chin bilimlar mezonlaridir. Xato fikr hissiy idrokka fikr tomonidan qo’shiladigan narsalar hisobiga hosil bo’ladi. 1. Epikur fizikasi. Epikur tomonidan fizikaviy nazariyaning yaratilishi amaliy maqsad bilan belgilangan: odamlarni xudo va oxirat oldidagi qo ’rquvlardan ozod qilish va ularga qalb osoyishtaligiga erishishda yordam berish. Xudolarning mavjudligini inkor qilmagan holda, u xudolar insonlarning ishlariga aralashmasligini va inson xudolarning rahmini keltirishi, ulardan gunohlarini kechirishini so ’ramasligi mumkinligini, turli maqbul yoki nomaqbul odatlarni jiddiy qabul qilmasliklari lozimligini ko’rsatishga harakat qilgan. Bundan tashqari, umrboqiylikni inkor qilgani holda, u insonni o’limdan, qo’rqish hissidan xalos qilishga umid bog’lagan. O’lim oddiygina so’nish, his qilish va qandaydir hissiyotlarning to’liq yo’qolishi bo’lsa, bizni oxiratda kutadigan jazolar yo’q

bo’lsa, o’limdan nima uchun qo’rqish darkor? “O’limning bizga hyech qanday aloqasi yo’q, chunki parchalanib ketgan narsa, hyech nimani his qilmaydi, his qilmaydigan narsaning esa bizga hyech qanday aloqasi yo’q”. Epikur fizikasi asosini atomistik materializm tashkil etadi. U Demokrit atomistik materializmidan ancha farq qilib, uni sezilarli darajada yangi mazmun bilan boyitadi. O ’z atomizmi uchun Epikur ikkita his etib bo’lmaydigan boshlang’ich fikrni, prinsipni qabul qiladi: 1.Mavjud bo ’lmagan narsadan hyech bir narsa paydo bo’lmaydi. 2. Olam hozir qanday bo ’lsa, avval ham, bundan keyin ham shunday bo ’lib qolaveradi. Mazkur prinsiplar Epikurning o ’z fizikaviy ta’limotida Demokrit tizimiga tayanganini ko’rsatadi (garchi uni birmuncha o’zgartirgan bo’lsa-da). Bu to’g’risidagi F. Koplston mulohazalariga murojat qilsak, quyidagicha talqinning guvohi bo’lamiz. 1. Epikurning fizikada Demokrit atomizmiga tayangani tushunarli, chunki u uning o ’z maqsadga erishishiga muvofiq bo’lgan. Aynan Demokrit atomlarning mexanik harakati bilan barcha narsalarni tushuntirgan va shu yo’sinda xudoning ishtirokni umuman inkor qilmagan; ruh ham tana kabi atomlardan tashkil topganligiga ishontirgan holda umrboqiylikni inkor qilish uchun qulay bo’lgan fikrlarni taklif qilgan. Epikuriy fizikasining ushbu amaliy maqsadini ayniqsa, ajoyib badiiy tilda yozilgan «De Rerum Natura» kitobida aniq kuzatish mumkin. Hyech nimadan hyech nima hosil bo’lmaydi, hyech nima hyech nimaga aylanadi, deya uqtirgan Epikur, bu bilan keksa kosmologlarning fikrini takrorlagan. “Va, avvalambor, biz shuni tan olishimiz kerakki, hyech nima mavjud bo’lmagan narsadan hosil bo’lmaydi, chunki agar shunday bo’lganida, hyech qanday urug’ga hojat qolmasdan, barcha narsa barcha narsadan hosil bo’laverar edi. Va agar yo’qolayotgan narsa mavjud bo’lmagan narsaga parchalanganda barcha narsa allaqachon yo’q bo’lib ketgan bo’lar edi, chunki parchalanishdan hosil bo’lgan narsa mavjud bo’lmas edi”.

2.Ushbu satrlarni Lukresiyning fikrlari bilan taqqoslab ko ’ramiz: narsalarning hyech nimadan paydo bo’la olmasligi, tug’ilgandan so’ng hyech nimaga aylana olmasligining isbotlanganligi ma’lum. Tajribada kuzatilayotgan modda(jism)lar avval mavjud bo’lgan moddiy mohiyatlar – atomlardan tashkil topgan va ushbumoddalarning o’limi ularning tashkil etuvchi mohiyatlarga parchalanishidan boshqa narsa emas. Demak, dunyodagi jamiki narsalarni tashkil etuvchi Koinotning dastlabki elementlari Atomlar va Bo ’shliqdir. “Koinot yagona umumiy sifatida jismni tashkil etadi: bizning his qilish organlarimiz har bir muayyan holatda bizga jismlarning haqiqatan ham mavjudligini bildiradi; bizning hissiyotlarimizning guvohligi esa, avval aytganimdek, bizning to’g’ridan-to’g’ri qabul qilinmaydigan barcha narsalar haqidagi mulohazalarimizning mezoni bo’lishi zarur. Bundan tashqari, agar biz bo’shliq deb nomalagan narsa mavjud bo’lmaganida edi, jismlar qayerda va nimalar oralig’ida harakatlanishini bilmagan bo’lar edik. Ayni paytda ularning harakatlanishi aniq, buni hissiyotlarimiz tasdiqlaydi. Shuni qo’shimcha qilishimiz zarurki, ushbu fikrni qabul qilmasdan turib, atribut yoki jism va bo’shliqning tasodifiy xususiyati bo’lishi mumkin emasligini, barcha mavjudotlarga xos bo’lgan hyech qanday umumiy xususiyatga erishish mumkin emasligini anglab bo’lmaydi”. 3. Atomlar kattaligi, shakli va og ’irligiga ko’ra farq qiladi (epikurchilar ulardan avval o’tgan atomistlar nima deyishlariga qaramasdan, atomlar og’irlikka ega deb hisoblaydilar), ular ajralmas va ularning miqdori ham cheksiz. Avval ular vertikal bo’ylab pastga qarab harakatlangani holda bo’shliqda “jala” bo’lib yog’iladi. Lukresiyning ta’kidlashicha, atomlar bo’shliqda chang zarralari quyosh nurida harakatlangani kabi harakatlanadi. Bundan kelib chiqadigan fikr shundan iboratki, epikurchilar atomlar bir-biriga parallel bo’lgan to’g’ri chiziqlar bo’ylab harakat qiladi, deb o’ylamaganlar, chunki agar shunday holat yuzaga kelganida edi, ular orasidagi to’qnashuv faqatgina Ilohiy aralashuv tufayligina sodir bo’lishi mumkin edi. Dunyo qanday vujudga kelganini izohlash uchun Epikur atomlarning bir-biri bilan to’qnashishi mumkinligini qabul qilishga majbur bo’lgan; bundan tashqari, bir vaqtning o’zida u erkinlik (ixtiyori o’zida bo’lish) qay tarzda paydo

bo’lganiga izoh berishga intilgan (epikurchilar bunga qattiq ishonganlar). Shu sababli u alohida atomlar g’ayriixtiyoriy ravishda qiyshiq chiziq bo’ylab yoki to’g’ri chiziqdan og’ishgan holda harakatlana boshlaydi, deya ta’kidlashgan. Xuddi shuningdek atomlarning dastlabki to’qnashuvlari sodir bo’lgan va barcha narsalar bir-biridan bo’sh kengliklar bilan ajratilgan va shu tufayli son-sanoqsiz dunyolar (intermundia) hosil bo’lishi natijasida aylanma harakatlarni yuzaga keltirgan holda barcha narsalar aralashib ketgan. Inson qalbi tekis va yumaloq atomlardan tashkil topgan, biroq hayvonlardan farqli ravishda, ular yurakda joylashgan hamda qo ’rquv va quvonchning namoyon bo’lishi bilan tasdiqlanuvchi rasional ibtidoga ega. Irrasional qism, hayot tamoyili butun tana bo’ylab sochilib ketgan. O’lim holati sodir bo’lishi bilan qalb atomlari bir-biridan ajralib ketadi hamda qabul qilish jarayoni to’xtaydi: o’lim – bu qabul qilishning mavjud emasligi. Epikurchilar stoiklarning antroposentrik teleologiyasini to ’liq inkor qilganlar va ularning teodisiyalari bilan umumiy hyech nimaga ega bo’lmaslikka intilganlar. Inson aziyat chekadigan yovuzlik Koinotning Iloh tomonidan boshqarilishi g’oyasi bilan umuman mos kelmaydi. Go’zal va baxtiyor xudolar dunyolararo makonda (untermundia) mavjud bo’ladilar; ularning odamlar bilan, ular nima yeb, nima ichishlari hamda grek tilida so’zlashishlari bilan umuman ishlari yo’q. Xudolarning hokimiyati va ularning sokin maskani ko ’rinib turibdi; u yerda na quturgan shamollar, na bulutlardan shiddat bilan yog’ayotgan yomg’irlar mavjud; oppoq qor yog’ib, ularni bezor qilmaydi, bulutlarsiz sof samo ularni o’rab turibdi va ularga qarab kulib turibdi. 4.Xudolar odam ko ’rinishiga ega, ularga o’xshash yaralgan, chunki ular ham, garchi o’ta mayda bo’lgan atomlardan tashkil topgan bo’lsada va garchi efirli yoki kvazitanalarga ega bo’lsalarda, ikki jinsga ajralgan; tashqi ko’rinishidan ular odamlarga o’xshaydi, xuddi ular kabi nafas oladilar va ovqatlanadilar. Xudolar Epikurga nafaqat o’zining to’liq xotirjamlikning etik ideali timsoli sifatida ifodalash uchun kerak bo’lgan. Epikurning fikricha, odamlarning xudolarga ishonishi faqatgina ular obyektiv ravishda mavjud ekanligi haqidagi taxminlar

yordamidagina tushuntirib berilishi mumkin edi. Obrazlar bizga xudolar tomonidan yo’naltiriladi, ayniqsa tushda, biroq bizning mulohazakorligimiz bizga xudolar mavjud va barcha jihatlariga ko’ra ular insonlarga o’xshashligini anglatib turadi: ular qanday baxtiyor hayotda yashayotganlari haqidagi bilimlarni esa bizga faqatgina ong taqdim qiladi. Odamlar xudolarni ularning ustunligi uchun ulug’lashi mumkin va ularga iltijo qilishning odatiy marosimlarida ishtirok etishlari mumkin, biroq ulardan qo’rqish hamda qurbonliklar qilib, ularning marhamatiga erishishga intilish umuman noto’g’ri va noo’rin. Haqiqiy xudojo’ylik adolatli o’ylardan iborat. Diyonatlilik – bu barchaning oldida boshiga ro’mol o’ragan yoki biror narsa kiygan holda barcha mehroblar oldida tiz cho’kishdan iborat emas. Yoki yuzingni yerga bosib, kaftlaringni keng yoygan holda xudolarning butxonalarida duo qilganing bilan, yoki hayvonlarning qoni bilan mehroblarni yuvganing bilan, yoki va’da ustiga va’da berganing bilan diyonatli bo’lib qolmaysan. Diyonatlilik – bu qalbning to’liq osoyishtaligi. 5. Shu sababli donishmand inson o ’limdan qo’rqmaydi, chunki o’lim – bu oddiygina so’nish demak; bu xudolarga tegishli emas, chunki ular inson muammolari bilan umuman qiziqmaydilar va shu sababli, ular jazolashlaridan qo’rqmasa ham bo’ladi. Bu yerda biz Vergiliyning mashhur satrlarini yodga olishimiz mumkin: Narsalarning asosini anglagan insonlar qo’rquv va Qismatdan qo’rqmaganlar, ibodatlarga bo’yin egmaganlar. Ochko’z va dahshatli Axerontni ham tiz cho’ktirganlar chinakamiga baxtlidirlar. Yuqoridagi mulohazalar va boshqa manbalar tahlili shuni ko ’rsatadiki, Epikurning atomizmi Demokritning atomistik ta’limoti bilan quyidagi o’xshashlik va tafovutlarga ega. Birinchidan, Epikur, Levkipp va Demokritlar singari, borliq va noborliq (bo ’shliq)ning mavjudligini tan oladi, bo’shliqni fazo deb tushunadi. Jismlar(borliq)ning mavjudligini sezgilar tasdiqlaydi. Bo’shliqning mavjudligi shu bilan asoslanadiki, uningsiz sof harakat sodir bo’lmaydi. Jismlar kichik jismlar yoki ularni hosil qiladigan zarrachalar, elementlardan tashkil topadi. Bu zarrachalar faqat

shakli va miqdori bilangina emas, og ’irligi bilan ham bir-biridan farq qilishadi. Epikurning bu fikri hozirgi atomizmga juda yaqin turadi. Demokrit singari, Epikur ham atomlarni cheksiz bo’linmaydigan deb hisoblaydi. Ma’lumki, aynan ana shu fikr Zenon uchun ko’plikning mavjudligi hamda harakatni inkor etish uchun asos bo’lib xizmat qilgan edi. Epikur atomning eng kichik, minimal qismlari mavjudligini ta ’kidlaydi va bu bilan fizikafiy bo’linmaslik va matematik bo’linmaslikni farq qiladi. Atomlarning muhim xususiyati - harakatda bo ’lishi. Atomlar bo’shliqda bir hil tezlikda abadiy harakat qilishadi. Bu jarayonda ba’zi atomlar bir-biridan uzoqda bo’ladi, boshqalari bir-biri bilan qo’shilib, titroq, tebranuvchi harakatda bo’lishadi. Harakatni Demokrit qat’iy deterministik ruhda talqin qilib, tasodifni inkor etgan bo’lsa, (“Odamlar o’z mulohazalaridagi chorasizlikni yopish uchun tasodif nomini o’ylab topishgan”), Epikur, aksincha, tasodifni obyektiv hodisa sifatida talqin etadi va bundan etikada iroda erkinligini asoslashda foydalanadi. Fizikalarning taqdirga qul bo’lishidan ko’ra xudolar haqidagi afsonalarga ishongan yaxshiroq, chunki ular hyech bo’lmaganda xudolarga sig’inish asosida ularning rahm-shafqatiga umid qiladilar, taqdiri azal esa, o’zida ayovsizlikni, shafqatsizlikni mujassamlashtiradi. Etika da fatalizm yoki zaruriyat tufayli erk (ozodlik) prinsipini asoslar ekan, fizikada uni tasdiqlovchi asosni - zaruriyat tufayli to ’g’ri chiziqli harakatda bo’lgan atomlarning og’ishi prinsipini ishlab chiqadi. Atomlarning og’ishini Epikur ularning to’qnashishini asoslash uchun kiritadi. Atomlarning og’ishi o’z-o’zidan, spontan tarzda sodir bo’ladi, deb ta’kidlaydi. Etikada bu prinsip iroda erkinligi sifatida talqin qilinadi. Bu prinsipga asoslanib, Epikur o ’z kosmologiyasini quradi. Uningcha, borliqni hosil qiluvchi olamlar cheksiz, chunki ularni tashkil etuvchi atomlarning ham son-sanog’i yo’q. Barcha olamlar (dunyolar) vaqti kelib turli xil tezlikda parchalanib ketadi va qayta hosil bo’ladi. Bundan jon ham istisno emas. U ham nozik zarrachalardan tashkil topgan jism, bu zarrchalar butun tana bo’ylab tarqalgan va shamolga juda ham o’xshaydi; tana o’lishi bilan, jon ham halok bo’ladi.

Epikur tabiatni o ’rganishning ishonchli metodini analogiya deb biladi. Bu metod predmet to’g’risida bir emas, bir nechta, ko’p xil tushuntirish ehtimoli borligini ko’rsatadi. Murakkab hodisalarga bir xil izoh berish mumkin emas. Epikur bunday hodisalarga bitta, yagona talqin berish olomonning boshini qotirishni hohlaganlarga yarashadi, deydi. Epikur etikasi asosida quyidagi fikr yotadi: inson uchun birinchi va tug ’ma ne’mat, baxtli hayotning boshi va oxiri - rohatlanish. Rohatlanishni u salbiy belgi– azoblanishning yo’qligi deb tushunadi. “Rohatlanish, lazzat olish deganda biz buzuq niyat bilan amalga oshiriladigan amallarni tushunmaymiz. Shuningdek, faqathissiy lazzatlanishniham nazarda tutmaymiz.Bunda biztana azobi va jonningbezovta bo ’lishidan xalosbo’lishni tushunamiz”. Epikur rohatlanishning ikkita turini farqlaydi: 1) tinchlik, osoyishtalik rohati - tananing azob uqubatdan forig ’ligi, 2) harakat rohati. Shuningdek, es-hushni yig ’ish, aql bilan ish ko’rishni ham Epikur buyuk fazilat deb biladi. Barcha yaxshi fazilatlar aql bilan ish ko ’rish natijasidir: aql bilan ish ko ’rmay, axloqli va adolatli bo’lmay, yaxshi yashash mumkin emas: “Aql– farosatdan mahrum holda baxtli yashagandan, aql –farosat bilan badbaxt bo’lgan a’loroqdir”. Mana shundan kelib chiqib, Epikur rohatlanish turlarining tasnifini beradi: u hohishlarni tabiiy va quruq (bo ’sh) turlarga bo’ladi. O’z navbatida, tabiiylarni tabiiy va zaruriy hamda tabiiy, lekin zaruriy emas turlariga ajratadi. Epikur jonning, qalbning azoblanishini tananing azoblanishidan yomonroq deb biladi. Uning etikasining asosini individualizm tashkil etadi. Epikurning asosiy talabi: “bilinmasdan yasha”. Bu talabning bajarilishi jonning osoyishta yashashini anglatadi. Ayni paytda, Epikur do’stlikni ham rad etmaydi, uni xavfsizlikni ta’minlovchi omil deb izohlaydi. Bundan ko ’rinib turibdiki, Epikur etik dunyoqarashi utilitarizmdan iborat. Bunga uning adolatning kelishuv, shartnoma asosida paydo bo’lishi nazariyasi ham mos keladi: “Tabiatan kelib chiqadigan adolat–bu foydali narsa to’g’risida kelishuv bo’lib, bundan ko’zlanadigan asosiy maqsad-odamlarning bir-biriga yomonlik qilmasligi, yomonlikka chidash berishidir” 3 . Kelishuv, shartnoma natijasi bo’lmish

adolat o’z mazmun-mohiyatiga ko’ra odamlar hayotining o’ziga xosligi, shaxsiy manfaatlari bilan taqozalanadi. Epikur tilning paydo bo ’lishi to’g’risida gapirib, dastlabki paytda kelishuv prinsipining mavjudligi kerak emas, faqat taraqqiyotning yuqori bosqichlaridagina unga ehtiyoj paydo bo’ladi, deb aytadi. Epikurni dialektika ham, mantiq ham qiziqtirmagan. Mantiqdagi uning e ’tiborini tortgan yagona muammo, haqiqat mezoni bilan bog’liq masala bo’lgan. Dialektika esa, faqatgina u fizikaga xizmat qilganligi sababligina uni qiziqtirgan, fizika esa, faqtagina etikaga xizmat qilganligi tufayli uning e’tiboriga sazovor bo’lgan. Shu sababli Epikur barcha ilmiy izlanishlarni rad qilgan holda va matematikani hayot bilan bog’liq bo’lmaganligi sababli befoyda fan deb e’lon qilgani holda etikaga stoiklarga nisbatan ko’proq e’tibor qaratgan. (Metrodor shunday deb aytgan: “Gomer asarlaridan bir qatorini ham o’qimaganing va Gektor kim – troyalik yoki grek bo’lganligini bilmaganing uchun qayg’urishning hojati yo’q”). Epikur tomonidan matematikaning qabul qilinmaganlining sabablaridan biri, uning hissiy tajriba bilimlari bilan mustahkamlanmasligidir: real hayotda geometrik nuqtalar, chiziqlar va yuzalar mavjud emas. Hissiy bilimlar qanday bo’lmasin, bilimlarning asosidir. Agar inson o’z hissiyotlariga ishonmasa, u holda o’zi yolg’on deb hisoblagan fikrlarni qiyoslab ko’rish uchun mezon bo’lmaydi. Epikurning mantig ’i yoki kanonikasi bilimlarning me’yorlarini, qonunlarini hamda haqiqat mezonlarini o’rganadi. Haqiqatning asosiy mezoni idrok, qabul qilish hisoblanadi, chunki bu holatda biz nimaning dir mavjudligiga guvoh bo ’lamiz. U obyektlarning obrazlari his qilish organlariga kirib borganida mavjud bo’ladi va bu holat doimo haqiqiy bo’ladi. Shuni alohida ta ’kidlash lozimki, idrok tushunchasi ostida epikurchilar doimoobrazli tasavvurlarni nazarda tutganlar, aniqrog ’i, uni obrazlarni qabul qilishda hosil bo ’ladigan tasavvurlar deb tushunishgan. Ushbu obrazlar uzluksiz oqim bo ’lib, aynan bir obyektdan kelib tursa va bizning his qilish organlarimizga kirib borsa, biz ushbu so ’zni tor ma’nosida qabul qilamiz; biroq alohida obrazlar tana teshiklari orqali kirib kelsa, ular aralashib ketadi va fantastik manzara va ko ’rinishlar, masalan, kentavr

