Falsafa tarixi fan sifatida - Falsafa - Referatlar

Falsafa tarixi fan sifatida

Yuklangan vaqt:

15.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

78 KB

Ko'chirib olish

Falsafa tarixi fan sifatida Reja: 1. Falsafa va falsafa tarixining o ’zaro munosabati 2. Old falsafa 3. Falsafiy bilimlar integrasiyasi

Falsafa tarixi o ’zida falsafiy fikr taraqqiyotini aks ettiradi. U falsafaning dunyoqarash shakli sifatida qanday paydo bo’lgani, uning muammolari, asosiy tushunchalari va prinsiplarining qanday shakllanganligi va mazmunan boyib borgani, qanday yo’nalishlarda taraqqiy etgani, bu taraqqiyot tendensiyalari nimalarda ifodalanishini tushuntiradi. Ana shuning uchun ham falsafaga oid o’quv adabiyotlarida falsafa tarixi falsafiy propedevtika, ya’ni falsafaga kirish sifatida o’rin olgan. Falsafa va falsafa tarixining o ’zaro munosabati tarixiylik va mantiqiylikning birligi prinsipi asosida olib qaraladigan bo ’lsa, bitta fanning ikki qirrasiga o’xshaydi: kelib chiqish va rivojlanish tarixi nuqtai nazaridan olib o’rganilsa – u falsafa tarixi, taraqqiyoti davomida shakllangan fundamental muammolar, tushunchalar, g’oyalar, prinsiplarning sintezlangan, umumlashtirilgan, zamonaviy ruhda talqin etilgan, mantiqiy tizimga solib bayon qilingani esa nazariy sistema yoki falsafa nazariyasidir. Lekin, bu holat, ayni paytda, falsafa tarixining predmeti, asosiy masalalarini aniqlashni, uni umumnazariy falsafa predmeti, muammolari, prinsiplaridan “chegaralashni” taqoza etadi. Buning uchun tafakkur taraqqiyoti, unga xos bo’lgan xususiyatlar, qonuniyatlarga, dunyoqarashning shakllanishi va evolyusiyasi tendensiyalariga murojaat qilish lozim. Zero, falsafa predmeti, uning muammolari, fundamental tushunchalari va prinsiplari bilish, tafakkur taraqqiyoti davomida shakllana borib, turli tarixiy davrlarda jamiyat oldida turgan va hal qilinishi lozim vazifalar bilan bog’liq ravishda o’zgarishlarga uchragan. Aynan mana shu jarayon falsafa tarixini hosil qiladi, uning predmeti va muammolarini “yaratadi”. Demak, ijtimoiy hayot, mafkuraviy muhit bilan taqozalanadigan falsafiy fikrlar rivoji bilishga xos bo ’lgan qonuniyatlarga bo’ysunadi. Uni ifodalovchi mantiqiy vositalardan biri abstraklikdan konkretlikka qarab ko’tarilish prinsipidan iborat. Falsafiy dunyoqarashdan avval mifologiya va old falsafaning paydo bo’lishi, ularning falsafiy muammolarning shakllanishiga ko’rsatgan ta’siri buni tasdiqlaydi.

Bilish tarixi shundan guvohlik beradiki, ibtidoiy ongga xos bo ’lgan subyekt va obyektni keskin farqlamaslik, masalan, olamni obrazli idrok etish, uni jonlantirishga (gilozoizm), ruhlantirishga (animatizm), dunyo binosining qismlarini jonli deb hisoblashga moyillik (animizm), shuningdek, tabiat hodisalarini insonga o ’xshatish (antropomorfizm), tabiiy jarayonlar munosabatini urug’chilik munosabatlariga qiyos qilish (urug’chilik sosiomorfizmi), mantiqiy fikrlashning deyarli yo’qligi dunyoqarashning, shu jumladan, falsafiy dunyoqarashning boshlanish nuqtasi bo ’lgan inson – olam munosabati masalasining qo’yilishiga imkon bermagan. Bunda ibtidoiy ong shaklini sosioantropomorfik dunyoqarash deb hisoblash va uning asosiy xususiyatini mantiqiy fikr yuritishda deb emas, balki emosional – assosiativ hayol surishda deb bilish ustuvordir. Mazkur xususiyatlar muayyan darajada mifologiyada va ilk diniy tasavvurlarda o’z ifodasini topadi. Lekin, ayni paytda, ularda ibtidoiy ajdodimizning olamni va o’z – o’zini bilishga bo’lgan intilishi ham kuzatiladi. Uni hissiyot bilan tafakkur o’rtasidagi bilish hodisasi deb tavsiflash mumkin. Mifologiyaning mohiyati va bilishda tutgan o ’rniga nisbatan turli qarashlar mavjud. Xususan, ba’zi tadqiqodchilar mifologiyani borliqni tushuntirish usuli deb hisoblasa, boshqalari uni ibtidoiy ajdodlarimizning olamni va o’z – o’zini bilishga bo’lgan intilishi deb biladilar. Bizningcha, keyingi qarash haqiqatga yaqinroq bo’lsa kerak. Aks holda mifologiyani dunyoqarash tipi sifatida tavsiflab bo’lmaydi. Mavjud adabiyotlarda, ayniqsa, o’quv adabiyotlarida uni dunyoqarash shakli deb hisoblashadi. Lekin, shuni ham e ’tiborga olish kerakki, bilish faqat sof subyektiv tajriba emas, balki obyektivlikka tayanadigan, haqiqatga intilish, uni egallashni nazarda tutadigan jarayondir. Shunday ekan, borliq qonuniyatlarini bilish, ulardan amaliyotda, kundalik hayotda foydalanishga bo’lgan ehtiyoj ertami – kechmi bilish faoliyatini miflar, afsonalar to’qish jarayoni doirasidan chiqishga, uning sferasini kengaytirishga olib