obrazi yuzaga kelishi mumkin. Har ikki holatda ham biz “tasavvur” ga ega bo’lamiz va tasavvurlarning har ikkisi ham obyektiv manbalar asosida paydo bo ’lganligi sababli, ular haqiqiy hisoblanadi. U holda qanday qilib xatoliklar yuzaga keladi, degan savol tug ’iladi. Unga javob: faqatgina mulohazalar tufayli. Masalan, agar biz aniq o ’xshashlik mavjud bo’lmasa-da, obraz aniq tashqi obyektga mos keladi, degan xulosaga kelsak, yoki shu kabi fikr yuritsak, biz xato qilgan bo ’lamiz. (Qiyinchilik, albatta obraz tashqi obyektga mosmi yoki yo ’qmi, va ushbu muvofiqlik to’liqmi yoki qismanmi ekanligini qanday aniqlash mumkinligidan iborat bo ’ladi; biroq bu masalada epikurchilar bizga yordam bermaydilar). Shunday qilib, birinchi mezon - Qabul qilish. Ikkinchi mezon – buepikurchilarfikriga ko’ra,oddiygina xotirada “saqlab qolish”niaksa ettiruvchi tushunchadir. Bizda obyekt, masalan, inson haqidagi tasavvur hosil bo ’lganidan so’ng, “inson” so’ziga duch kelganda bizning xotiramizda muayyan inson yoki uning umumlashtirilgan obrazi vujudga keladi. Tushunchalar doimo haqiqiy bo ’ladi. Faqatgina fikrlar yoki mulohazalar yolg’on bo’lishi mumkin. Agar fikr yoki mulohaza kelajakda sodir bo ’lishi mumkin bo’lgan hodisalar bilan bog ’liq bo’lsa,ularni tajriba tasdiqlashi mumkin, agar u bizning qabul qilish tajribamizga bo ’ysunmaydigan yashirin obyekt bo’lsa (masalan, atomlar), u holda ular hyech bo ’lmaganda tajribaga qarshi bo’lmasliklari lozim. Biroq yana bir, uchinchi mezon, ya ’ni aynan bizning xulqimizni belgilab beruvchi hissiyotlar ham mavjud. Shunday qilib, lazzatlanish hissi biz afzal bilgan narsalarning mezoni, og ’riq hissi esa, biz qochishimiz lozim bo’lgan narsalar mezonidir. Aynan shundan kelib chiqqan holda Epikur “haqiqatning mezonlari Qabul qilish, Tushunchalar va Hissiyotlardan iborat”, degan xulosaga kelgan. Epikureizm Rimda er.avv. 2- asrdayoq tarqaldi. Er.avv. 1- asrda esa Neapol chekkalarida Sidon va Filodem maktablari paydo bo ’ldi. Filodem (110-39) Sidonlik Zenon shogirdi bo’lib, uni “Epikurchilar faxri” deb atashgan. Er.avv. 80- yillarda Filodem Italiyaga keladi va Pizonga qarashli joyda Rim Epikur maktabini tashkil etadi. Bu maktab bilan buyuk Rim shoirlari Vergiliy va Gorasiylar yaqin aloqada bo’lishgan. Bu yerda Filodem mantiq, falsafa, estetika, adabiy tanqidga oid ko’p asarlar yozgan.

Rimda respublikachilar muassasalari inqirozga yuz tutgan bir paytda, epikurizm maktabi madaniyat va ma ’rifat markazi vazifani o’tagan edi. Lekin Vezuviy vulqoni otilganda, bu yerda kutubxonadagi barcha kitoblar yonib, kulga aylangan, shu jumladan, Filodemning induksiyaga oid risolasi ham yonib ketgan. Bu risolada stoiklarning induksiya faqat aprior ishonchli asoslarga tayangandagina, to’g’ri xulosa beradi, degan fikrini to’g’ri tanqid qiladi, analogiyaning mohiyatini tushuntirishga urinadi. Filodem, harqanday xulosalash asosida o’xshashlik bo ’yicha xulosa chiqarish yotadi, xulosalash faqat induksiya tayanadigan faktlar va kuzatishlarga zid keluvchi holatlar bo’lmagandagina to’g’ri natija beradi, degan fikrni asoslaydi. Lukresiyy Karning falsafiy qarashlari. Tit Lukresiy Kar – Rim materialistik epikureizmi vakili. Uning “Buyumlar tabiati to’g’risida” asari (poemasi) butun dunyoga mashxur bo’lgan (er.avv. 1 asr boshi - 1 asr o’rtalarida bitilgan). Lukresiy Kar Rim uchun qiyin kechgan davrlarda yashagan. Xususan, bu davrda Rim zodagonlari dohiysi Lyusiy Karneliya Sullaning qonli diktaturasi, Sullaning Marish bilan kurashi, chavandozlar sinfining quvg’in qilinishi, Spartak boshchiligidagi Rim qullarining qo’zg’oloni (73-71), uning fojialari, mag’lubiyati, yangi savdo – sudxo’rlar guruhi faoliyatining kuchayishi, Pompey, Kras Sezarning yuksaklikka ko’tarilishi, Sulla davomchilari va bor-yo’g’idan ajralgan dehqonlarning Katilina boshchiligidagi qo’zg’oloni, Yuliy Sezar g’alabasi va shu kabi voqyealar bo’lib o’tgan. Mana shunday davrda yashagan Lukresiy Kar o’zining shoirlik va faylasuflik talantini ko’rsata oldi. U borliq, uning sabablari haqida faqat faylasuf sifatida mushohada yuritib qolmay, ularga Empedokl, Epikur argumentlaridan foydalangan holda hamda Gomer, Enniy fantaziyalari bilan nigoh soldi. Lukresiy Kar - Epikur atomistik materializmi va axloqiy ta ’limotning o’ziga xos izohlovchisi va targ’ibotchisi. U Rim sharoitida odamlarning erishishi qiyin bo’lgan tinchlik, osoyishtalikka yetaklaydigan falsafani yaratishni maqsad qilib qo’yadi. Lukresiy Kar fikricha, inson baxt-saodatining eng katta dushmani do’zax azobidan, xudoning inson hayotiga aralashishidan qo’rqishdir. O’zining

poemasida aynan ana shu “dushmanlar” bilan kurashish vazifasini qo’yadi. Mutafakkir fikricha, bu qo’rqinchlarni yengib bo’ladi. O’lim qo’rqinchi, xudolardan qo ’rqish insonning olamdagi o’z o’rnini, tabiatga va xudolarga bo’lgan munosabatini bilmaganligi natijasidir. Bu qo’rqinchlar bilim, falsafa, ma’rifat bilan yengib o’tiladi. Falsafa xudolarning inson hayotiga, narigi dunyodagi mavjudligiga ta ’sir ko’rsata olmasligini asoslashi zarur. Inson uni ezadigan qo ’rqinchlardan ozod bo’lishi uchun tabiat to’g’risida, xususan, uning paydo bo’lishi, tuzilishi, uni tashkil etadigan elementlar, eyelementlar o’lgandan keyin nima bo’lishi to’g’risida chin bilimlarga ega bo’lishi kerak. Etika – baxt-saodat haqidagi ta’limot bo’lib, fizikaning – tabiat to’g’risidagi fanning natijalari yakunidan iborat bo’lishi kerak. Demak, tabiatni o’rganish o’z- o’zicha emas, jonni bilish uchun, etika uchun kerak. Shuning uchun ham, fanda yaratiladigan gipotezalarni muxokama etishda olamni naturalistik va materialistik tushuntirish prinsipiga rioya etish zarur; tabiatdagi barcha hodisalar, ularning xususiyatlarini tabiiy sabablardan keltirib chiqargan holda tushuntirish kerak; bunda hyech bir g’ayri-tabiiy kuchga, ajoyib-g’aroyibotlarga va boshqa kuchlarga murojaat qilishga ehtiyoj yo’q. Chunki, bunday kuchlarning yo’qligini kuzatish, tajriba faktlari tasdiqlaydi. Lukresiy Kar – hodisalarni turli xil asosda tushuntirish, talqin etish tarfdori. Uning poemasi mualifning Epikurning Gerodotga yozgan xati mazmunini, xususan, uning kosmologiya va fizika sohasidan keltirilgan turli xil misollar yordamida tabiatda sodir bo’layotgan hodisalar va jarayonlarning turlicha talqinining mavjudligi to’g’risdagi fikrlarini yaxshi o’zlashtirib olganligini ko’rsatadi. Lukresiy bu asarida Epikur keltirgan misollardan ham foydalanadi. Masalan, uning aytishicha, Quyosh har kuni yangidan tug’iladi va u har kuni osmondagi o’z o’rniga qaytadi, degan fikrlarning har ikkalasini bildirish mumkin. Shuningdek, mutafakkir fikricha, Oy sharsimon bo’lib, o’zida Quyoshdan tushgan nurni aks ettiradi deyish yoki Oy o’z nurini sochadi va oylik fazalari (kattalashishi

va kichrayishi) uning atrofida aylanadigan, davriy ravishda uning nurlarini to’sib turadigan qorong’i jism harakati bilan belgilanadi, deb aytish ham mumkin. Lukresiyning hodisalarni tushuntirishda naturalizm va materializm prinsipiga zid kelmaydigan har qanday gipotezani qabul qilish mumkin, degan fikri aslo gipotezalarni solishtirish, ularning to ’g’risini tanlash kerakligini inkor qilishni anglatmaydi. Lukresiy pragmatist ham, agnostik ham emas, albatta. U yashagan davrda ilm-fan holati raqobatdosh gipotezalardan birortasiga ustunlik berish, asoslash uchun yetarli qonunlarga, faktlarga ega emas edi. Lekin haqiqatni anglash uchun Lukresiy muntazam ravishda o’z zamonasi ilmu fani, falsafasi erishgan darajasidan chetga chiqishga harakat qiladi. Ana shuning uchun ham o’z poemasida shu davr falsafasini, xususan, tabiat, inson, axloq to’g’risidagi ta’limotlarini bayon qiladi. Bunda poemaning tabiat to’g’risidagi qismning yaxshi ishlab chiqilganligini alohida ta’kidlash zarur. Ana shuning uchun bo’lsa kerak, Lukresiy asarini atomistik materializmning poetik ensiklopediyasi deb atashadi 1 . Asarda borliqning fizikaviy elementlari, ularning harakati, materialistik kosmologiya va kosmogoniya, madaniyat tarixi, materialistik antropologiya va psixologiya masalalari bayon qilingan. Lukresiyning ayniqsa 2ta g ’oyasini insonni uni ezadigan sharpalardan ozod etishda muxim deb hisoblashadi: 1) jonning o’lishi to’g’risidagi fikr; 2) xudolarning insonlar hayotiga ta’sir etish qobiliyatiga ega emasligi haqidagi fikr. Lukresiy ham, xuddi Epikur singari, xudolarni olamlar o ’rtasidagi bo’sh joylarda o’rnashgan, ular olamga ta’sir eta olmaydi, degan fikrni bildiradi. Lukresiyga ko’ra, tabiatning paydo bo’lishida ham, boshqarilishida ham xudolar, ular irodasining ishtiroki yo’q. Barcha dunyolar son-sanoqsiz, ko’z bilan ko’rib bo’lmaydigan, badan bilan sezib bo’lmaydigan moddaning qismlari uyurmali harakati va oqimidan paydo bo’lgan. Bu zarrachalar – boshlang’ich asos yoki barcha narsalarning “urug’” laridir. Aynan ana shu zarrachalardan barcha jismlar va jonlar, barcha olamlar va tabiat hodisalari paydo bo ’lgan. Ularning barchasi tabiiy zaruriyat tufayli vujudga kelgan. Faqat dastlabki jismlar, ularning birlashmalari va harakati, bo’shliq

mavjud. Bu dastlabki oddiy jismlar mangu va buzilmasdir, biroq ulardan paydo bo’ladigan barcha narsalar o’tkinchi, o’lish tabiatiga egadirlar. Yo ’qdan bor bo’lmaydi, lekin barcha narsalar o’zi kelib chiqadigan “urug’iga” ega bo’lishi kerak. Bu urug’lar abadiy. Agar ular buzilganda, yo’q bo’lganda butun materiya, butun mavjudot ham yo’q bo’lar edi. Dastlabki oddiy jismlardan paydo bo’lgan murakkab jismlar halokati materiyaning yo’q bo’lishi degani emas, u faqat murakkab jismning sodda elementlarga ajralishi, bu elementlarning tabiat hodisalarining umumiy, mangu oqimiga qaytishidir. Cheksiz olam o’z bag’riga oladigan daryolar o’ladi. Tirik mavjudotlar, jismlar o’ladi, xususan, ularning joni o’ladi, lekin tabiat mangu yashaydi. Jon ham tana singari moddiydir va atomlardan tashkil topgan. Oddiy atomlardan farqli o ’laroq, bu atomlar eng kichik, dumaloq, silliq, harakatchandir. Jonni butun xolatida saqlab turgan atomlar u o’lguncha bir birini ushlab turishadi, inson o’limidan keyin jon atomlari ham tarqalib, uchib ketishadi. Epikurga ergashib, Lukresiy ham jonning narigi dunyoda yashamasligi u yoqda tursin, umuman o’lim va hayotning bir-biriga hyech qanday munosabati yo’q, “o’lim va hayot hyech qachon uchrashishmaydi”, bir-biriga tegib ketmaydi, deydi. Hayot ekanmiz, o’lim bizni qo’rqitmaydi, chunki u biz uchun yo’q. O’lim kelganda esa, biz yo’qmiz, jonimiz ham yo’q, demak o’limdan qo’rqish sezgisi ham yo’q. Bu fikrlarni asoslashni falsafa vositalari yordamida amalga oshirib bo’lmas edi. Shuning uchun ham Lukresiy poezaya vositalarini tanladi, obrazlar orqali o’z fikrlarini ifodaladi. Masalan, Demokrit singari, atomlarning sezgi orqali bilinib bo’lmasligi, bo’shliqda harakatlanuvchi atomlar to’g’risidagi farazlarini Lukresiy odatda ko’zga ko’rinmaydigan, lekin Quyosh nuri ostida ustunlarda shu’lalanib, titrab, tebranib turadigan changlarga o’xshatadi. Alohida olingan atomlarning ko’zga ko’rinmasligini u ko’rish illyuziyalari: uzoqdan tog’ yonbag’irlaridagi poda harakati yoki tekislikdagi ikkita qo’shinning urushi obrazlarida tushuntirib beradi. Lukresiy o ’ziga hissiyotdan ko’ra ko’proq nima aniq bo’lishi mumkin degan savolni beradi. Uningcha, biz hissiy kechinmalar haqida mulohaza qiladigan

Ongning o’zi to’liq hissiyotlarga asoslangan, va agar ular haqiqiy bo’lmasa, u holda Ongning chiqargan xulosalari ham xuddi shu kabidir. Epikureizm to ’g’risidagi mulohazalarga yakun yasab, aytish kerakki, u atomiznni yuqori pog’onag ko’tardi, kosmologiyani tajriba natijalariga tayanib tushuntirishga urindi. epikurchilar astronomik masalalarda, masalan, biz to’liq aniqlikka ega bo’la olmasligimizni aytib o’tganlar, chunki biz ushbu holatni haqiqiy deb aytishimiz mumkin, boshqalar esa buning aksini, ya’ni “samoviy jismlar turli sabablar ta’siri ostida yuzaga keladi”, degan fikrni isbot qilishga harakat qiladilar. Shuni yodda saqlash zarurki, greklarda zamonaviy ilmiy uskunalar bo ’lmagan va ularning ilmiy xulosalari asosan aniq kuzatuvlarga asoslanmagan farazlarga asoslangan. Lekin, shunga qaramay, ular falsafani ilm bilan bog’lash yo’lida muhim qadam qo’ydilar. Ijtimoiy-siyosiy qarashlarida tinchlikni himoya qilishgani ham muhimdir. SKEPTISIZM Er.avv. IV-asr Qadimgi grek falsafasi rivojining eng yuqori cho ’qqisi bo’ldi. Platon va Aristotel tashkil etgan falsafiy maktablar ayni paytda ulkan ilmiy markazlar bo’lib ham xizmat qildi. Ularda matematika, astronomiya, fizika, biologiya hamda gumanitar fanlar bo’yicha yirik, keng ko’lamli tadqiqotlar olib borildi. Er.avv. III-asrda antik jamiyatda uzoq davom etgan bo’hron boshlanib, u ijtimoiy hayotning barcha sohalarini qamrab oldi. Bu bo’hron falsafada o’z ifodasini yangidan shakllangan oqimlar, maktablarda topdi. Ana shulardan biri skeptisizmdir. Uning nazariy asosini antiq falsafada ilgari surilgan va asoslangan g’oya: barcha narsalarning o’zgarib turishi, nisbiyligi g’oyasi tashkil etadi (Geraklit, Demokrit, sofistlar va b.). Skeptisizm so ’zi grekchadan o’zbek tiliga o’girilganda “nurlanish”, ko’rinish berish, shuningdek “tarozida tortish”, “qat’iyatsizlik” kabi ma’nolarga ega. Skeptisizm maktabi nomining asosini eng keyingi ma’nosi tashkil etadi: ya’ni bilish mumkinligini dogmatik tarzda inkor etish emas, balki qat’iy, uzil-kesil

mulohaza yuritishdan, o’zaro teng kuchli bo’lgan zid fikrlardan biriga qat’iy tarzda yon bosishdan o’zini tiyish zarurligini asoslash yotadi. Skeptisizmning asoschisi Pirrondir . U Peloponnesdagi Elida shahrida tug ’ilgan. Diogen Laertskiyning ko’rsatishicha, u er.avv. 365-275 yillarda yashab, ijod etgan. Uning falsafiy ta’limotining shakllanishiga Megar dialektikachilari, ayniqsa Demokrit va uning izdoshi Anaksarx qarashlari katta ta’sir ko’rsatgan. Pirronining Aleksandr Makedonskiyning Osiyoga qilgan yurishida ishtirok etganligi to’g’risida ma’lumotlar bor. Bu, ehtimol, uning axloqiy ideali-qasoskor bo’lmaslik (“ataraksiya”) ning shakllanishiga muayyan darajada ta’sir etgan. Pirron maktabda o ’qituvchilik qilgan, yozuvchi bo’lgan, biroq u o’z fikrlarini og’zaki bayon qilgan. Hyech qanday kitob yozib qoldirmagan. Skeptisizm maktabi asoschisi Pirronning falsafiy tizimida stoiklar va epikurchilar tizimlaridagi kabi nazariya amaliyotga bo ’ysungan, vaholanki bu ta’limotlar orasida qat’iy farq mavjud. Stoiklar va epikurchilar fanni yoki ijobiy bilimlarni qalb osoyishtaligiga erishish vositasi deb hisoblagan bo’lsalar, skeptiklar bilimlarni inkor qilgan va fanga shubha bilan qaragan holda qalb osoyishtaligiga erishmoqchi bo’lganlar. Elidalik Pirron dunyoqarashi bilan tanishish shuni ko ’rsatadiki, u Demokritning hissiy xususiyatlar g’oyasiga, sofistlarning relyativizmiga va kireniklarning gneosologiyaga tayangan holda o’z nazariyasini yaratgan. U inson ongi narsalarning ichki mohiyatini anglash imkoniyatiga ega emas, deb ta’lim bergan (biz barcha narsalarni “anglay” olmaymiz): biz narsalarni faqatgina ular bizga qanday ko’rinishda namoyon bo’lsa, shundayligicha bilishimiz mumkin. Aynan bir narsalar turli odamlarga turlicha ko’rinadi va natijada biz kimning fikri to’g’ri ekanligini bilmaymiz, chunki har qanday fikrga undan kamroq nohaqqoniy bo’lgan zid fikr chiqishi mumkin. Shu sababli biz oxirigacha bir narsaga ishonch hosil qilishimiz mumkin emas va donishmand kishi – bu yakuniy mulohazalardan o’zini tiygan kishidir. “Bu narsa shunday”, deb ta’kidlash o’rniga, “Menimcha” yoki “Ehtimol, bo’lishi mumkin”, deb gapirish zarur.

Aynan shu skeptizm va undan kelib chiqadigan mulohazaga bo ’lgan ishonchsizlik amliy hayotga ham o’z ta’sirini ko’rsatdi. Hyech nima o’z-o’zidan xunuk yoki go’zal, haqiqat yoki yolg’on bo’lmaydi, yoki hyech bo’lmaganda biz hayotimizdagi barcha tashqi narsalar to’laqonli ravishda indifferent ekanligiga ishonch hosil qila olmaymiz. Donishmandning hayotdagi maqsadi qalb osoyishtaligiga erishish va uni saqlay bilishdan iborat. Bu to’g’ri, chunki hattoki donishmand kishi ham harakatlardan qocha olmaydi va hayotdan chetlasha olmaydi, biroq, ehtimol, u eng yaqin fikrlarga, an’ana va qonunlarga tayangan holda yashashi va mutlaq haqiqatga yetishib bo’lmasligini yodda saqlashi darkor. Diogen Laertskiyning ma ’lum qilishicha, Pirron o’z falsafiy qarashlarini og’zaki tarzda bayon qilgan, va biz ular haqida faqatgina uning o’quvchisi bo’lgan Fliuntlik Timon asarlari tufayligina bilamiz, Sekst Empirik uni “Pirron ta’limotining izohlovchisi” deb nomlagan. Timon Gomer va Gesiod parodiya bo’lgan “Sillalar” asarini yaratdi, va bu yerda u Kseofan va Pirronning o’zidan tashqari barcha grek faylasuflari ustidan kuldi. Timonning fikriga ko’ra na hissiy qabul qilish, va na ongga tayanish mumkin emas. Shu sababli biz barcha fikr va mulohazalarga shubha bilan qarashimiz, va hyech bir nazariy fikrlarga ishonmasligimiz darkor, va shundagina biz ataraksiya hamda haqiqiy vazminlikka erishishimiz mumkin. Siseron, aftidan, Pirron skeptik ekanligini bilmagan va uni ko ’proq hayotning tashqi ko’rinishlariga befarqlikni targ’ib qilgan va amaliyotga tatbiq qilgan nasihatgo’y, deb hisoblagan. Ehtimol, Pirronning o’zi skeptisizm nazariyasini yaratmagan, biroq u yozma asarlar qoldirmaganligi sababli, biz ishonch bilan hyech nimani ta’kidlay olmaymiz. Pirron antik davr skeptisizmiga xos bo ’lgan falsafiy muammoni quyidagicha ifodalaydi: “Kim baxt-saodatga intilsa, shu faylasufdir”. Saodat esa, azob- uqubatning yo’q bo’lishidadir. Mana shunday talqin qilingan baxt-saodatga erishishni orzu qilgan kishi 3 ta savolga javob berishi kerak: 1) buyumlar nimadan tashkil topadi? 2) bu buyumlarga biz qanday munosabatda bo’lishimiz kerak? 3) bu munosabatdan qanday natijaga ega bo’lamiz va qanday foyda ko’ramiz?

Birinchi savolga javob topib bo ’lmaydi. Chunki har qanday buyum boshqasiga nisbatan yuqori darajada emas. Shuning uchun ham hyech bir narsani na go’zal, na xunuk, na adolatli, na adolatsiz deb bo’lmaydi. Hyech bir buyumga nisbatan uni haqiqatga muvofiq mavjud, deb bo’lmaydi va hyech qanday bilish usulini chin deb ham, yolg’on deb ham tavsiflab bo’lmaydi. Bizning har qanday predmetga nisbatan bildirgan fikrimizga unga teng kuchli bo’lgan zid fikrni bildirishimiz mumkin. Mana shunday o ’y-fikrdan Pirron hyech qanday predmetga nisbatan hyech bir mulohazani bildirib bo’lmaydi? degan xulosa chiqaradi va unga tayangan xolda ikkinchi savolga javob beradi. Faylasuf uchun predmetga munosabatda bo’lishning eng yaxshi usuli – u to’g’risida mulohaza bildirishdan o’zini tiyish. Bu o ’zni tiyish ishonchli hyech narsa yo’qligini anglatmaydi. Demak, Pirron agnostisizm tarafdori emas. Zero, ishonchli narsalar hissiy idrok, taassurotlardir. Chunki ularni biz faqat hodisalar sifatida qabul qilamiz. Masalan, birorta narsa achchiq yoki shirin bo’lsa, mening “Bu menga achchiqdek yoki shirindek tuyulyapti”, degan fikrim chin bo’ladi. Xato faqat shunda kelib chiqadiki, qachon fikr bildirayotgan kishi tuyulayotgan narsa asosida haqiqatda mavjud narsa to’g’risida xulosa chiqarsa, hodisadan uning haqiqiy asosiga o’tsa 3 . Bunday javob keyingi –uchinchi savolga bo’lgan javobni belgilab beradi. Pirron skeptisizmi uchun predmet to’g’risida birorta fikr bildirishdan o’zini tiyish ehtirosga berilmaslik, qasoskor bo’lmaslikni anglatadi. Bu holat faylasufning faoliyatsiz bo’lishi kerak degani emas, albatta. Faylasuf, uning ta’kidlashicha, o’z mamlakatida qabul qilingan qonunlar, urf-odatlarga amal qilgani holda hatti- harakatda bo ’lib, bunda o’zining fikrlash usuli, tafakkur tarzi, o’y-fikrlarini so’zsiz haqiqat deb bilmasligi kerak. Pirronning shogirdlari ko ’p bo’lib, ular orasida Timon ajralib turadi. U 3 ta satirik she’r kitobi – “Sill”ni yaratishi bilan mashhur bo’lgan. U shifokorlar davrasida bo’lgan, o’g’lini medisinaga o’qitgan, shu sababli Timonda hissiy idrok, hissiy holatlardagi qarama-qarshiliklarni tadqiq etishga qiziqish bo’lgan. Mutaxassislar “Hissiy idrok to’g’risida”, “Fiziklarga qarshi” asarlarni Timonga

tegishli deb taxmin qilishadi. “Sill” da barcha falsafiy maktablar bahslari ustidan kulgan (Pirrodan boshqasiga). Pirronga o ’xshab, Timon falsafaning bosh masalasini amaliyotda, inson xulq-atvori, u erisha oladigan saodatda, deb tushungan. Pirronizm tarixida Timon uning targ’ibotchisi, ehtimol, birinchi mantiqshunosi bo’lgan. Xususan, u gipotezalarning mavjudligi to ’g’risidagi fikrlarni tanqid qilgan, vaqtning bo’linishi haqidagi mulohazalarni rad etgan. Shuningdek, Timon narsalarning o’z holicha mavjudligi bilan ularning xissiyotimizdagi ifodasini farqlagan. Pirron singari, Timon ham ishonchli bilim asosini hissiy mushohadada deb bilgan. Predmet to’g’risidagi turli fikr-mulohazalarni, ular qanchalik qarama-qarshi bo’lmasin, teng kuchli deb hisoblagan. Bundan u “o’zini tiyish” to’g’risidagi o’y-fikrlarini keltirib chiqargan. Timon o ’limidan keyin skeptiklar maktabi faoliyati 1- asrga kelib to’xtab qoladi. Keyinchalik bu maktab an’analari Ptolomey shogirdlari Sarpedon va Geraklit (Gelen o’z asarlarida guvohlik bergan shifokor-empirik) faoliyatlarida qayta tiklangan. Ana shu Geraklitning shogirdi Enesidem bo ’lgan. U antik davr skeptisizmining kuchli nazariyotchisi bo’lib tanilgan. Enesidem er.avv. asrning oxirida yoki eramizning dastlabki davrida yashagan. Ma’lumotlarga ko’ra, Enesidem o’zining asosiy asarini Siseronga bag’ishlagan. “Pirron nutqlarining sakkizta kitobi” deb atalgan bu asaridan tashqari, u “Donishmandlik to’g’risida”, “Tadqiqot to’g’risida” hamda “Pirron ocherklari” kitoblari muallifidir. Tadqiqotchilar fikriga ko ’ra, Enesidem skeptisizmi Geraklitning materialistik fizikasiga yo’l bo’lib xizmat qilgan. Geraklit fikricha, bir narsa to’g’risida qarama- qarshi fikrdan avval qarama-qarshiliklar bir predmetga xosga o’xshab ko’rinadi. Bu tezis skeptisizm asosidir. Ensidemning boshqa dunyoqarash masalalari bo’yicha fikr-mulohazalari ham Geraklitnikiga yaqin turgan. Xususan, yuqoridagi umumiy asosdan boshqa butun va bo’lakning aynanligi va tafovuti, harakat turlari, jismlarning mohiyati va vaqtning bo’linishi, havoning jonning birinchi stixiyasi ekanligi to’g’risidagi fikrlarni ilgari surgan. Mutaxassislar fikriga ko’ra, bu fikrlarni Enesidem gipoteza tarzida bildirgan.

Enesidem davriga kelib skeptisizm “Yangi Akademiya” da hukmronlik qila boshlaydi. Platonning hissiy bilishning ziddiyatligi, oquvchanligi to’g’risidagi fikrlariga asoslanib, Arkesilay va Karneadlar bilish masalalarini yangicha talqin etishadi. Mutaxassislar skeptisizmning pirronizm va “Yangi Akademiya” dagi ko’rinishlari o’rtasidagi tafovutni farqlashadi. Bu farqni antik dunyo tarixchisi va skeptisizmi nazariyotchisi Sekst Emperik ham o’rganadi. Akademiya skeptiklari fikricha, qarama-qarshi fikrlar, masalan, yaxshi yoki yomon, ehtimol tarzida bo ’lishi mumkin. Birorta narsani yaxshi yoki yomon deb tusmol qilishning shu davr urf-odatlaridan zaruriy tarzda kelib chiqishi shart emas. Bu- shunchaki urf-odatlarga “ergashish” natijasi. Enesidemning ikkinchi kitobi eleychilarga ma ’lum bo’lgan harakat, o’zgarish, tug’ilish va o’lish tushunchalarida yashiringan ziddiyatlarga bag’ishlangan. Uchinchi kitobda hissiy mushohada va tafakkur, to’rtinchi kitobda xudolarni, tabiatni bilish mumkin emasligi masalalari tadqiq etilgan. Ularda qarama-qarshilar teng kuchli degan fikr asoslanadi. Beshinchi kitobda “sababiyat” tushunchasi tadqiq qilinadi. Sabab deganda boshqa birorta hodisani keltirib chiqaruvchi hodisa tushuniladi. Masalan, Quyosh tolaning qizishi, erishi sababidir. Sabablar turli xil bo’ladi. “O’zida mujassamlangan”, ya’ni u mavjud bo’lgan ta’sir bor, yo’qolishi bilan, u ham yo’q bo’ladi. Masalan, arqon bilan bog’lab tortish-bo’g’ish sababi. O ’zaro birgalikda sabab bo’lish. Masalan, omochning harakati uning tortayotgan xo’kizlar kuchi bilan belgilanadi. “Bir-biriga yordam beruvchi”. Masalan, ikkita kishi qiynalib qilayotgan ishga uchinchi kishi yordam beradi. Bulardan Enesidem skeptik xulosa chiqaradi: sababiyat mavjud bo ’lishi ham, bo’lmasligi ham mumkin. Enesidem mil.avv. 43 yilda yozgan asarida skeptiklar ta ’limotini himoya qilishga qaratilgan 10 metafora yoki argumiyent keltiradi. Ular quyidagilardan iborat: 1. Tirik mavjudotlar turlari o ’rtasidagi farq shundan dalolat beradiki, u yo bu obyektning “g’oyalari” turfa xildir, negaki, ular nisbiydirlar.

2. Odamlar o ’rtasidagi farq yuqoridagidan dalolat beradi. 3. Sezgi organlarimizning tuzilishi va ular uyg ’otadigan taassurotlar ham turlicha (masalan, Sharqda badbo’y hid taratishiga qaramay, xushtam meva bor). 4. Turli holatlarda idrok jarayonlari turlicha kechadi, masalan, tushdagi va tetiklikdagi hamda yoshlikdagi va keksalikdagi idrok qilish. Yoki, aytayli, kuchli shamol to ’lqinlari yosh yigitga maroq baxsh etsa, keksa kishiga bu yelvizak bo’lib tuyulib, etini junjuktiradi. Yoinki, masalan, suvga solingan tayoq bizga singanday ko’rinsa, kvadrat shaklidagi minora uzoqdan aylanadek ko’rinadi. 6. Obyektlar hyech qachon sof holda namoyon bo ’lmaydi, ular hamisha muhit ta’sirida bo’ladi, masalan havoning ayni holati bois yanglishish yuzaga keladi, xususan, kunduzi yashil tusda bo’lgan maysa, kechga borib sarg’ish bo’lib ko’rinadi. 7. Idrokning turfa xilligi predmetlar sifatlarining turfa xilligidan kelib chiqadi. Masalan, bir qum zarrasi paypaslab ko ’rganda g’adir-budur bo’lib tuyulsa, boshqa barmoqlar orasidagi booshqa qum donachalari yumshoq va silliq taassurotlarini uyg’otadi. 8. Umuman nisbiylik makvjud. 9. Idrok sofligiga bog ’liq bo’lgan taasurotdagi farq. Masalan, quyoshga nisbatan sariqroq bo’lib ko’rinadigan kometa, unga qaraganda kuchliroq tassurot uyg’otadi. 10. Turmush tarzlari, axloq kodekslari, qonunlar, miflar va falsafiy ta ’limotlar turfa xildir Agripp Enesidemning mazkur 10 ta argumentini 5 taga keltiradi: 1. Bir obyektning turli nuqtai nazardan olib qaralishi. 2. Isbotlash jarayonining cheksiz davom etishi, isbotlarning o ’zlari isbotlanishi zarur bo’lgan farazlarga tayannishi va shu tariqa jarayonning cheksiz davom etishi. 3. Odamlarniing turli temperamentlaridan kelib chiqib, obyektlarni turlicha idrok qilishlari, shuningdek, idrok jarayoniga idrok qilinayotgan obyektning boshqa obyektlar bilan aloqasining ham ta ’sir ko’rsatishi.

4. Cheksiz isbotlash jarayonidan qochish maqsadida dogmaga aylanish(umum e ’tirof etilib, deyarli chinligiga isbot talab qilinmaydigan farazlarning tasodifiy xarakteri). 5. Yopiq doira yoki o ’zi isbotga ehtiyojmand har qanday isbotni ishonchli xulosa sifatida qabul qilish. STOISIZM Stoisizm, epikureizm singari, materialistik yo ’nalishdagi ta’limot. Ular orasidagi farq shundaki, birinchisi Demokrit atomizmiga tayansa, ikkinchisi Geraklit ta’limotiga suyanadi va undagi gilozoistik qirralarini kuchaytiradi. Ayni paytda stoisizm kiniklar axloqiy ta’limotini naturalizm nuqtai nazaridan qayta ishlab chiqadi va uni Polemon etikasi bilan bog’laydi. Shu tariqa stoiklar materializmi panteizmga yaqinlashadi. Stoiklar maktabi asoschisi kitionalik Zenon (336-264) bo ’lgan, u mil.avv 335 Kiprdagi Kitionda tug’ilib, Afinada mil.avv 263 yillar atrofida vafot etgan. Dastlab u otasining ketidan borib savdo bilan shug’ullangan. Afinaga mil.avv 315-313 yillarda kelib, Ksenofonning “Sokrat haqida esdaliklar”ini, Platonning “Sokrat Appologiyasi”ni o’qigan va ular Zenonda katta taassurot qoldirgan. Mil.avv 300 yil u o’zining maktabiga asos soladi va u stoya (qayta yozuv, kolonada) deb nomlanadi, u yerda o’zi ma`ruzalar o’qiydi. Aytishlaricha, u o’z joniga qasd qilgan. Uning asarlaridan faqat ayrim parchalar, fragmentlar yetib kelgan. Zenon vorisi Assalik Kleanf (mil.avv 330-322/321), undan keyingi vorisi esa Kilikadagi Soldan Xrisipp bo ’lgan va uni stoya maktabning ikkinchi asoschisi deyishgan. Xrisipp stoiklar doktrinasini tizmlashtirishni tanqid qilgan. Aytishlaricha u 705 asar yozgan va ulardagi dilektik g’oyalari va mushohada uslubi tufayli mashxurlikka erishgan. Zenon shogirdlari ichida Xioslik Ariston, Karfagarlik Gerill, Gerakleylik Dion, Kiyalik Persionlar bo ’lgan. Kleanf shogirdi bosforlik Spayr bo’lgan. Xrisippga ikitta shogird voris bo’ladi: Tarsalik Zenon va Selevkiyli Diogen. Diogen mil.avv 155 yilda boshqa faylasuflar bilan jarima masalasi bo’yicha Rimga

boradi. Bu faylasuflar Rimda yoshlarga ma`ruzlar o’qishadi va ularning hurmatlariga sazovor bo’lishadi. Zenon o ’limidan keyin stoya maktabini eski ortodoksal ta’limot ruhida bo’lgan Kleanf (264-232), keyinchalik Xioslik Ariston boshqaradi. Keyingisi davrida maktabda kiniklar etikasi elementlari yanada jonlanadi. Ayni vaqtda, uning boshqaruvi paytida stoisizmga Arkesilay hujumi boshlanadi, u Akademiyaga skeptisizm g’oyalarini olib kirishga urinadi hamda shu tariqa stoisizmga ta’sir o’tkazadi. Jamiyat ma’naviy hayotiga stoisizmning ta’siri Xrisipp davrida kuchayadi: stoiklar Akademiya skeptiklaridan ustun kelishadi; bunda skeptiklarning dogmatik ta’limotini tanqid qilish, rad etishda stoiklar qo’llagan mantiqiy metodlar, ayniqsa tushunchalarni aniq ta’riflash usuli yaxshi samara beradi. Stoiklar fizikasi Aristotel fizikasi, ayniqsa uning materiya va shakl to ’g’risidagi ta’limoti bilan Geraklit ta’limotining ayrim elementlarining qo’shilishi natijasida paydo bo’ladi. Aristotelda materiya va shakl o’rtasidagi munosabat dunyoviy sharni “birinchi turtki beruvchi” dan ajratib turadigan joyda (Aristotel Xudoni materiya va shakl birligi deb hisoblagan, stoiklar, aksincha, olamni yaxlit deb bilishgan) tugaydi. Bu ta’limot izchil emas, idealizm elementlari bilan qorishgan edi. Unda olamdagi qat’iy zaruriyat maqsadga muvofiqlik bilan qo’shilgan edi. Stoiklarning bunday ta’limoti, tabiiyki, epikureizm bilan qo’shila olmas edi. Ana shuning uchun ham stoiklar epikureizmning ko’p olam, ko’p atomlar mavjudligi to’g’risidagi ta’limotiga qarshi chiqadilar, olamda bo’shliq yo’q deb hisoblashadilar. Stoiklar Geraklitdan barcha narsalar olovdan paydo bo’lgan degan fikrni olganlar. Shuningdek, ular Geraklitdan olamni logos boshqaradi, degan fikrni ham qabul qilganlar. Inson va jamiyat to ’g’risida. Inson – ijtimoiy mavjudot, olamning bir bo’lagi, u o’z-o’zini himoya qiladi, ana shu holat insonning hulq-atvorini, hatti-harakatini belgilashdan tortib, to davlat farovonligini o’ylashgacha bo’lgan urinishlarini taqozalaydi. Dono odam shaxsiy manfaatlaridan davlat manfaatini ustun qo’yadi. Bilish nazariyasi va mantiq masalalari talqini.

Stoisizmda mantiq masalalarini tadqiq etishga katta e ’tibor qaratiladi. “Logika” terminini aynan shu stoiklar ilmiy aylanmaga kiritishgan va shu nom bilan falsafaning bir bo’limini atashgan, uni boshqa bo’limlari – fizika va etika bilan birdek ko’rishgan. Logikani esa dialetika va ritorikaga bo ’lishgan, ba’zi stoiklar unga haqiqat nazariyasini kiritishgan. Bu stoiklarda epistemologiya (bilish nazariyasi) va logika(mantiq) masalalarining uzviy bog’liq tarzda tadqiq etilganligini ko’rsatadi. Bilish masalalariga yondashar ekan, stoiklar nafaqat Platonning umumiy transendentalligini, balki Aristotelning konkret umumiyligini ham inkor etishgan. Ular fikricha, alohidalikgina mavjud bo ’lib, bizning bilimlarimiz faqat yakka narsalar haqidadir. Bu narsalar bizda ular haqida tasavvur shakllantiradi, bilimlar shu narsalarni bilishdir. Shu orqali stoiklar Platonga qarshi pozisiyani egallashadi: Platon sezgilarga ehtiyotkoranalik bilan yondashadi, stoiklar esa uni bilimning asosi sifatida qabul qilishadi. Bilim olish uchun idrok kerak. Idrokdan so’ng - obyekt ko’z oldimizdan yo’q bo’lib ketgandan so’ng- u miyada qoladi. Miyada qolib eslanganda esa, u tajribaga aylanadi. Stoiklar sensualizmni rasionalizm bilan qo ’shishga uringanlar. Ular aqlni individual rivojlanish natijasi deb hisoblashsada, uni asta-sekinlik bilan tasavvurlar yordamida shakllanadi deganlar. Ketma-ketlikda shakllangan aql g’oyalaridan tashqari, tajriba orqali paydo bo’ladigan umumiy g’oyalar borligiga ham ishonishgan. Inson tabiati ichki g ’oyalar deb ataladigan g’oyalarni shakllantirishga yo’naltirlgan. Undan tashqari, insonlarning reallikni aql yordamida anglashi mumkinligini e’tirof etishgan. Stoiklar haqiqat mezonlari masalasiga katta e`tibor berishgan. Bu mezonlarni “ushlab oluvchi” (kataleptik) tasavvur yoki idrok deyishgan. Natijada haqiqat jon bilan birga bo’lgan idrkoni o’zida mujassamlashtirgan (bu aniq bilimlarni ilm-fan beradi degan qarashga zid). Ammo jon bunday obektiv haqiqat- idrok bilan kelisha olmasligi mumkin va o’shanda kelishmovchilik yuzaga keladi. Bilish tabiatiga xos mana shunday xususiyatlar, stoiklar fikricha, mantiq masalalariga yondashuvni belgilaydi. Stoiklarga ko ’ra, mantiqning predmeti – so’z

belgilari, tovush, bo’g’in, so’z, gap, ular ifodalaydigan fikrlar (tushuncha, hukm, xulosa chiqarish, xulosalash). Bu fikrlar ichki nutq shaklida ham, tashqi ifodasida ham bir xil. Fikrning chin yoki xatoligini mantiqning bir qismi – dialektika o’rganadi. Stoiklar dialektikasi ularning bilish nazariyasiga mos keladi. So’z belgisi – tovush, u anglatadigan narsa–tasavvur. Tasavvur tabiatda mavjud narsalarga tegishli. Mantiq ilmining boshlang’ich nuqtasi – tasavvur va tasavvurning tabiatdagi muayyan bir narsaga munosabati. Mavjud narsalar – bu jislar, jism sifati, jism harakati, jism munosabati bo’lib, ular faqat hissiy mushohada (idrok) orqaligina tasavvur predmeti bo’la oladi. Hissiy tasavvur – tasavvurlarning birinchisi va asosiysi. Ikkita holat tasavvurlarning chinligini belgilaydi: 1) hissiy tasavvurlardan kelib chiqish usuli; 2) bu tasavvurlarning o’zining xususiyatlari. Hissiy tasavvur predmetning jondagi modifikasiyasi bo ’lib, ongga yetib borgach, u predmetning o’zini anglashga majbur qiladi. Zenon va Kleanf fikricha, predmet jonda muhrlanadi. Xrisipp fikricha esa, predmet jonni “modifikasiyalaydi”. Hissiy tasavvur faqat shunda chin bo’ladiki, qachon unda predmet qanday bo’lsa, shunday holatda, o’ziga xos xususiyatlari, aloqalari bilan aks etsa. Chin hissiy tasavvurlar bilan bir qatorda, xato, aldab qo’yadigan hissiy tasavvurlar ham mavjud. Ular, masalan, tushlar, gallyusinasiyalardir. Chin fikrni qanday qilib xato fikrdan ajratish mumkin, degan savol qo ’yib, stoiklar unga “ha, shunday mezonlar bor”, deb javob berishadi. Buning uchun: 1) aql sog ’lommi; 2) predmetni idrok etuvchi sezgi organlari sog ’ holatdami; 3) predmetning fazoda o ’rni, uning sezgi organiga nisbatan joylashishi idrokka mos keladimi; 4) idrok jarayoni yetarlicha vaqtda davom etdimi; 5) idrok predmetni uning barcha xususiyatlari bilan qabul qila oladigan darajada jiddiymi; 6) predmet bilan sezgi a ’zosi o’rtasidagi muhit uni normal idrok etish uchun zarur bo’lgan sharoitni buzishga olib kelmaydimi;

7) dastlabki taassurotni keyingi idroklar tasdiqlaydimi (bevosita yoki bilvosita), degan savollar qo ’yib, ularga javob topish zarur. Agar mana shu savollar bo ’yicha tekshiruv idrokning chinligini tasdiqlasa, u predmetni adekvat tarzda aks ettirgan deb hisoblanadi va unday tasavvur “ushlab oluvchi” yoki “kataleptik” deb ataladi. Aynan ana shunday tasavvurni bilim mezoni deb hisoblashadi. Har bir tasavvurni aql tekshiradi, biroq qaror qabul qilishda aql predmet xususiyatidan kelib chiqadi. Agar aql haqiqatan ham kataleptik tasavvur bilan kelishsa, idrokning adekvat mulohazasi – “katalepsis” vujudga keladi. Agar aql roziligi bizning (subyektning) ixtiyorimizda bo’lsa, bunday mulohaza iroda erkinligi akti bo’lib hisoblanadi. Odamlar o ’z xatosi sababini tashqaridan emas, o’zlaridan qidirishi lozim. Insonga nafaqat tasavvurlarning kelib chiqishi, balki qolgan barchasi ham unga bog’liq, ya’ni uning predmetga qanday munosabatda bo’lishiga, ixtiyor erkinligiga bog’liq. Ishonchsiz yoki xato fikrga kelishning sababi haddan tashqari tez isbotlangan tasavvurni to’g’ri deb qabul qilishdir. Kataleptik tasavvurlar o’z- o’zidan bizning shubhalarimizni yo’qotadi, chin fikrni topishga yordam beradi. Inson tug ’ilganida uning ongi hyech narsa yozlmagan jadvaldek bo’ladi. Hissiy idrok (mushohada) ongni asta-sekin tasavvurlar bilan to’ldira boshlaydi. Bunday idrok nusxalari xotirada muhrlanib qoladi va buning natijasida empirik tushuncha paydo bo’ladi. Empirik tushunchalarning ikkita turi mavjud: 1) barcha kishilarda birday, tabiiy holda tajriba asosida hosil bo’ladigan tushunchalar; 2) tafakkur natijasida, ongli tarzda yo ’naltirilish oqibatida paydo bo’ladigan tushunchalar. Bola yetti yoshga yetganda “tabiiy” tushunchalardan unda “logos” yoki “aql” paydo bo’ladi. Predmetning his qilinadigan sifati shu predmetga real tarzda tegishli, tushunchaga esa reallikda hyech narsa mos kelmaydi. Aqlimiz hissiy mushohada (idrok) yetkazib beradigan yaqqol tasavvurlarni o’zgartirishi, hissiy tajribada hosil qilingan bir qancha tasavvurlarni birlashtirishi va shu kabi boshqa usullardan foydlalanishi mumkin. Aql hayotda tasavvurlarning ba’zi qismlarini chiqarib tashlashi, qismlarning joylashish tartibini almashtirishi mumkin. Jins

tushunchalarining paydo bo’lishi ham huddi aqlning ana shunday qobiliyati asosida hissiy taassurotlarni qayta ishlash natijasida hosil bo’ladi. Jins tushunchalar ixtiyoriy tarzda emas, balki zaruriy ravishda hosil bo’ladigan elementlardir, ular tufayligina nutq va tafakkur paydo bo’ladi. Tajribamiz xaos holatida emas, balki tartiblidir. Bu tartib jins tushunchalar tufayli saqlanib turadi, chunki har bir jins tushuncha turlarni o ’z ichiga oladi. Ana shuning uchun ham tajriba sohasi ko’rinib turadi, tushunarli bo’ladi, aqlimiz esa mushohada (idrok), tasavvurlardan (ular alohida-alohida tasavvurlarni ifoda etadi) umumiy mulohazalarni hosil qiladi; ular tajriba sohasini to’laligicha qamrab oladi va, shu tariqa, tajribani har bir kishi uchun erisha oladigan vositaga aylantiradi. Bu ta ’limotda logos ham nutq a’zosi (organi), ham tafakkur a’zosi tarzida yuzaga chiqadi. Logos odamlarni hayvonlardan ajratib turadi. Inson Xudo bilan bir qatorda aqlga ega, uning logosi Xudo aqli bilan baravardir, har ikkalasi butun olam miqyosida amal qiladi va materiyani o’zi hohlagan ko’rinishda shakllantiradi. Stoiklar odam aqlining dunyoviy aqlni o’zida ifoda etishini ana shunday tushuntirishadi. Shunday qilib, aql borliqni fikrlay oladigan va til vositasida ifoda qila oladigan ko ’rinishga keltiradi. Ilohiy aqldan farqli o’laroq, inson aqli xato qilishi mumkin. Fikrlash predmetlari, ya’ni faqat tafakkurda mavjud predmetlar o’z ma’nolariga ega, chunki ular olamda hukmron bo’lgan aql bilan muvofiqlashadi. Ana shuning uchun ham aql predmetlari haqiqat sohasi va xatolar sohasiga ajraladi. Stoiklar fikricha, “chin” yoki “xato” bo’lish – tasavvur va mulohazalar belgisi, ular jonning moddiy modifikasiyasi belgilari emas, balki tasavvurlar va mulohazalarga muvofiq keladigan aql bilan bilinuvchi predmetlar belgilaridir. Har bir aqliy mushohada qilayotgan yoki gapirayotgan kishi, “biror narsa”ni fikrlaydi yoki u to’g’risida gapiradi va uni tafakkur va mulohazadan farq qilish kerak, u ana shularning mazmunini tashkil etadi. Hissiy mushohadaning bilishdagi ahamiyati ana shunda. Lekin uning roli qanchalik yuqori bo’lmasin, u hali ilmiy bilim emas, uning manbai, xolos. Ilmiy bilimning haqiqiy belgisi –bu uning mantiqan isbotlanishi.

Stoiklarning formal mantiq masalalari konturini chizishga urinishganlarini mulohazalar to ’g’risidagi qarashlaridan ham payqash qiyin emas. Xususan, ular mulohazalaarni oddiy va murakkab turlarga ajratgani holda, ularning mantiqiy qiymatlarini, ya ’ni chin-xatoligini aniqlashga e’tiborini qaratishadi. Stoiklarning mantiqiy isbotlash to ’g’risidagi ta’limotni ishlab chiqishdagi xizmatlari sezilarlidir. Stoiklar fikricha, chin fikrlar bir-biriga muvofiq keladi, bir- biridan kelib chiqadi. Ana shuning uchun ham donolik faqat kataleptik tasavvurlarga moslikda emas, balki to’g’ri muhokama yuritish, xato fikrlarni istisno qilishdadir. Stoiklar dialektikasining vazifasi ana shundan iborat. Dialektika – bu xulosa chiqarish va isbotlash to’g’risidagi ta’limotdir (rivojlanish, aqlning haqiqat tomon harakati to’g’risida emas). Bu ma’noda talqin etilgan dialektika logikadan boshqa narsa emas. Stoiklar Aristotelning materiya va shakl to ’g’risidagi noaniq tasavvurlariga chek qo’yishib, dualizmdan monizmga o’tdilar. Aristotel fikricha, Xudo “shakl” bo’lib, usiz materiya mavjud emas, u olamdagi barcha jarayonlarning maqsadi. Stoiklar esa, olamning yagona substansiyasida materiya va kuchni farqlab, ularni atributlar deb bilishadi. Subtsansiya–bu jism, u o’z-o’zini shakllantiradi. Va, aksincha, kuch va shakl–moddiy emas, aql bilan erishiladigan ibtidodir. Stoiklar F. Koplston fikricha, Aristotelning 10ta kategoriyasini 4taga tushirishgan: substansiya, sifat, holat va munosobat. Jism –mavjudotning yagona jinsi. Lekin kishilar o’y-fikrida jismga turli xil qarashlar mavjud. Bu qarashlarning mohiyati kategoriyalardir. Zero, jismni uning xossasiga qarama-qarshi qo’yadigan fikr substansiyani hosil qiladi. Muayyan xossaga ega bo’lgan fikr sifatiy kvalifikasiya kategoriyasidan iborat. Ana shunday fikrda, tasavvurda jism va uning hossasi qo’shilib, birlikni hosil qiladi. Masalan, “donishmand” tushunchasi ana shundaydir. Kvalifikasiyalashgan(ixtisoslashgan) jism harakatda yoki osoyishtalikda deb ifodalaydigan fikr atributlari (harakat yoki osoyishtalik) to’g’risidagi tasavvurlar bilan birlashib, sifati yoki holati bilan tavsiflanadigan predmetlar guruhini hosil qiladi. Demak, stoiklarning kategoriyalar to’g’risidagi ta’limoti jismlarni ular fikr qilinadigan tasavvurlar bo’yicha

tasniflashdan iborat. Bunda jismlar o’z xossalari va munosabatlari bilan yoki ularsiz fikr qilinishi mumkin. Nima bo’lganda ham, jism barcha kategoriyalarning substrati (gavdalantiruvchisi), kategoriyalar esa mavjudotning (borliqning) jinslari deb fikr qilinishi kerak. Lekin barcha narsalarning oliy jinsi “mavjudot” emas, balki “qandaydir bir narsa” dir. Mavjud narsa “qandaydir bir narsa” ning turi. “Mavjudot” har doim moddiy mavjudotdir. Biroq “qandaydir bir narsa” jismsiz ham bo’lishi mumkin. “Mavjudot” – bu faqat ta’sir etuvchi va ta’sirlanuvchi narsa. Biroq jismgina ta’sir etishi, harakatda bo’lishi mumkin. Aynan materiya har qanday mavjudlikning yoki mohiyatning asosidir. Lekin materiya yakka predmetni boshqa predmetlardan farq qilib turadigan holda yaratishi uchun yana kuch ham zarur. Moddiylikdan hamda ta’sir etish va ta’sirlanish qobiliyatidan tashqari, jismga uch o’lchamdagi ko’lam ham xosdir. Mavjudlikning substansialligidan farqli o ’laroq va materiyaning substansiallik ibtidosiga tegishli bo’lmagan jismsizlik ham mavjuddir. Stoiklar jismsiz narsalarning to’rt turini: fazo, vaqt, bo’shliq va “sof” fikr predmetlarini farq qiladilar. Fazo – bu jismiy, moddiy narsa bilan to’ldirilish qobiliyatiga ega “qandaydir bir narsa” dir, u chegaralangan. Bundan farqli o’laroq, bo’shliq chegaralanmagan, ya’ni cheksizdir. Stoiklarda yaxlit olamni ifodalaydigan so’z bo’lmagan. Fazo va bo’shliq jismning mavjudligi bilan birga zohir bo’ladigan, ifodalanadigan narsalardir. Stoiklar vaqtni harakat ko’lami yoki dunyoviy harakat ko’lami sifatida tavsiflashadi. Fazo singari, vaqt ham o’lchamga, ko’lamga ega. Fazo va vaqt jism bilan birgalikda mavjud. Bunda fazo borliqning moddiy jihati bilan, vaqt–faoliyatli jihati bilan bog’liq. Jismlarga fazo va vaqtdan tashqari, yana sof fikr predmetlari– “lektalar” xosdir. Fazo va vaqt yaqqol tasavvur qilinadigan narsalar bo’lsa, “lekta” – tushunchadir. Lekta –jins tushuncha bo’lib, barcha mavjud narsalarga, ularning aksidensiyalariga tegishlidir. Stoiklar fikricha, mavjudotlar jinslari bu –sifat ham, holat ham, munosabat ham emas; ular muayyan sifatga, holatga va boshqa predmetlarga munosabatda

bo’lgan predmetlardir. Sifat, holat va munosabat oddiy jins tushunchalar, sof fikr predmetlaridir. “ Xossa ” narsaning mohiyatiga tegishli va o’zining davomiyligi va qarshilik ko’rsatish qobiliyatidan qat’iy nazar, barcha narsalarga taalluqlidir. U uzoq vaqt yashashi, tashqi ta’sirlarga turlicha qarshilik ko’rsatishi mumkin. Bundan farqli o’laroq, holat odatda, uzoq vaqt yashay olmaydi, lekin tashqi kuch ta’sirida uzoq yashashi mumkin. Stoiklarga sifatni jism deb e ’tirof etadilar. Sifat “pnevma” (nafas olish) dan iborat, u predmetning barcha qismlariga kiradi. “Pnevma” barcha hossalar substrati, aynan ana shu sifatiga ko’ra predmet shu holida bo’ladi. Biroq, bu predmetning asosiy sifatilariga taalluqli emas. Borliqning oliy elementlari – havo va olov: ulardan hayot va ong paydo bo’ladi. Aksincha, suv va yer – passiv moddiy elementlar, hayot va shaklni ular olov va havodan oladilar. Olov va havoning oliy elementlari o ’zlariga va boshqa elementlarga yaxlitlik baxsh etadi, bunga quyi elementlar qodir emas. Olam –yagona tirik mavjudot, u jon va ana shu jon kirgan predmetlardan tashkil topadi. “Holatda bo’lish” –harakat yoki osoyishtalikdan iborat, ular, o’z navbatida, muayyan bir kuch ta’siri natijalaridir, bunday kuchlar olamning barcha joylarida mavjud. Osoyishtalik –kuchlar muvozanati bo’lib, bu kuchlar qarama-qarshi tomonga yo’nalgan bo’ladi. Harakatning uch turini farq qilish zarur: 1) fazoda o ’rnini o’zgartirish; 2) sifatning o ’zgarishi; 3) kuchlanish (tonik harakat) bilan taqozalangan harakat. Ularning uchalasini ham fazoda o ’rin almashishga olib borib taqash mumkin. Elementlar boshlang’ich jismdan paydo bo’lishadi va unga qaytishadi, buning sababi quyiqlashish va siyraklashishdir. Tonik harakat “pnevmatik” jismlarga xos bo’lib, u ichki qismlari harakatidan tashkil topadi va bu harakat markazdan

chekkalarga qarab yo’nalgan bo’ladi (teskari yo’nalishda ham bo’lishi mumkin). Markazga qarab yo’nalgan harakat jism va uning qismlari birligini, teskari yo’nalishdagi harakat jismlar miqdori va shaklini belgilaydi. Jismning boshqa barcha sifatlari ham “pnevma” bilan taqozalangan. Xususan, noorganik tabiatda ana shunday. Organik tabiatda esa, yangi kuchlar ishga tushadi, ular “pnevma” ning noziklik va kuchlanishi darajasi bilan belgilanadi. Stoiklarning sababiyat to ’g’risidagi ta’limoti dunyoviy jarayonlarni yaxlit holda tasavvur etishni taqoza qiladi. Dunyodagi barcha narsalar kuchning yagona manbaidan hosil bo’ladi. Sababiy ta’sirlarni oliy elementlar: olov, havo va ularning aralashmasi bo’lgan “pnevma” lar yaratadilar. Boshqa barcha jismlar ularda “pnevma” bo’lgani uchun sabab bo’lishi mumkin. Sababiyat faqat nomoddiy natijalarga olib keladi, chunki sababiyatning mohiyati shundaki, bir jism boshqa jism holatini o’zgartiradi, harakatga keltiradi, unda muayyan o’zgarishlarni sodir qiladi. Vaziyat, sababiyatdan farqli o ’laroq, yo’q bo’lsa, ta’sir sodir bo’lmaydi. Sabab va oqibat o’rtasida hyech qanday o’zaro ta’sir mavjud emas. Stoiklarning falsafasidagi muhim tushuncha – fatumdir . Har qanday sababiy ta’sir tabiat qonunlariga muvofiq holda sodir bo’ladi. Jismlar o’zaro ta’sirda bo’lganida, muayyan oqibat paydo bo’ladi. Ana shunga ko’ra, hodisalar o’rtasida sababiy aloqadorlik bor, degan xulosaga kelishadi. Sabab va oqibat o ’rtasidagi ketma- ketlik, aslida birinchi harakatga keltiruvchi kuch faoliyati bilan bog’liq. Olam – ilohiy tirik materiyaning zaruriy mahsuli. Sababiy kuch yagona oqim sifatida ko’p alohida, yakka oqimlar va irmoqlarga bo’linib ketadi va bunda o’zining yaxlitligini saqlab qoladi. Demak, barcha jarayonlardagi sababiy aloqadorlik yagona substratga yoki “fatum”ga bog’liq. Bu tushunchalar stoiklarni “oldindan ko’rinish”, “zaruriyat doirasidagi iroda erkinligi” to’g’risidagi ta’limotini yaratishga olib keladi. Shu yerda monizm prinsipi buziladi. Sababiyatni tushuntirish teleologik tus oladi. Olam ilohiy olovdan paydo bo’ladi. Bu olov nafaqat moddiy sabab va nafaqat sababiy shakllanish qonuni, balki, bir vaqtning o’zida, barcha narsalarni boshqaradigan aql, ma’naviy ibtidodir va u olamda

maqsadli tartib bo’lishini nazarda tutadi. O’simlik o’z urug’ida ildizi va shoxlari, bargi, guli va hosilni mujassamlantirgani singari, olamda paydo bo’ladigan har bir predmet dunyo miqyosida boshqa predmetlar majmuasidagi qandaydir hohish, maqsadlar tizimidagi muayyant maqsadning ro’yobga chiqishidir. Ilohiy substansiya –barcha mavjud narsalarning maqsadini ifodalovchi tasavvurni yaratuvchidir, uning substratidir. Buni stoiklar “urug’li logos” deb atashadi. Mazkur tushunchaga Aristotel o’z ontologiyasiga kiritgan to’rt sabab: moddiy sabab, dinamik sabab, mantiqiy sabab, maqsad sabab olib kelib birlashtiriladi. Stoiklarda xuddi shunday fatum (rok) va oldindan ko’rish ham birlashtirilgan. Insonda iroda tushunchada fikrlanayotgan nimanidir maqsad qilib qo’yadi, uni mexanika qonunlariga bo’ysungan harakat orqali ro’yobga chiqaradi. Insonda sodir bo’ladigan mana shu holatni stoiklar butun olamga xos deb hisoblaydilar. Xususan, ibtidoiy ilohiy olovdan izchil tarzda havo, suv, yer paydo bo ’ladi. Bu quyi elementlarning birligini ularning ichiga kiruvchi “pnevma” yaratadi, bu birlik turli darajadagi tozalik va kuchga ega bo’lishi mumkin. Pnevma noorganik tabiatda ko’r-ko’rona zaruriyat va sababiyat, o’simliklar olamida mos ravishda markazdan chekkaga qarab harakatlanadigan kuch, hayvonot olamida aql tushunchalarini ko’ra olmaydigan jon sifatida, maqsadsiz hohish bo’yicha va tasavvurlarga tayanib amal qiladigan kuch tarzida, insonda esa, jon sifatida mantiqan harakat qiladigan, aql bilan biladigan, aqlni hohlovchi kuch sifatida namoyon bo’ladi. “Ilohiy pnevma”ni ana shunday dunyo rang-barangligi, ko’p xilligi birligida deb bilish Xrisippga barcha fatumga muvofiq sodir bo’ladigan narsalar, ayni paytda, “oldindan ko’rish”ga ham mosdir, deb aytishga asos bo’lgan. Bunday xulosa noto’g’ri va “ilohiy pnevma” mohiyatidan kelib chiqmaydi, chunki “pnevma” turli sohalarda turlicha usullar bilan amal qiladi. Ana shuning uchun ham stoiklar fatum bilan oldindan ko ’rish orasiga tabiat tushunchasini joylashtiradi. Uning fatum bilan umumiyligi – maqsadga muvofiqligida.

Stoiklar qarashlariga teodisiya xos. Teodisiya – olamda mavjud yovuzlik uchun Xudoni falsafiy jihatdan oqlash. Kleanf olamda yovuzlikning, tabiatda esa maqsadga muvofiqlikka mos bo’lmagan hodisalarning mavjudligini fatumga to’nkashga, xususan, uning oldindan ko’rish bilan bog’liq emaasligini, o’z holiga tashlab qo’yilgani natijasi ekanligini ko’rsatishga urinadi. Xrisipp fikricha esa, yovuzlik oldindan ko ’rishsiz dunyoga kirib kela olmaydi. Biz yovuzlik deb hisoblaydigan ba’zi narsalar tabiatdagi maqsadga muvofiqlik tufayli yuzaga keladi. Bundan tashqari, fizikaviy yovuzlikni yovuzlik deb bo’lmaydi, u insondan baxtini tortib ololmaydi. Demak, asosiy masala oldindan ko’rish bilan o’zaro aloqador, bir-birini taqoza etadi. Stoiklar fatum bilan iroda erkinligi o ’rtasidagi ziddiyatni hal etishda harakat turlari o’rtasidagi tavofutga tayanishadi. Noorganik jism harakati uchun turtkini boshqa harakatlanuvchi jismdan oladi. O’simlik tashqaridan kelgan ozuqani qayta ishlash jarayonida harakatlanadi. Hayvonning harakati sababi uning psixikasida. Hayvondan farqli o’laroq, insonda harakatga keltiruvchi tasavvur va tuyg’ular qatoriga uchinchi element–mantiqiy tafakkur, aql kelib qo’shiladi. Aql egasi bo’lmish inson hamma vaqt ham vaziyat taqozalab turgan harakatni sodir etishga rozi bo’lavermaydi. Insonning amaliy erkinligi asosida nazariy erkinlik yotadi. Faqat tuyg’ular, lazzatlanish aql chig’irig’idan o’tgandan keyingina, kuchga kiradi, aqlga mos irodaga aylanadi. Inson hayvondek tug’ilib, aqliy mavjudotga aylanishi kerak. Bu faqat donolargagina nasib etadi. STOIKLAR KOSMOLOGIYASI Stoiktlarning kosmologiyasi Aristotel va atomistlar ta ’limotiga tayanadi. Stoiklar fikricha, Kosmos yagona. Aristoteldagi singari, Kosmos cheklangan va shar shaklida. Atomistlardagi singari, u cheksiz bo’shliq bilan o’ralgan, lekin Kosmik shar ichida bo’shliq yo’q. Kosmosdagi yaxlitlik “pnevma” tufaylidir. Pnevma barcha jismlarga xuddi jon tanaga kirgani singari kiradi. O ’zlarining qarashlarida stoiklar Geraklitning logos va olov- dastlabki asos, degan qarashlariga qaytib kelishdi. Ammo ularda Platon va Aristotel fikrlaridan

olingan joylar ham bor. Xususan, hamma narsalarning urug’i bor, degan nazariy g’oya asosida moddiy olam tuzilishini tushuntirishga urinish mavjud. Stoiklarning Kosmosga bo ’lgan qarashlari panteistik va gilozoistik xarakterga ega. Kosmos–tirik va aqlli mavjudot. Mangu takrorlanib turadigan jarayonda Kosmos dastlabki olovdan paydo bo’ladi, yashaydi va yana qayta olov holiga keladi va bu sikl mangu davom etadi. Agar Kosmos ichida bo ’shliq bo’lganda edi, unda olamning birligi yo’qolgan bo’lar edi. Kosmos hayotida olamning birligi ko’plikka yoyiladi, ko’plik, turli xillik yagona ilohiy substansiya holiga qaytadi va bu jarayon mangu davom etadi. Stoiklar, yuqorida ta ’kidlanganidek, olamning alangalanishi va paydo bo’lishi to’g’risidagi ta’limotida Geraklit kosmologiyasiga tayanishadi. Ilohiy substansiyaning maqsadi diakosmezis –aqlli mavjudotlarni yaratish. Olam xudolar va insonlar uchun yaratilgan. Diakosmezisda ilohiyot alohida xudo shaxslariga ajratilgan. Barcha aqlli mavjudotlar jamoani tashkil etishadi. Bu jamoa yerdagi barcha jamoalarning proobrazi. Aql hukmron olamda fuqaro bo’lish – insonning maqsadi. Stoiklarga ko ’ra reallik ikkita boshlang’ichga ega: passiv va aktiv. Bu yerda Platondagi kabi dualizm yo’q va dastabki faollik - g’oya emas, balki moddiylikdir. Bu yerda ikkita boshlang’i asos ham moddiylikdan iborat. Lekin, shuni ham aytish kerakki, stoiklar doktrinasi moneistik bo’lsada, ular hamma vaqt ham unga amal qilishmagan. Bu haqida Zenon qanday fikrda bo’lganligini bilmaymiz, ammo Kleanf va Xrisipplar bularni bir butunlik sifatida olib qarashgan. Passiv boshlang ’ich asos bu - sifatdan holi bo’lgan materiya, aktiv esa, aql yoki Xudo. Tabiiy go’zallik yoki tabiatdagi intiho boshlang’ichda fikrlash yoki Xudo borligini ko’rsatadi. Bularni inson uchun kim tashkillashtirganligi, bundan tashqari oliy mavjudot bo’lgan inson ongga ega ekan, demak borliq yomonlik timsoli hamdir, negaki butun qismdan yaxshi bo’lishi mumkin emas. Xudo bilan dunyoviy ong o’xshash, Xudo o’zining substrakti singari moddiydir. Geraklitdan so ’ng stoiklar hamma narsalarning boshlang’ich sababi olov deyishgan. Xudo bilan faol olov birga bo’lib, u olam deb nomlanadi. Shu bilan

birga u birinchi manba hamki, undan moddiy olam paydo bo’ladi. Bu elementlar Xudo tamonidan yaratiladi va unga qaytib boradi. Olam paydo bo’lgandan keyin Xudo unga ruh tanaga qanday munosobatda bo’lsa, o’shanday munosobatda bo’ladi. Xudoning tanasi ham olamning elementlaridan tashkil topgan, lekin ular nozikroqdir. Ular boshlang’ich sababchisidir va yo’naltirilganligi bilan ajralib turadi, boshqa elementlar esa harakatsiz va shaklsiz bo’ladi, ammo ular sabab bo’lsa, harakatga va shaklga ega bo’lishi mumkin. Demak Xudo faol kuch bo ’lib, yuzaga kelishi kerak bo’lgan narsalarni o’zida mujassamlashtiradi. Stoiklar ularni “spermatik logoslar” deb atashgan. Bu aktiv narsalar “urug’lar” bo’lib, ularndan yakka narsalar paydo bo’ladi; yoki aniqrog’i, bu urug’lar shakllanib, alohida narsalarga aylanadi. Dunyoning rivojlanishi jarayonida olovning issiqligidan havo paydo bo’ladi va undan suv shakllandi. Suvning bir qismi - yer, ikkinchi qismi suv bo ’lib qolaveradi, uchinchi qismi esa, havoga qayta aylanadi hamda qayta bo’linganda, olovga aylandi. Shunday qilib, Xudo tanasi olamga tarqaladi (olamni egallaydi). Geraklit, hyech bir joyda hamma joyni qamrab oladigan umumiy yong ’in haqida aytmagan. Stoiklarga ko’ra, Xudo o’zidagi narsalrni avval tarqatadi va keyin yana qaytib oladi, bu esa, katta yong’in ko’rinishida bo’ladi. Olam doimiy ravishda tartibli paydo bo’lish va yo’q bo’lish jarayoning to’xtovsiz amalga oshirib keladi. Undan tashqari, har bir yangi olam avvalgi olamni takrorlaydi. Avvalgi dunyodagi kishi yangi dunyoda ham xuddi shu amallarni bajaradi. Inson haqida gapirar ekan, stoiklar uning tana va jondan tashkil topishini ta ’kidlaydilar. Jon ham tana, lekin “pnevmatik” tana, unga tonik harakat xos. Jon beshta hissiy a’zodan, nutq organi, qabul qiluvchi va boshqaruvchi organdan (miyadan) tashkil topgan. Barcha qismlar “pnevma” oqimidan kelib chiqadi. Jon yurakda joylashgan. U barcha ma’naviy vazifalarni bajaradi: tasavvur, mulohaza, xulosa chiqarish, sezish, hohlashni amalga oshiradi. Sezgi organlaridan olingan obrazlar asosida jonda tushunchalar kompleksi –logos paydo bo’ladi. Jon tanadan ajralgandan keyin, uning mavjudligi hayot davomida tanadan olgan tonus darajasiga bog’liq. Fozil

odamlarning joni tanadan holi holda uzoq vaqt yashashi mumkin. Biroq dunyoning alangalanishida, o’t olishida u ilohiy substansiyaga qaytadi. Polingenesiya bosqichida olam taraqqiyoti avvalgi ko’rinishda takrorlanadi. Bu “abadiy qaytish” dunyoning mangu mavjudligini belgilaydi. Inson to ’g’risidagi fikrlarini rivojlantirib, stoiklar odamlarning erkinligini (zaruratni anglashini) inkor etishadi, ya’ni inson o’z xohish-irodasi bilan baribir qilishi kerak bo’lgan narsani qiladi. Hokimiyatning zaruratini stoiklar taqdirning silsilalarga qarshi kurashida yordam deb tushunishadi. Taqdir va oldindan ko’rish bu - Xudoning har xil ko’rinishi. Bu kosmologik determinizm ichki erkinlik borligini tan olish, insonning voqyealarga munosobatini va bahosini bera olishi mumkinligi bilan yengillashtiriladi va “Xudo sharofati” tufayli, inson erkindir. Xudo olamni yaxshi niyatda yaratishini e ’tirof etishar ekan, stoiklar bu dunyoda nimaga yomonlik bor ekanligini va hyech bo’lmsa yomonlikka nisbatan “optimistik” qarashlarni tushuntirib berishi kerak edi. Bu doimiy muammoni hal etishga Xrisipp qaror qildi. U alohida narsalarning nomukammaligi butunning mukammaligiga olib keladi, deydi. Bundan shu kelib chiqadiki, aslida “yomonlik” degan narsaning o’zi yo’q. Xrisipp o ’zining oldindan ko’ra bilish metodiga asoslanib, yaxshlik yomonliksiz mavjud bo ’la olmaydi va hech bir narsa qarama-qarshisiz avjud bo’la olmaydi, deb hisoblagan. Shuning uchun ham bittasini olib tashlasangiz, ikkinchisi yo’q bo’lib ketadi. Bunday qarash, albatta, adolatli. Masalan biz rohat-farog’atni his qilar ekanmiz, demak, qayg’uni ham his etamiz. bu yerda gap Xudoning irodasi bilan bog’liq notabiiy narsalar haqida emas, balki tabiiy narsalar haqida bo’layapti. Biz qayg’uni yomonlik desak ham, u ba’zida yaxshilik o’rnini bosadi. Masalan, tishimiz jarohatlansa, u og’riydi va bunga biz yaxshi va zarur narsa sifatida qarashimiz mumkin. Tish og’rig’i bu – albatta, yomon, ammo, ko’z oldingizga keltiring: agarda u yo’q bo’lganida, jarohat olgan joydan signal bo’lib, biz vrachga borishimiz uchun turtki bo’lmasdi. Xuddi shunday, ochlik yaxshimas, lekin bizda ochlik hissi bo’lmasa-yomon, och qolganimzni bilmay, sog’liqni yo’qotishimiz mumkin.

Shunday qilib, jismoniy yomonlik faylasuflar uchun muammo emas. Ammo axloqiy yomonlik qanday? Stoiklarga ko ’ra, aslida hyech qanday yomonlik yo’q, yomonlik qilgan shaxsning hatti-harakatining maqsadi bor, buni axloqi ko’rsatadi: bu harakatning o’zi indefferent hisoblanadi (yaxshilik yo’lidagi har qanday harakatga yaxshi yoki yomon deb qarash mumkin, ya’ni kishi axloqi past bo’lib, yomonlik sodir etsa, o’zini esa yaxshilik qilayotgan kishi deb hisoblasa, unda u faqat obektiv nuqtai-nazardan yomonlik qilayapti, deyish mumkin, ammo uni ayblash mumkin emas). Yuqoridagi fikrga taqqoslamay, harakatlarning o ’zini olib qarasak, Xrisipp harakatlarning o’zi yomonlik emas, yaxshlikdir deganida haq bo’ladi. Harakatlarning yomonlik bo’lmasligini quyidagi misollar orqali ko’rish mumkin. Agarda bir kishi o’qdan o’ldirilgan bo’lsa, ikkinchisi adolatli urushda o’ldirilgan bo’lsa, unda ularni harakat nuqtai-nazaridan axloqiy yomonlik deyish qiyin. Axloqiy yomonlik pozitiv bo’lishi mumkin emas, unday desak, biz Yaratganni hamma narsalarning asoschisi deya olmaymiz. Axloqiy yomonlik, to’g’ri qoidalardan adashgan kishilar irodasining axmoqona harakat sodir etishi bo ’lib, u aqlga ziddir. Yana kishilar yaxshi va yomon maqsadga ega bo’lishi mumkin, demak axloqiy sohada, jismoniy sohadagi kabi, bir- biriga qarama-qarshilik bo’lishi mumkin. Jasurlik haqida qanday gapirishimiz mumkin, agarda biz qo’rqoqlikni bilmasak; adolat haqida nima deyishimiz mumkin, agarda adolatsizlikni bilmasak? deydi Xrisipp. Stoiklar etikasi Stoiklar, ayniqsa Seneka, falsafaning etikaga bag ’ishlangan sohasiga katta e’tibor qaratishgan. Seneka so’nggi stoiklarga tegishli bo’lgan, ammo uning qarashlari oldingi davr stoisizmiga ham mos keladi. Uningcha, falsafa qalb osoyishtaligini, hayotning bir tartibda bo’lishini ta’minlab, xulq-atvorni boshqaradi, nima qilish keragu, nimadan tiyilish keraklgini ko’rsatadi, odamlar faoliyatini boshqaruvchi kuch sifatida namoyon bo’ladi, muayyan holatlarda ularni hayot to’lqinlarga uloqtirib yuboradi. Uningsiz ishonch va jasorat yo’q: hayotda

har damda ko’p narsalar bo’lib turadi, u narsalarga bizning moslashgimizga to’g’ri keladi; ana shunday vaziyatda faplsafaga murojat qilamiz, undan madad kutamiz. Falsafa asosan xulq-atvor bilan shug ’ullanadi. Hayotning maqsadi, baxtga erishishning ishonchli vositasi-yaxshlik qilishda, ya’ni hayotning tabiat jarayonlari bilan birdamligida, kishilar hatti-harakatlarining tabiat qonunlariga mos kelishida yoki kishilar irodasining ilohiy irodaga to’g’ri kelishidadir. Stoiklar asosiy tezisi: «Tabiat bilan birdamlikda yashash». Inson uchun o’zining hatti-harakatlarini olam qonuniyatlariga bo’ysundirish, kishi o’zining xulq-atvorini o’zligiga va o’z qarashlari talablariga bo’ysundirishining zarurligi shundaki, olamning o’zi tabiiy qonuniyatlariga boysunadi. Qadimgi stoiklar tabiat(Fisk) so’zi ostida kishi amal qilishi kerak bo’lgan qonunlarni, borliqni tushunishgan. Xrisipp davridan boshlab esa tabiatni antropologik nuqtai nazardan tahlil qilish ustuvor bo’lgan. Tabiat bilan birdamlik haqidagi stoiklar konsepsiyasi kiniklar konsepsiyasidan farq qiladi. Ular uchun Diogen qarashlari namuna bo ’lgan. Kiniklar uchun tabiat odamzotning boshlang’ich nuqtasi va instinktlari edi, ular uchun tabiat bilan bog’liq qarashlar kishilik jamiyati va sivilizatsiyasini inkor qilish degani edi. Bu inkor odobsiz xul-atvorda o’zini tasdiqlagandek bo’lar edi. Stoiklar uchun tabiat qonunlariga bo’ysunib yashash bu - olamning ilk faolligi yoki logos bo’yicha yashash degani; bu prinsipga insonning joni ham bo’ysunadi. Bunga e’tiborini qaratib, Plutarx Xrisippni har doim etik qarashlarini olamning tuzulishi va qonuniyatlaridan boshlaydi, deb yozadi. Shunday qilib, stoiklarga ko ’ra, insonning Yaratgan irodasiga to’liq bo’ysunishi -etik maqsaddir. Stoiklar inson ongi, xulq-atvorining instinktlarga munosabati masalasini ham muhokama etishadi. Ular fikricha, asosiy instinkt bu - tabiat hayvonlarga in ’om etgan instinkt bo’lib, u jonzodning o’z-o’zini saqlab qolishiga yo’naltirilgandir. Stoiklar uchun bu instinktga amal qilish hayvonlarning o’z-o’zini rivojlantirishi va o’z-o’zini barkamollashtirishiga teng bo’lgan. Insonga esa aql berilgan bo ’lib, u hayvonat dunyosi ustidan hukmronlik qiladi; aql bilan yashash tabiat bilan birdamlikda bo’lishni taqoza etadi. Shuning uchun ham, Zenon fikiricha, hayotning

oliy maqsadi bu – tabiatga mos bo’lish- yaxshilik qilishdir, chunki tabiat yaxshlik qilish bilan yashashga undaydi. Shu orqali biz tabiatdagi mavjud narsalarni tajribalarimiz orqali bilamiz va bizning tabiatimiz ham umum olam qismi ekanligini anglaymiz. Shuning uchun oliy maqsad - o ’z tabiatingga, hohishingga ko’ra emas, balki unversum bilan muvofiqlikda yashash, unga to’g’ri kelmaydigan narsalarni qilmaslik va aql bilan ish qilish, to’g’ri yo’l tutish kerak. Bu-hamma narsalarni boshlanishi va tartiblanishi qoidasi, u Zevsga ham tegishlidir. Laeretlik Diogen stoiklar qarashlariga fikr bildirib, yaxshilikka qaratilgan hayot bu - tabiat bilan birdamlikdir, bu esa, to ’g’ri fikr bilan yashashdir, degan. Negaki, barcha narsalar tabiatga zarur ravishda bo’ysunadi, degan stoiklarning qarashi savol keltirib chiqaradi: kishilarga tabiatga bo’ysunish kerak deyishdan nima naf, agarda odam avvaldan tabiatga bo’ysunib kelgan bo’lsa? Stoiklar unga shunday javob berishgan: insonlar ongli mavjudotdir, shuning uchun ular tabiat qonunlariga bo’ysunishadi, ularga bu qonunlarni bilish huquqi berilgan va shuning uchun ham insonlar tabiatga ongli ravishda bo’ysunishadi. Bundan axloqiy ta’limotning bosh maqsadi kelib chiqadi: inson o’zining ichki holatini o’zgartirish huquqiga egadir. (Bu, albatta, deterministik pozisiyadan chekinishdir, ammo deterministlar hyech qachon o’zlarining qarashlarida izchil bo’lishmagan, stoiklar bundan istisno emas). Bundan kelib chiqadiki, hyech bir harakatga nisbatan qat ’iy tarzda u yaxshi yoki yomon deb baho bera olmaymiz - determinizm erkin axloqiy ma’suliyatga yo’l qo’ymaydi. Monistik nuqtai nazardan qaraydigan bo’lsak, yomonlik bu-oddiy yomonlik va doimiy cheksizlikdan kelib chiqib yondashsak, bu to’g’ri va yaxshidir. Stoiklar, garchi nazariy nuqtai nazardan bo’lsa-da, to’g’rimas harakatlar bo’lmaydi, degan qarashga ega bo’lishgan. Masalan Zenon kannibalizm, insest nikohni, bir jinslar o’rtasidagi aloqalarni yomonlik deb hisoblamagan. U albatta bunday harakatlarni ma’qullamoqchi bo’lmagan,lekin jismoniy harakatlarni indifferen deb bilib, asl axloqiy yomonlikni inson orzu-istaklari va xohish- intilishlarida deb hisoblagan. Kleanf taqdir yo’lidan borish kerak deb, quyidagi

fikrni aytadi: «agar mening taqdirimga yomonlik qilish bitilgan bo’lsa, unda men bu yo’ldan ham yura berishim kerak». Shunga o’xshash qarashni biz Senekaning fikrlarida ham uchratamiz: «Intiluvchilarga taqdir yo’l ko’rsatadi, xohlamayotganlarni majbur etadi ». Xullas, amaliyot ta ’sirida stoiklarning qatiy determinizmdan voz kechishiga to’g’ri keldi, ya’ni donishmand deb taqdir yo’lidan ongli ravishda yuradigan kishilarni aytish mumkin (bu yuqorida aytilgan fikrdan kelib chiqiladi). Odobga yo’naltirlgan etikasiga ko’ra, stoiklar inson ichki tabiatini, taqdir voqyealariga nisbatan bo’lgan munosobatini o’zgartirish, uning qiyinchliklariga bardosh berish va taqdirni o’zgartirishni emas, taqdirga bo’ysunish erkinligiga egaligini ta’kidlashadi. Undan tashqari, stoiklar o ’zining qadriyatlar tizimini yaratgan bo’lib, unga ko’ra, donishmand kishi oliy qadriyatlarga intilishi va pastlaridan yiroqroq bo’lishi kerak. Ammo amaliy hayotda hyech bir deterministik tizim to’laligicha izchil bo’lmaydi, bunga hayratlanish kerak emas, negaki, erkinlik aynan haqiqat bo’lib, nazariyaga to’g’ri kelmasa ham, u reallikdir. Stoiklarga ko’ra, yaxshilik qiluvchilar o’z-o’zidan to’la ma’noda yaxshidir, yaxshilik hisoblanmagan narsa yaxshilik ham yomonlik ham emas, u qandaydir indifferent narsadir. Yaxshilik qilish – u kelishilgan ko’ngil bilan belgilanadigan holat bo’lib, u qo’rquv, umid yo boshqa tashqi ta’sir kuchida emas, balki o’z-o’zidan mavjuddir. Yaxshilkkka bo ’lgan aynan o’shanday qarash, ya’ni yaxshilik qilgan kishi kelgusi hayotida yaxshlik ko ’radi, yomonlik qilgan kishi esa, jazolanadi, degan qarash Xrisippning platonchilar ustidan kulishiga olib keldi. Ammo indifferentlik sohasini ko ’rib chiqib, stoiklar shuni tan olishdiki, tom ma’noda ba’zi narsalardan qochish va ba ’zi narsalarga intilish kerak. Bu nazariyaga qarshi bo’lsa-da, amaliyot uchun to ’g’ri edi; lekin u, shubhasiz, stoiklarning doktrinasidan kelib chiqqan bo ’lib, unga ko’ra yaxshi yo’ldan borish bu - tabiatga bo’ysunishdan iboratdir. Stoisizm davrida axloq masalasi falsafaning asosiy masalasi bo ’lib qolgan edi. Bunda baxt-saodat inson faoliyati va intilishlarining oliy maqsadiga aylanadi. Zenon fikricha, baxt-saodat va maqsad – “muvofiqlashtirilgan” hayot. Bunda

Zenon mantiqiy kelishuvni, ya’ni hamfikrlikni, shuningdek his-tuyg’ularimiz, hohishlarimizning fikrlarimiz bilan muvofiqligini nazarda tutadi. Kleanf, oliy ne ’mat bu– “tabiat bilan kelishuvga erishish”, deb ta’kidlaydi. Dunyoda amal qilib, uni boshqaradigan, har bir mavjudot turmushi tarzini va xulq-atvorini belgilab beradigan qonun bu – logos. Insonning rivoj topgan aqli xudo aqliga aynandir. Oliy insoniy baxt – inson tabiatiga mos hayot kechirish. Lekin inson haqiqiy tabiatni unga avvaldan berib qo ’yilgan (tabiat tomonidan) imkoniyatlar, xususiyatlarni rivojlantirish asosida yaratadi. Baxtli hayot –bu fazilatli hayot, ana shuning uchun ham inson fozillikka intilishi kerak. Fozillik–to’g’ri turmush kechirish san’ati. Stoiklar fikricha, barcha tirik jonlar uchun dastlabki his-tuyg’u–o’z-o’zini saqlash, o’zini sevish, qadrlash. Bunda faqat ayrim kishining o’z-o’zini emas, butun jinsni, urug’ni saqlash nazarda tutiladi. Yetuklik davrida tabiat bilan kelishuv aql bilan kelishuv darajasiga o ’sib o’tadi. Haqiqiy ne’mat–oliy maqsadimiz uchun biror narsa bera oladigan narsadir. Uning teskarisi–haqiqiy yovuzlikdir. Axloqiy nuqtai nazardan qaraganda, axloqqa befarq bo ’lgan barcha munosabatlar, holatlar, kechinmalar ne’mat ham, yovuzlik ham emas. Rohatlanish, sog’liq, kuch, boylik, qadr-qimmat–haqiqiy ne’matlar emas; huddi shuningdek, azob-uqubat, kasallik, kambag’allik, quvg’inlik – haqiqiy yovuzlik emas. Bu narsalardan yaxshilikka ham, yomonlikka ham foydalanish mumkin. Bularning foydali yoki zararli bo’lishi ularga inson munosabati bilan bog’liq. Fozillik –to’g’ri amal qilayotgan aqlning yuqori darajasi. Insonning boshiga tushadigan kulfatlar, illatlarning manbai–affektlardir. Stoiklar fikricha, yaxshi fazilatlar quyidagilardan iborat: mulohazakorlik, mardlik, o ’zini tuta bilish, adolatlilik. Ushbu fazilatlar yo barchasi birga mavjud bo’ladi, yoki ulardan hyech biri mavjud bo’lmaydi: ulardan biriga ega bo’lgan kishi ularning barchasiga ham ega bo’ladi. Zenon barcha yaxshi fazilatlarning sarchashmasini mulohazakorlikda deb bilsa, Kleanf – uni o’rtachalik, mo’tadillikda deb hisoblaydi. Ayrim masalalar bo’yicha qarashlaridagi farqlarga qaramasdan,

stoiklar yaxshi fazilatlar aynan bir tabiatga ega bo’lgan hosilalar sifatida chambarchas bog’liq va shu sababli ulardan birining mavjudligi qolgan barchasining mavjudligini ham belgilab beradi, degan fikrni yoqlaydilar. Xuddi shuningdek, ular bitta nuqson bor joyda qolgan barcha nuqsonlar ham mavjud bo’ladi, degan fikrga qat’iy ishonganlar. Shunday qilib, insondagi asosiy narsa – bu xarakter (inson tabiati); aslida esa o’z burchini bajarish kabi yaxshi fazilatlarga ega bo’lish (burch atamasini chamasi Zenon o’ylab topgan) asl ma’noda faqatgina donishmandlarga xosdir. Dognishmand ehtiroslardan holi va o’zining qadrini his qilish tufayli hyech kimning, hattoki Zevsning ham, o’zidan ustun ekanligini his qilmaydi. Bundan tashqari u o’z hayotining egasi va o’zini o’ldirish xuquqiga ham ega. Agar barcha yaxshi, ezgu fazilatlar o ’zaro chambarchas bog’liq bo’lsa va ulardan birining mavjudligi qolganlarining ham mavjud ekanligini anglatsa, u holda ularning barchasi teng qiymatli ekanligini taxmin qilish qiyin emas. Inson yo jamiki ezgufazilatlarga ega vanuqson hamda kamchiliklardan holi, yoki u faqat m illatlarga ega. Xrisippga ko ’ra, ma’naviy takomillashish yo’lini to’liq bosib o’tmagan inson to’laqonli holda jamiki ezgu fazilatlarga ega bo’la olmaydi, ya’ni u haqiqiy baxtni yaratuvchi ezgu fazilatlarni o’zida mujassamlantirmaydi. Bundan kelib chiqadigan fikr shundan iboratki, faqat ayrim kishilargina ezgu xislatlarga ega bo ’la oladilar va ular bunga hayotlarining oxirida erisha oladilar. Inson butun hayoti davomida, yoki uning qandaydir qismida gunohlarga ko’milib yashaydi. Va, hatto, u ezgu fazilatlarga ega bo’lsa ham, bu hodisa faqat uning keksayganidagina sodir bo’ladi. Biroq ushbu qat’iy ma’naviy idealizm faqatgina nisabatan erta ijod qilgan stoik mutafakkirlarga xos bo’lgan, nisbatan kechroq ijod qilgan stoiklar ma’naviy taraqqiyotga ishonganlar va odamlarni ezgu fazilatlar yo’lini tanlashga va shu yo’ldan yurishga da’vat qilganlar. Hyech bir inson donishmandlikning talablariga javob bermasligini tan olgani holda, ular dunyoni axmoqlar va ezgu fazilatlar va donishmandlik yo’lida turganlarga ajratganlar. Stoiklar etikasining o ’ziga xos xususiyati ularning ehtiroslar nazariyasida o’z ifodasini topgan. Stoiklar ehtiroslarni to’rt turga: qayg’u, qo’rquv, hirs va

lazzatlanishga ajratganlar. Ularning barchsasi irrasional va tabiiylikka qarama- qarshidir. Shu sababli muammo ularni kuchsizlantirish va boshqarishda emas, balki ulardan xalos bo’lish va sovuqqonlik, vazminlikka erishishdan iborat. Ehtiroslardan hyech bo’lmaganda, ular odat tusiga kirganda xalos bo’lish zarur. Shu sababli stoiklar etikasi amalda asosan ma’naviy erkinlikka erishish hamda o’z hayotiga egalik qilish maqsadida ehtiroslar bilan kurashishni anglatadi. Lekin, ayrim stoiklar donishmand inson ham ayrim qo’shimcha rasional hissiyotlar – masalan, lazzatlanish hissiyotlarini his qilishi ham mumkin ekanligini e’tiborga olgan holda ushbu qat’iy qarashlardan uzoqlashganlar. Aytish kerakki, stoiklar etikasining ushbu tomoni, ya ’ni aynan jamiki tashqi narsalardan to’liq ozod bo’lishga erishishga intilish kiniklarning merosidir, biroq bu masalaning kiniklar bilan umuman bog’liq bo’lmagan boshqa tomoni ham mavjud, bu - kosmopolitizm. Har bir inson o’z tabiatiga ko’ra ijtimoiy mavjudot va ong bizning jamiyatda yashashimiz zarur ekanligini anglatib turadi. Ong barcha odamlarga xos, demak, har bir inson uchun yagona qonun va yagona Vatan mavjud. Insoniyatni o’zaro bir-biri bilan dushmanlik qiluvchi davlatlarga ajratish bema’nilik. Donishmand qaysidir bir davlatning fuqarosi hisoblanmaydi, u Dunyo fuqarosidir. Bundan kelib chiqadiki, biz barcha insonlarga nisbatan ezgu niyatli bo’lishimiz zarur, chunki hattoki qullar ham o’z xuquqlariga ega va hattoki dushmanlar ham bizning marhamatimiz va kechirishimizga loyiqdirlar. Tor ijtimoiy qarashlar chegarasidan bu kabi chiqish, albatta stoiklar tizimining monizmi (dunyoning negizi bitta - ruh yoki materiya - deb biluvchi falsafiy talimot) dan kelib chiqqan, biroq ularning ushbu kosmopolitik qarashlari asosida o ’z jonini saqlashga intilish yoki o’z-o’zini sevishning fundamental roli yotadi. Birinchi navbatda, albatta, o’z jonini saqlash instinkti insonning o’z-o’zini sevishi ko’rinishida namoyon bo’ladi. Biroq, u ushbu sevgi sarhadlaridan chetga chiqib ketadi va insonning o’ziga tegishli bo’lgan jamiki narsalarni – oila, do’stlari, vatandoshlari, va, nihoyat, jamiki insoniyatni qamrab oladi. Albatta, insonda barcha boshqa hodisalardan yaqin bo ’lgani - o’z jonini saqlash tuyg’usi kuchli darajada namoyon bo’ladi va uning uchun katta ahamiyatga

ega bo’lmagan narsalarga nisbatan u kamayib boradi; shu sababli, ushbu etik nuqtai nazardan, har bir individumning vazifasi-o’z muhabbatini insonga shaxsan tegishli bo’lmagan narsalarga nisbatan ham kengaytirishdan iborat. Boshqa so’zlar bilan aytganda, biz odamlarni o’zimizdan kam bo’lmagan darajada sevganimizda yoki bizning sevgimiz o’z shaxsiyatimiz bilan bog’liq bo’lgan barcha narsalar, hattoki jamiki insoniyatni ham qamrab olganda hamda barcha jabhalarda bir xil kuchga ega bo’lgan holda namoyon bo’lganida ma’naviy idealga erishamiz. Stoisizm tahlili unda bilish, ayniqsa mantiq masalalari, shuningdek, ontologiya muammolarining ustuvor bo ’lganligini ko’rsatadi. Bunda Geraklit, ayniqsa Aristotel dialektikasi, xususan, uning materiya va shakl to’g’risidagi qarashlarining ta’siri kuchli bo’lgani kuzatiladi. NEOPLATONIZM Ulkan Rim imperiyasining vujudga kelishi, kuchli xarbiy salohiyat va administrativ tuzilmaga egaligi, uning aholisining ongi, dunyoqarashidagi o ’zgarishlar bilan birga kechdi. Bu Rimga bo’ysundirilgan davlatlar siyosiy mustaqilligini yo’qotgan, xalq ommasi qashshoqlashishi kuchaygan, boy kishilar qatlamining shakllangan davri edi. Mulkiy, ijtimoiy tengsizlik kuchaygan, yovuzlik, kulfat ijtimoiy hayotda hukmron bo’la borgandi; tabiiyki, bunday holatda kishilarning dinga bo’lgan intilishi kuchayadi. Er.avv. 1- asrda esa, aksincha, dinni “unutish”, ilmga bo’lgan intilish tobora yaqqolroq sezila boshladi. Falsafadan xususiy fanlarning ajralib chiqish tendensiyasi kuchaya bordi. Matematika, astronomiya, mexanika, medisina, filalogiya, ritorika, adabiy tanqidchilik, adabiyotshunoslik maxsus usullarni qo ’llaydigan, professional faoliyat yuritishni taqoza etadigan xususiy-ilmiy bilim sohalariga aylana bordi. Ilmiy kutubxonalar, qo’lyozmalar, fondlari tashkil bo’la boshladi. Nafaqat Afina, balki Aleksandriya, Pergam, Rodos ham yirik ilmiy markazga aylandi. Ayni paytda, Sharqdan G ’arbga qarab diniy ta’limotlar tarqala boshladi. Bu ta’limotlar, ular bilan bog’liq marosimlar mustahkamlanishi uchun qulay sharoitga ega bo’la bordilar. Ular aralashib ham ketdilar. Rim imperatorlarining

Sharq marosimlariga yomon ko’z bilan qaramaganligi diniy ta’limotlar, aqidalarning o’zaro ta’sir etishiga, bog’lanishiga va sinkretik ko’rinishdagi ta ’limotlarning paydo bo’lishiga olib keldi. Jamiyatda paydo bo’lgan mana shunday ehtiyojga javoban, falsafa diniy va ba’zi xollarda, hatto, mistik mazmun va ko’rinish kasb eta bordi. Neoplatonizm mana shunday tarixiy sharoitning ma’naviy mahsuli sifatida vujudga keldi. Neoplatonizmning asoschilaridan biri va uning salohiyatli vakili Plotindir. Plotinning tug ’ilgan joyi, hayoti haqida aniq ma’lumotlar mavjud emas. Evnapiy uni Likonda tavallud topgan desa, Svida – Likopolda tug’ilganligini ta’kidlaydi. Har holda uning er. avv. 203-204 yillarda Misrda dunyoga kelganligi aniq. Porfiriyning aytishicha, Plotin Iskandariyaning ko’plab professorlari ma’ruzalariga qatnagan va 38 yoshga to’lgandagina o’zi izlagan mutafakkir Ammoni Sakkas bilan uchrashishga muvaffaq bo’lgan. U er. avv. 242 -yilga qadar Ammonining shogirdi bo’lib, undan tahsil olgan. Shu yilda imperator Gordianning qo’shini tarkibida Eron falsafasini o’rganish maqsadida Eronga jo’nab ketadi. Ammo Gordian Misopotamiyada o’ldirilgach, ekspedisiya muvaffaqiyatsiz yakun topadi. Bu paytga kelib 40 yoshga to’lgan Plotin Rimga yo’l oladi. Bu yerda o’z maktabiga asos solib, yuqori martabali davlat amaldorlari, hatto, imperator Galliyen va uning rafiqasi ishonchini qozonadi. Plotin ularga Aflotunning “Davlat” asaridagi g’oyalar asosida hayot kechiradigan Platonopolis shahriga asos solishni taklif qiladi va buning uchun imperatordan rozilik ham olgani ehtimol qilinadi. Ammo, negadir imperator noma’lum sabablarga ko’ra mazkur g’oyani keyinchalik rad etganligi hamda shahar g’oyasi shuning bilan barham topganligi ma’lum. Plotin 60 yoshga kirgan chog’ida uning shogirdi Porfiriyning nomi ham chiqib qolgandi, keyinchalik esa ustozidan juda ilhomlangan shogird uning avtobiografiyasini yozadi. Keyinchalik Porfiriy ustozining asarlarini tizimlashtirib, ularni har biri 9 bobdan iborat 6 kitobga ajratadi. Plotining asarlarini birlashtirishga xizmat qiladigan “Enneada”, ya’ni “to’qqizlik” atamasi shundan kelib chiqqan. Aytishlaricha, faylasufning og’zaki ma’ruzalari sodda va ravon uslubda bayon

qilingan bo’lib, uning yozma asarlarini mutoala qilish birmuncha murakkabliklar tug’dirgan. Bu hol mutafakkir ko’rish qobiliyatining nisbatan pastroq bo’lganligi hamda ayni sababga ko’ra u qo’lyozmalarini qayta ko’zdan kechirmaganligi bilan izohlanadi. Bu esa, turgan gapki, Porfiriyning ishini birmuncha qiyinlashtiprgan, ammo, shunga qaramay, u ustozining uslubini saqlab qolishga harakat qilgan. O ’z davrida Plotinga ko’pchilik maslahat so’rab murojaat qilganlar, shu ma’noda o’z zamonasida aksar kishilarning ma’naviy peshvosi bo’lgan. Bundan tashqari, uning sahovatpesha va mehribon bo’lganligi, shuningdek, o’z uyida yetim bolalarggag’amxo’rlikqilib,tarbiyaqilganligibot-botta’kidlanadi. Uning ko ’plab do’stlari bo’lib, dushmanlari yo’q edi; u garchi zohid inson bo’lsada, axloq anyetuk va tabiatan yumshoq kishi sifatida nom qozongan. Ammo, Plotinning bir oz asabiy kishi bo ’lganligi va bu, ayniqsa, uning ma’ruzalarida ko’proq ko’zga tashlanib turganligi xususida ma’lumotlar mavjud. Plotinning sog’lig’i u qadar yaxshi bo’lmay, mil. avv. 269- 270 yillar chamasi Kampanyedagi qishloq uyida vfot etadi. Plotin – antik davr falsafasidagi idealizmning eng so’nggi yorqin vakili. U bilan qiyoslanganda neoplatonizmni yakunlagan Prokl ham ijodkor sifatida emas, ko’proq analitik, sistemaga soluvchi sifatida mashhur. Plotin o’zidan deyarli yarim ming yillik ilgarigi merosga murojaat qildi, uni tiklashga urindi. U ko’proq mistik, teosofdir. Asosiy tushunchalari. Plotin falsafaning vazifasini borliqning oxirgi asosi bo ’lgan ilohiy borliqdan kelib chiqib, butun mavjudotni tushuntirishdan iborat, deb bilgan. Bu aslida falsafiy emas, diniy mazmunga ega vazifadir. Lekin Plotin uni hal etish vositasini falsafa va dialektikada ko’rgan. Uningcha, bu vazifa murakkab, uni faqat daholar hal eta olishi mumkin, oddiy odamlar ongiga uni yetkazish balki mumkindir. “Ota-ona qoldirgan farzandlarni begona kishilar tarbiyalaganda o’z ota-onalarini aniqlashi qiyin bo’lganidek, borliqning asosidan qanchalik uzoq ketsa, odam uning mohiyatini tushunib yetishda shunchalik qiynaladi. Bu qiyinchiliklarni yengib o ’tish uchun inson ruhi, jonini xissiyotidan yuqori qo’ya olishi kerak. Lekin shunday odamlar ham borki, ular aqliy mushohada (intelektual

intiusiya) qobiliyatiga ega”. Ana shular borliqning yagona asosi, birligini tushunib yetishadi va orqaga qaytib, uni oddiy xalqqa tushuntirishadi. Plotinning ta ’kidlashicha, jon o’z holicha mavjud. U tana singari butundir. Jon tana garmoniyasi emas (pifagorchilar shunday deyishgan). Shuningdek, jon tana entelexiyasi ham emas (agar unday bo’lganda, shakl haykal yashagan material –misga qanday munosabatda bo’lsa, u ham tanaga shunday munosabatda bo’lar edi). Shakl tana singari qismlarga bo’linadi. Jon shakl emas. Barcha predmet, hodisalarda jon bor, jon ulardan mustaqil bo’lgan boshlang’ich ibtidodir. Olam go’zaldir, u shakl bilan tanalar qo’shilishi natijasidir. Ularni, ya’ni o’z holicha mustaqil bo’lgan narsalarni qo’shadigan real kuch bo’lishi kerak, u – dunyoviy jondir. Lekin jon go’zallik bilan aynan bir narsa emas, jon butun dunyo uchun bitta, dunyoda esa go’zallik bilan bir qatorda xunuklik ham mavjud. Ana shuning uchun ham go’zallikni jonning prototipi deb tushunish kerak, xolos. Jonga shakl beradigan narsa –aql. Jon tanadan mustaqil, unga nisbatan birlamchi bo’lgani singari, aql ham jonga nisatan birlamchi mohiyatdir. Aql o’z- o’zicha mavjud, uning predikati, ya’ni asosiy xususiyati dunyoning birligidir. Agar predmetni muayyan borliq tarzida fikr qilmoqchi bo’lsak, uni birlikdagi, yaxlitlikdagi borliq sifatida tasavvur etishimiz zarur. Jon barcha narsalarni yaratadi hamda ularga birlik baxsh etadi. Shuni ham aytish kerakki, Ploting fikricha, olamda birlik bilan bir qatorda ko ’pliq ham mavjud. Birlikni jon aqldan oladigan bo’lsa, aql shaklning birligi manbai emasmi? degan savol tug’iladi. Unga Plotin yo’q, unday emas, deb javob beradi. 1) Aql o’z-o’zini yaratadigan mohiyat emas. Unga go’zallik orqali erishiladi, go’zallik esa ne’matga bog’liq; 2) Aql o’zida ko’plikni – g’oyalar to’plamini mujassamlashtirgan. Aqlni o ’z holicha olganimizda ham uning ikkilanganligini: fikr qilinayotgan narsa bilan tafakkurga, predmet va aqliy faollikka bo’linadi, ulardan tashkil topadi. Aql, oliy darajadagi narsa sifatida, undan ham yuqoriroq turgan predmetga ega. Bu birlikdir. Lekin uning manbai nima? u qanday ko’rinishga ega ? U, Plotin fikricha, matematik nuqta ham, tushuncha ham emas. Yagonalik birlik ne ’matidir.

Uningcha, Yagona boshqa barcha narsalar uchun mavjudlik shart-sharoiti bo’lishi bilan bir qatorda, barcha predmetlar uning predikati hamdir. Mana shunday murakkab dialektik tabiatga Yagonani qanday bilish mumkin, degan savol qo ’yib, bilish nazariyasini ana shu savolga javob sifatida shakllantiradi. Bilish masalasiga murojat kilib, Plotin uning ikki usuli mavjudligini aytadi: 1) hissiyot va 2) aql. Hissiyot boshlang ’ich asosni bilishga qodir emas. Lekin aqlning tushunchalari va kategoriyalari Yagonaga aloqador emas, chunki u har qanday tavsifdan yuqori turadi. Kategoriyalarning ichida oliysi–borliq kategoriyasi. Bu kategoriya mavjudlik va birlikni (Yagonani) farqlaydi: Yagona mavjudotning predikati hisoblanadi. O’z navbatida, mavjudot turga, shaklga ega. Biroq boshlang’ich asosga na shakl, na tur xos. U hyech qanday fikriy obrazga ega emas. Boshqa barcha qategoriyalar borliq kategoriyasi bilan bog’liq, biroq Yagonaga tegishli emas. Agar shunday bo’lsa, Yagonani qanday qilib bilish mumkin ? degan savol tug’iladi va unga javob beriladi: har bir predmet– Yagona, demak har qanday predmet jon va shuning uchun ham soddaga daxldor. Jon Yagonani bilish darajasiga ko’tara oladi, lekin xissiyot yoki aql orqali emas, balki bilish obyekti bo’lgan predmetga diqqat-e’tiborini jamlash asosida, ya’ni Yagona bo’lmagan barchanarsadanfikran chetalashadiganva fikr-zikrini soddaga qaratadigan mushohada yordamida bilishdir. Yagonani bilish u bilan qo ’shilib ketishdan iborat bo’lib, bunda jon va Yagona o’zaro mos keladi. Olamning kelib chiqishi to ’g’risida gapirib, Plotin h issiy olamni mangu mavjud emas, u vaqtda chegarasiga ega, deydi. Ayni paytda, uni Yagonadan kelib chiqqan deb hisoblaydi. Dastlab, Plotin fikricha, ikkinchi boshlang’ich asos paydo bo’lgan, lekin uning paydo bo’lishi birinchi boshlang’ich asos ehtiyoji bilan emas, balki uning borlig’ining to’laligi bilan taqozolangan. Bunda birinchi asosning borlig’i to’lib-toshib ketadi, o’z chegarasidan tashqarisiga chiqib, boshqa borliqni yaratadi.

Buni quyidagi misolda qiyoslab tushuntiradi: Quyosh o ’zidan nur chiqaradi, lekin nur o’z holicha shu’lalanadi. Ikkinchi boshlang’ich asos singari, asta-sekin borliqning boshqa qirralari va darajalari vujudga keladi. Yagonadan birinchi paydo bo ’ladigan narsa–Aql. Unda 3 ta jihatni farqlash lozim: 1) modda tushunchasi; 2) fikr qilinadigan borliq; 3) tafakkur. G ’oyalar dunyosi sifatida aql har xil turlar va shakllardan tashkil topadigan to’plamdir. Turni biror narsa turidan boshqa narsa deb qabul qilib bo’lmagani uchun, g’oyalar dunyosida “modda” ham mavjud bo’lishi kerak. “Modda” hissiy olam materiyasi emas, u aqlning bir lahzasi bo’lgan shakldir. Hissiy olamning materiyasi–o’lik materiya. Aql “moddasi” yoki ideal olam borliq, mavjudot bo’lib, uning orqasida Yagona turadi. Hissiy olam materiyasi sharpa bo ’lib, uning orqasida borliq turadi. “Modda” dan keyin keladigan Aql lahzasi fikr qilinadigan borliq, mavjudlikdir. Aqlning uchinchi lahzasi tafakkurdir. Mana shu aql tushunchasining uch lahzasiga yaralishning uch lahzasi to’g’ri keladi. Materiya (modda)ning asosi o’zga (Yagonaga nisbatan) bo’ladi. Bu “o’zga” Yagonaga nisbatan to’plamdir. O’zganing Yagonaga murojati borliqning aniqligini hosil qilishga olib keladi. Plotinda Yagona va Aqldan keyin jon turadi. Materiya haqidagi mulohazalari. Jonning undan tashqaridagiga murojat qilishi, uni materiyaga olib keladi. Platonga ergashgani xolda, Plotin olamning paydo bo ’lishi materiyani yoki noborliqning bo’lishini taqoza etadi. Tabiatdagi barcha narsalar hyech narsadan paydo bo’lmagani yoki yo’q bo’lmagani sababli, qandaydir substrat mavjud bo’lishi kerak va u jismlarning sifatlari, xossalari mavjudligining asosi bo’ladi. G’oyalar olamidan hissiy qabul qilinadigan olam quyidagilar bilan farq qiladi: 1) fazoda ko’lamga egaligi, 2) vaqtda uzayishi, 3) haqiqiy emasligi bilan ajralib turadi. Olamni hosil qiluvchi kuchlar – aql fikrlari. Ularda ongsiz tarzda tushunchalar qayd etilgan bo’lib, manbai ideal olamdadir. Shuning uchun ham hissiy olamda sodir bo’ladigan voqyealar tartibi g’oyalar olamiga taqlid qiladi.

Inson joni ilohiy va hissiy olam chegarasida joylashgan. Uning ilohiy jon bilan birligi yuqori darajadadir. Bu aloqadorlik jonning yerdagi hayotidagi hatti- harakati bilan bog ’liq. Inson o’lgandan keyin jon tanadan chiqib, o’zining avvalgi hayotiga qaytadi, aql bilan bog’lanadi, g’oyalarni mushohada etadi, hissiy olamdagi barcha ne ’matlardan xalos bo’lib, ilohiyat bilan qo’shilib ketadi. Bunda barcha quyi ruhiy funksiyalar: idrok, xotira, hayol, odatlar yo’q bo’ladi. Agar jon ilohiylik darajasiga ko’tarila olmasa, unda quyi ruhiy funksiyalarni o’zida saqlaydi va jonning ko’chishi sodir bo’ladi. Bu insonning yerli hayotidagi moyilliklari bilan belgilanadi. Plotin fikricha, qo’shiqni sevgan kishilar joni sayroqi qushlarga ko’chadi, yirtiqichlikka moyil kishilar joni yirtiqich xayvonlarga ko’chadi. Jonini yangi holati, uning avvalgi moyilliklariga mos kelishi bilan birga, avvalgi hayoti uchun qasosga ham duch keladi: boshqa kishilarga nisbatan noqonuniy munosabatda bo ’lgan kishi joni, o’z navbatida, boshqa kishilarning noqonuniy harakatidan aziyat chekadi. Plotin jonning tanaga nisbatan munosabati to ’g’risidagi avvalgi qarashlarini qayd etadi: jon tanaga hyech qanday fazoviy munosabatda bo’lmaydi. Jon tanaga xuddi o’zining organi sifatida munosabatda bo’ladi va ehtiyojga muvofiq ravishda tashqi olam bilan birlashib ketadi. Jonning 3 turdagi faoliyati mavjud: Jonning tana bilan aloqasi, uning tanaga bevosita bog ’liqligi bilan belgilanadigan faoliyati. Quyi ruhiy funksiyalar ana shundaydir. Jonning tanada yashab turgan, lekin aytgan paytda, funksiyalari unga bog ’liq bo’lmagan xolatidagi faoliyati. Jonini tana bilan bevosita aloqada bo ’lmagan holatidagi faoliyati. Jonning birinchi faoliyatiga hayajonlanish, rohatlanish yoki azoblanish bilan bog ’liq holda kechadigan sezgilar taalluqli. Bunday xolatning subyekti – jon va tananing birgaligida bo’lishi: tanaga harakat yoki hayajonlanish, jonga ularni anglash xosdir. Ikkinchi holatga bilish faoliyatining yuqori funksiyalari tegishli. Birinchi navbatda, bu xotiraga tegishli. Plotin xotirani tasavvurlar saqlanadigan makon deb biladi. Ruhiy faoliyatining ikkinchi turiga tafakkur ham taalluqli.

Plotin etikasi jonning tozalanishi to ’g’risidagi mulohazalar bilan yakunlanadi. Tozalanish jonning tanadan ozod bo’lishidan, yerli hayot manfaatlaridan xalos bo’lishidan, ilohiy darajaga ko’tarilishidan iborat. Bu holatning yakuni –ekstaz, ilohiyatga ekstatik sho’ng’ish, ilk Yagona bilan birlashib ketishdir. Plotin falsafasi-jahon miqyosida qulchilik madaniyatining halokatga uchrashi davri falsafasi. Ana shuning uchun ham ekstaz yerli hayot tashvishlaridan holi, o ’z- o’zi bilan cheklangan holat ideal sifatida baholanadi. Porfiriy (232-301-304) Plotindan keyingi yirik, iqtidorli neoplatonikdir. 262-263 yillarda Plotinga shogird bo ’lgan. Mahsuldor yozuvchi, olim va faylasuf sifatida mashhur. “Aristotel kategoriyalariga muqaddima” (“Beshta oxang haqida” nomi bilan ham ataladi) asari Porfiriyning dunyoga mashhur bo’lishiga olib keldi. Bu asar juda ko’p mamlakatlarda tarqalgan, tarjima qilingan. Unda Porfiriy tushunchaning belgilari (jins, tur, tafovut, shaxsiy va tasodifiy belgilar) to’g’risida muhokama yuritadi. Shuningdek, Porfiriy kosmologiya va astrologiyaga oid asarlar ham yozgan. Xristianlikka qarshi bitilgan polemik usulda bitilgan ishlari ham bor. Porfiriy Platon va Aristotelning mantiqiy ta’limotlarini talqin qilgan, izohlagan yirik neoplatonchi mantiq shunos hisoblanadi. Amaliy falsafaga oid yozgan kitoblari ham bor. Ularda siyosiy fozillik, affektlardan forig ’lanish, fazilatlar to’g’risida fikr yuritadi. Porfiriy amaliy mistikaga katta ahamiyat bergan. Ilohiy Avgustinning guvohlik berishicha, Porfiriyning “Jonning yuqorilashi” traktati bo’lgan, unda mutafakkir ikkita yo’l: faylasuflar uchun bo’lgan sof aqliy mushohada yo’li va olomon uchun treurgiya yo’li (xudolarga ta’sir o’tkazish usuli) to’g’risidagi ta’limot mavjudligini ta’kidlaydi. Suriya maktabi- 4-asrdagi neoplatonizmning yo ’nalishlaridan biri. Uning asoschilaridan biri Porfiriyning shogirdi Yamvlix edi. U quyi Suriyaning Xalkida shahrida tug’ilib, ijod etgan. Rimda ustozi Porfiriydan ta’lim olgan. Keyinchalik Suriyadagi Anameyda falsafadan dars bergan. Neoplatonizmni rivojlantirishda Plotindan ham ko’proq amaliy mistika tomon og’ishgan. Yamvlix yaratgan “Pifagor

ta’limotlari majmuasi” asaridan bizgacha bir qancha risolalari yetib kelgan: “Pifagor hayoti xaqida”, “Umumiy matematika fani to’g’risida”, “Nikomax matematikasiga kirish”, “Falsafaga doir ma’lumotlar”, “Arifmetika teologumenlari”. Eng keyingi risolasida Yamvlix antik davr olimlarining hyech birida uchramaydigan dekadanini - barcha sonlar to’g’risidagi pifagorchilar ta’limotini rivojlantiradi. “Majmua” da sonlar, musiqa, geometriya va astronomiyaga oid bilimlar bayon qilingan. Yamvlixning yo’qolib ketgan traktatlari orasida Platonning “Timey”, “Fileb”, “Parmenid”, “Fedr” dialoglari, Aristotelning “Fizika”, “Kategoriyalar”, “Talqin to’g’risida”, “Birinchi analitika” kitoblariga yozgan sharhlari bor deyiladi. Shuningdek, yo’qolgan asarlar qatorida “Mukammal Xaldey ilohiyotshunosligi” ham bo’lib, u qadimgi greklarning kech ellinizm davrida Sharq xalqlari dini va mistikasiga munosabatning tipik ko’rinishini o’zida ifoda etardi. Yamvlix Plotin ishlab chiqqan kategoriyalar: Yagona, Aql, Jon tushunchalari mazmunini boyitadi. Xususan, “Yagona” tushunchasini ikkita yagonaga ajratadi. Ulardan birinchisi, Plotinda bo’lgani singari, har qanday borliq, har qanday bilish va har qanday nomlanishidan yuqori turadi. Ikkinchisi esa, keyingi barcha narsalarning boshlang’ich asosi bo’lib, uni nafaqat Yagona, balki Ezgu ne’mat deb atashadi. Bunday farqlash keyingi triada shaklidagi qurilmalar uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Bunda kech platonizmga xos sxolastika, sxematizm yaqqol namoyon bo’ladi. Yamvlixga ko ’ra, “sof aqllar” va “jon”–dunyo ustidagi xudolar. Ular o’n ikkita olam sohalari–yer, suv, havo, olov, yetti planeta va efirga nisbatan “boshqaruvchilik” vazifasini bajaradi. 12 ta osmon xudosi triadalar hosil qilib, ularning soni 36 ga yetadi, 10 ga ko’paytirilgandan keyin esa 360 bo’ladi (bu qadimgi davrda yilning 360 kundan iborat degan tasavvurlariga moslashtirilgan bo’lsa kerak). Yamvlix yashagan davr nafaqat Suriyada balki butun Rim imperiyasida ko ’pxudolik dinlarning xristianlikka qarshi eng oxirgi kurashi bilan xarakterlidir. Yamvlix qadimgi grek politeizmini, Olimpni uning barcha xudolari bilan birga

falsafada tiklashga urindi. Insonda tabiatni, Kosmosni idrok qilishga yo’naltirilgan qobiliyatni emas, balki xudolarga ishonish, ular bilan muloqotni afzal deb bildi. Axloqiy va siyosiy fazilatlarni Yavmlix quyi bosqich deb tushundi. Eng oliy fazilat, uningcha, xudolar bilan birlashishdir. Yamvlix o’zining asosiy vazifasi deb teurgiya, mantiq, qurbonlik qilish va ibodatlarni bildi. U dinlardagi asosiy voqyealarni turkumlashga intildi. Prokl (410-485) antik davr neoploatonizmi rivojini yakunlaydi. Bunday yakunnlanish Afinada – Anaksagor, Sokrat, sofistlar, Platon, Aristotel, Platon maktabi, Aristotel maktabi, Epikur, stoisizm asoschisi Zenon faoliyat ko’rsatgan joyda amalga oshadi. Bu davr mistikaning kuchayish bilan ajralib turadi. Falsafani ilm ruhi tark etadi. Prokl qarashlari Yevklid “Asoslari”, Platon asarlariga, xususan “Parmenid”, “Timey”, “Kratil” dialoglariga sharhlarida bayon qilingan. Ulkan nazariy asari “Ilohiy elementar ta’limot” faylasufning butun neoplatonizm sistemasini qisqa holda bayon qiluvchi 211 tezisdan iborat asari bo’lib, unda “Yagona”, “Aql”, “Jon”, “Kosmos” tushunchalari talqin etiladi, ilgari surgan tezislari misollar yordamida tushuntiriladi. “Platon ilohiyotchiligi” asarida Prokl Yagona va uch turdagi xudo: fikrlanadigan, fikrlaydigan va fikrlanuvchi–fikrlovchi xudo to’g’risidagi ta’limotni bayon qiladi. Triadali qurish va bayon etish metodini Yavmlixga qaraganda izchilroq va dadilroq ifodalaydi. Buning negizida predmet rivojlanishining triada ko’rinishida sodir bo’lishi g’oyasi yotadi. Barcha hodisalar: xudolar, tirik mavjudotlar, kosmos va falsafa sohasidagilar, mifologiya va mistikalar triada bo’yicha rivojlanadi. Triadada Prokl uch holatni farqlaydi: birinchisi –o’zida bo’lish. Boshqacha nomi–sabab, bo’linmas birlik, mavjudlik, ota, potensiya. Ikkinchisi – o’zidan chiqish, boshqacha aytganda, o’z chegarasidan tashqariga emanasiya-sabab sifatida ta ’sir etish. Bu birlikdan ko’plikka o’tish, bo’linishning boshlanishi, “ona”, “energiya” dan iborat. Uchinchi jihati– “o’zga borlig’idan” orqaga, o’ziga qaytish, tarqoqlik va ko’plikdan yana bo’linmaydigan birlikka ko’tarilish. Shunday qilib, bu uchta holat “joyda bo’lish”, “chiqish” va “qaytish” dir.

Yagona haqidagi ta ’limotda–triadaning birinchi bo’g’ini to’g’risidagi ta’limotda Prokl Yamvlix ishlab chiqqan Yagonaning bo’linishi to’g’risidagi ta’limotga tayanadi. Yamvlix singari, u ham so’zsiz bilib bo’lmaydigan Yagonani boshqa Yagonadan farq qiladi. Bu boshqa borliq o’zida muayyan ko’plikni mujassamlantiradi, biroq u hyech qanday sifatga ega bo’lmagani uchun, Aqldan avval keladi, Aql va so’zsiz Yagona oralig’ida mavjud bo’ladi. Prokl bu bosqichni son deb ataydi, uning boshqacha nomi – borliq usti birligi (Yagonasi). Yagonadan keyin keladigan Aql ham triada ko ’rinishida bo’linadi: 1) fikrlanadigan Aql yoki “o’z-o’zida bo’lishlik”. Bu bosqichda Aql o’zi uchun predmet, yoki “borliq”. Ikkinchi bosqichda Aql o ’zidan chiqadi va o’z-o’zini tafakkur qiladi. Bu intillektual aql, fikrlaydigan aql, ya’ni ma’noga ega “aql”. Uchinchi bosqichda “Aql” o’z-o’ziga qaytadi, ya’ni borliq va tafakkur aynan bir xil bo’ladi. Boshqacha aytganda, bu – hayot o’zidadir. Bu triadaning Gegel triadasidan farqi shundaki, Gegelda uchinchisi sintez bo’lib, u avvalgi ikkitasini: tezis va antitezisni o’zida mujassamlashtiradi, ulardan yuqori turadi va progressni hosil qiladi. Oliy darajadagi xudo Proklda o’z-o’zicha holida tushuntiriladi. Triada prinsipini Prokl Jonga nisbatan ham qo ’llaydi: ilohiy jon, demon ko’rinishidagi jon, inson joni. Prokl ta ’limoti neoplatonizmning hukmronligini saqlab qolishga, ayni paytda, uning rivojiga yakun yasashga bo’lgan urinish natijasidir. Prokl sistemasi xristianlikka qarshi tura olmas edi. Chunki xristianlik imperiyada, uning oxirgi ikki asrida hukmron mafkua, davlat dini maqomiga ega edi. 529 yili imperator Yustinian dekreti bilan Afinadagi Platon Akademiyasi yopiladi. Antik falsafa o ’zining ming yillik umrini tugatadi. Qadimgi Akademiya Platonning so ’nggi ta’limotlari tarqatilguncha, ya’ni kuchini yo’qota borganga qadar faoliyat ko’rsatib turdi. Bu ta’limotdan yuz o’girgan faylasuf Akademiyani 270-241 yillarda boshqargan Arkesilay bo’ldi. U ko’proq Platonning ilk asarlari hamda Sokrat ta’limotiga yon bosdi. Arkesilay falsafaning bosh vazifasini stoisizm bilan kurashda ishlatiladigan qurolni

dialektikada deb bildi. U o’z shogirdlaridan har bir tezisni isbotlash va rad etish bilan mashq qilishni talab etdi. Sokrat singari u hyech narsa yozmagan. Arkesilay donolikning idealini xato fikrlash, adashishdan xoli bo ’lishda deb hisoblaydi. Unga erishishning yo’li–hodisalarning asl tabiati va mohiyati to’g’risida mulohazalar bildirishdan o’zini tiyish. Epikur idroki ham, stoik Zenonning katoleptik tasavvurlari ham haqiqatning ishonchli mezoni bo’la olmaydi. Katolepsis katoleptik tasavvur bilan kelishuv sifatida mumkin emas, chunki tasavvur bilan emas, faqat mulohaza bilan kelishish, unga qo ’shilish mumkin. Arkesilay fikricha, tasavvurlarni fikrlab, predmetning qanday bo’lsa, shunday ekanligini aniqlab bo’lmaydi. Uningcha, bunday tasavvurlarning mavjud bo’lishi ham mumkin emas. Kataleptik tasavvurlar yo’q ekan, demak hyech bir narsani bilib bo’lmaydi. Shu tariqa, Arkesilay boshchilik qilgan Akademiyada skeptisizm paydo bo’ladi va Akademiya o’quvchilari har bir ilgari surilgan tezisni isbot qilish va rad etishni mashq qilishga o’tadilar. Arkesilay esa, stoisizmning mohiyatini anglash, undagi ziddiyatlar va qiyinchilik tug’diradigan masalalarni yechishga kirishadi. Karnead 160-129 yillarda Akademiyani boshqaradi. Arkesilay Zenon-stoikka qarshi kurashgan bo ’lsa, Karnead stoisizm dahosi Xrisipp, uning davomchilari bo’lgan Diogen va Antipatrlarga qarshi kurashadi. Karnead ishonchli bilim mezoni haqidagi masalani qo ’yadi. Uningcha, Epikur hissiy mushohadasi ishonchli bilim mezoni bo’la olmaydi. Hatto abstrakt, mavhum tafakkur ham bunday mezon bo’la olmaydi, chunki u zarur materiallarni hissiy mushohada (idrok)dan oladi. Karneadga ko ’ra, tashqi ta’sir predmeti sezgi organida o’zgarish sodir qiladi, lekin ongga faqat tasavvur shaklida yetib boradi; shuning uchun ham ishonchli bilim mezonini faqat idrokni to ’g’ri tasavvur qilishdan qidirish lozim. To’g’ri tasavvur nafaqat o’zini, balki uni paydo qilgan predmetni ham ongga yetkazadi va shu asosda predmetni borliqda qanday bo’lsa, shundayligicha ongga kiritadi.

Tasavvurga xos bo ’lgan narsa–uning ham obyektga, ham subyektga munosabatda bo’lishi. Zero, “Ro’y berayotgan hodisalarning hammasi ham taqdiri azal mevasi emas. Ularning ba’zi birlari bizning hukmimizdadir” 1 . Shuning uchun ham tasavvur obyektga mos bo’lsa-chin, mos kelmasa – xato bo’ladi. Stoiklar tasavvurning subyektga munosabatini uning obyektga munosabati deb qabul qilishgan edi. Haqiqatan ham tasavvurlar biz uchun ishonchlilik kuchi bilan bir- biridan farq qiladilar. Lekin stoiklar kataleptik (ushlab qoladigan) deb ataydigan tasavvurlar ularning chin ekanligini ko’rsatadigan belgilarga ega emas. Hodisalarning haqiqiy tabiatini bilish uchun hyech qanday mezon mavjud emas. Lekin bu kundalik hayotda ishlatiladigan mezon mavjud emasligini anglatmaydi. Bunday mezon bo’lib yetarli darajadagi ishonchli tasavvur xizmat qiladi. Karnead yozadi: “Har qanday haqiqat nisbiylikka yo’g’rilgan ishonchdir. Yana ham aniqroq aytadigan bo’lsak, haqiqat ehtimollikdir” 2 . Qanday daraja va kuchga ega ishonchlilikning yetarli bo’lishi masalasi har bir alohida holda mavjud mulohaza predmetining muhimligiga bog’liq. Karnead fikricha, tasavvurlar ehtimolligining uch bosqichi mavjud: 1) tasavvur shunchaki ehtimol xarakterga ega; 2) tasavvur shunchaki ehtimolli bo ’lib qolmay, balki boshqa tasavvurlarga zid ham bo’lmaydi; 3) ehtimolli bo’lgan, boshqa tasavvurlarga zid bo’lmagan va har tomonlama tekshirilgan tasavvurlar mavjud. Birinchi bosqich ham sodda, ham murakkab tasavvurlarni qamrab oladi. Murakkab tarkibga ega bo ’lganda, tasavvur yakka deb qabul qilinib, unga yo’ldosh bo’lib kelayotgan tasavvurlardan ajratib olinadi. Ikkinchi bosqichdagi ehtimollik o ’zida ziddiyatlar yo’qligi bilan tavsiflanadi va bu ikki tomonlama tekshiruv asosida tasdiqlanadi. Bunda tasavvurning “ziddiyatsizligi” (ya’ni boshqa tasavvurlarning uni istisno qilmasligi) aniqlanadi. Bu mazkur tasavvurning aniq, ravshan bo’lishi, uning hyech qanday shubhaga o’rin qoldirmasligini bildiradi. Ehtimollikning uchinchi darajasiga tekshiruv to ’liq bo’lib, hyech bir narsaning unutilmaganiga ishonch hosil qilgandan keyin erishiladi.

Karnead fikricha, uchinchi bosqichdagi tasavvur ehtimolligi ham mulohazaning to ’liq chin bo’lishini kafolatlamaydi, faqat unga yaqinlashtiradi, xolos. Yuqorida aytilgan fikrlardan shu narsa ma ’lum bo’ladiki, Karnead, Arkesilaydan farqli o’laroq, kataleptik tasavvurni butunlay rad etmaydi, uni predmet va uni idrok etayotgan holat bilan bog’laydi. Karneadda muayyan darajada skeptisizmga yon bosish bor. Xususan, u predmetlarni nazariy bilish mumkin emasligi to ’g’risidagi tezisni ilgari surib, uni asoslashga urinadi. Er.avv. 156 yilda Karnead Rimga diplomatik missiya bilan keladi va bu yerda ajoyib falsafiy nutq qiladi va unda bitta tezisni avval isbotlaydi, keyin rad etadi. Xususan, birinchi kuni adolatning inson tabiatiga xos, shuning uchun ham unga intilish zarurligini isbotlaydi. Ikkinchi kuni esa, adolatning shartli ekanligi, uning faqat kuchsizlarga mo ’ljallangani, kuchlilarning unga amal qilishi shart emasligini ko’rsatadi. Auditoriyada ulkan taassurot qoldirgan argumentlash tashqi effekt hosil qilish maqsadiga ega edi va shunday bo’lib qoldi, xolos. Karnead er.avv. 129 yilda vafot etdi, undan faol shogirdlar qolishdi. Ularning orasida ko ’zga tashlanadigani sxolarga (maktab boshchisi) lavozimini egallagan Klitomax edi. Biroq uning vorisi l arisslik Filon (Mitrodit bilan bo’lgan urushda Afinadan Rimga qochib borgan) oxir-oqibatda Karnead ta’limotidan chetlashdi. Uning fikricha, chinga o’xshab ko’ringan har qanday tasavvurga xuddi shunday kuchga ega bo’lgan qarama-qarshi fikrni – xato mulohazani keltirish mumkin. Demak, predmetlarning asl mohiyatini bilib bo’lmaydi. Albatta, bu predmetni butunlay bilib bo’lmaydi, degan xulosa emas: unda faqat stoiklar ta’limoti rad etiladi, xolos. Filonning stoisizmni tanqid qilishini Askalonlik Antiox davom ettiradi. U Arkesilaydan keyin Akademiya falsafasining rivoji yo ’nalishini xato deb hisoblaydi: Sokrat ta’limoti negizida paydo bo’lgan falsafiy maktablar – qadimgi Akademiya maktablari, Likey va Stoya ta’limotlari o’rtasidagi kurashni bartaraf etishni, ular ixtiloflarining jiddiy, muhim emasligini, umumiy tomonlarining bosim

ekanligini va aynan ana shunga asoslanib, ularning kuchini birlashtirish, bir tomonga qarab yo’naltirish orqali, ularning ma’naviy boyligini saqlab qolish va rivojlantirish zarurligini ta’kidlaydi. Bu esa, Antiox ta’limotida eklektik tendensiyaning mavjudligini ko’rsatadi. Bilish masalalarini hal etishda Akademiya va Likey bilan stoiklar ta ’limotining o’rtasida turadi. Hayotning oliy maqsadini komil inson tabiatiga xos va mos bo’lgan Aql, Jon va Tanada va, demak, komillikka erishishda deb biladi. Antiox fikricha, faqat dono odam erkin (ozod) “boy” va go’zaldir. Dono emaslar – aqlsizlar va “qullar” dir. Er.avv. IV-asrda pifagorchilik alohida falsafiy maktab sifatida mavjudligini tugatgan. Hayotining oxirgi paytida Platon o ’z sistemasiga pifagoreizmda muhim deb hisoblagan elementlarni qo’shadi. Bu uning jonning taqdiri, matematik miqdorlar va figuralarga borliqning muhim elementlari sifatida qarash, “Timey” ning qator kosmologik g’oyalari, boshqa shu kabi ta’limotlar edi. Pifagorchilik ko ’rinishidagi Platon ta’limotini Spevsipp (maktab boshchisi) va Ksenokrat rivojlantiradi. Ma’lumki, bunday platonizmni o’z vaqtida Aristotel tanqid qilgan edi. Keyinchalik falsafa sohasidagi muvaffaqiyat materialistik ta’limotlar tomoniga: epikureizm va va stoisizmga ko’chib o’tadi. Platon ta’limoti ta’sirini yo’qota boshlaydi, Akademiya esa Arkesilay va Karnead davrida qadimgi platonizmdan skeptisizmga qarab og’adi. Pifagoreizm an ’analarining kesib qo’yilishi, uning uzil-kesil yo’q bo’lishiga olib kelgani yo’q. Pifagoreizmning yangi tarafdorlari Platon ta’limotidagi pifagorchilik elementlariga (Pifagor ta’limotiga emas) e’tibor qaratdilar. Bu platonizmni qayta tiklashga urinish edi. Yangi pifagoreizm haqiqiy platonizmni Likey va Stoya ta’limotlari bilan qo’shishga urindi. Bu yangi pifagoreizm er.avv. III-asrga qadar bo’lgan platonizmga, aniqrog’i neoplatonizm paydo bo’lgan davrga qadar o’z kuchini saqlab qoldi. Yangi pifagoreizm tarafdorlari jon masalalari muhokamasida Platon va pifagorchilarga suyanishadi. Din bu davrning eng ta ’sirchan kuchi edi.

Er.avv. 1-asrda yangi pifagorchilarning taniqli arboblari Gadeslik Modeart , Tianlik Apolloniylar edi. “Payg’ambar”, “g’aroyibot yaratuvchisi” rolida Apolloniy o’z hayotida pifagorchilar idealini amalga oshirishga uringan. Pifagorchilik ruhidagi platonik bo ’lgan yana bir shaxs Xeroniyalik Plutarx (48-120) edi. U biografik janrda yozilgan “Parallel hayot tasvirlari”, shuningdek, “Platon dogmasi” asarining muallifidir. Plutarx faqat tanasiz mohiyatni chin mohiyat deb hisoblyadi. Materiya – mavjudot emas, u shakl va mohiyatga o’zining miqdoriy xususiyatlariga ko’ra erishadi. Metafizika va fizika kategoriyalari simvoli (ramzi) – son. Oliy ibtido – bir hamda noaniq ikkidir. Ularda ruh va materiyaning qarama-qarshiligi o’z ifodasini topadi. Bir soni–borliq ibtidosi va yaxshilik, ne’mat, mukammallik ramzi; noaniq ikki– borliqdagi nomukammallik, tartibsizlik va o’zgaruvchanlikning manbai. Ba’zi yangi pifagorchilar bir soni bilan xudoni aynanlashtirgan. Xudo–olamning yaratuvchisi va harakati sababi, u o’zidan tashqaridagi materiyani tartibga keltiradi va undan barcha mavjudotlarni paydo qiladi. Pifagorchi platoniklar to ’rtta bir-biridan mustaqil boshlang’ich asosni e’tirof etishadi: 1) tanasiz shakl yoki sonlar; 2) moddiy asos; 3) olamdagi mavjud ezgulik va tartib ibtidosi; 4) yovuz dunyoviy jon – dunyodagi yovuzlik manbai. Bu boshlang ’ich to’rt asoslarni tavsiflash va qo’shishda mantiqiy ziddiyatlar kelib chiqadi. Masalan, qanday qilib Xudo (faol kuch) nomukammal materiyaga ta’sir o’tkazadi va unda o’z ifodasini topadi, degan savol ziddiyatli edi. Bu savolga javob berar ekan, yangi pifagorchilar Xudoni yaxlit tanasiz mavjudot sifatida tavsiflashadi. Uning ijobiy hislati - kuch. Xususan, Xudo materiyadan olamni yaratuvchi kuchdir. “G’oyalar”–mos yakka mavjudotdlarning proobrazlari.

Olam bilan Xudo o ’rtasida bo’g’in to’g’risidagi ta’limotni rivojlantirishda yahudiy mutafakkiri Aleksandriyalik Filonning roli katta. U taxminan er.avv. 30- eramizning 50-yillari yashagan. 40 yoshida Rimga elchi maqomida kelgan. Filon falsafasi iudaizmni grek falsafasi bilan qo ’shish tajribasidan iborat. Uning qarashlari negizida Moiseyning Besh kitobi yotadi. Ana shu Besh kitobda butun grek donishmandligini ko’radi va o’z yozmalarida uni talqin qiladi Falsafaning maqsadini u Xudoni bilishda deb hisoblaydi. Xudo olamda ham, makonda ham bo ’lmaydigan, lekin u o’zida barcha narsalarni qamrab oladigan substansiyadir. Arxitektor ko’nglida uy loyihasi bo’lgani singari, Xudoda–ilohiy logosda, yaratuvchi va yaraluvchi orasida yaratilishning ilk ma’naviy obrazi mujassamdir. Aql bilan bilib olinadigan olamning aql yetadigan joyidagi narsa ilohiy logosdir. Logos birinchi farishtadir, Xudodan birinchi tug ’ilgan o’g’il. Xudo yorug’lik singari ta’sir etadi, ya’ni o’zidan “nurlar chiqarib”, narsalarni emanasiya yo’li bilan yaratadi. Biroq bunda Xudoning energiya manbai yo’qolmaydi, energiyasi kamaymaydi. Ko ’rinib turibdiki, Filonning eklektik ontologiyasining mazmuni diniy dunyoqarashga borib taqaladi hamda kosmologiya bilan yakunlanadi. Buning uchun zarur bo’lgan materiallarni Filon Platon, Stoya va yangi pifagorchilar ta’limotlaridan olgan. Bosh g’oyasini esa iudaizmdagi Xudoning olamni yaratish dogmasidan olgan. Olam yaratilgan, lekin o’tkinchi emas. Odam, Filon fikricha, yaratilgan narsalarning ichida eng oliysi. U hissiy dunyoga ham, g’ayrihissiy dunyoga ham tegishli. Inson aqli ayni paytda ham mukammal, ham nomukammal, Xudo bilan birlikda ham, undan ajralgan hamdir. Axloqiy qarashlarida ehtiroslardan to ’la xalos bo’lishni (stoiklarda u “apatiya”) targ’ib qiladi. Falsafiy qarashlarining yuqori nuqtasini tashkil etadigan g’oya – nazariy hayotning amaliy hayotga nisbatan afzalligidir. Lekin nazariyaning mohiyatini Xudoga bo’lgan munosabatda va uni bilishda, deb tushunadi. Filon insonning bilish qobiliyati kuchiga ishonmaydi va bu bilan skeptisizmga yon bosadi.

Neoplatonzm tahlili shuni ko ’rsatadiki, unda Platonning g’oyalar, borliq, uning tuzilishi to’g’risidagi g’oyalari sezilarli darajada rivojlantirilgan. Bunda pifagorchilar, Aristotel, stoiklar falsafiy ta’limotlaridagi ba’zi tushunchalarga, mulohazalarga munosabat bildirilgan, ularni qayta anglashga urinishlar bo ’lgan. Shu tariqa, neoplatonizmda mumtoz grek falsafasi muayyan darajada falsafiy bahs- munozaralar, analitik mushohadalar predmeti va yo’nalishlarini belgilab bergan. Ellinizm davri falsafasi, butunisiga olib qaralganda, falsafiy fikr rivojidagi yangi bir bosqichni tashkil etgani ma ’lum bo’ladi. Uning ayniqsa falsafaning predmeti, bilishdagi qarama-qarshi mulohazalar, ziddiyatlarning roli, haqiqat va uning mezonlari masalalarini muhokama etishga qo’shgan hissasi salmoqlidir.

Adabiyotlar: 1. Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo ’limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz. J 1.- T.: O’zbekiston, 2017. 2. Mirziyoyev Sh.M. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir. J.2.- T.: O ’zbekiston, 2018. 3. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat ’iy tartib-intizomva shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlariva 2017 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza.2017 yil14 yanvar – Toshkent:” O’zbekiston”, 2017. 4. Karimov I.A. Yuksak ma ’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008. 5. Karimov I.A. O ’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – Toshkent: O’zbekiston, 2011. – 440 b. 6. Karimov I.A. O ’rta asrlar Sharq allomalari va mutafakkirlarining tarixiy merosi, uning zamonaviy sivilizasiya rivojidagi roli va ahamiyati. – Toshkent: O’zbekiston, 2014. 7. Karimov I.A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo ’lida xizmat qilish – eng oliy saodatdir. – Toshkent: O’zbekiston, 2015. – 304 b. 8. Yo ’ldoshev S., Usmonov M., Karimov R. Qadimgi va o’rta asr G’arbiy Yevropa falsafasi. O’quv qo’llanma. – Toshkent: Sharq, 2002. – 325 b 9. Yo ’ldoshev S., Usmonov M., Karimov R., Qobulniyozova G., Ruzmatova G. Yangi va eng yangi davr G’arbiy Yevropa falsafasi. O’quv qo’llanma. – Toshkent: Sharq, 2002. – 208 b 10. Po ’ latova D ., Ruzmatova G . G ’ arb falsafasi . O’quv qo’llanma. – Toshkent: PREMIER-PRINT, 2013. – 425 b.

O'xshashlar

Falsafa – mafkura

Falsafa – mafkura

Falsafa kategoriyalari

Falsafa tarixi fan sifatida

Yevropa uyg’onish davri va unda falsafiy tafakkur takomili ijtimoiy siyosiy o'zgariflar va falsafa Galiley ,N Kopernik, J Bruno ularning falsafiy qarashlari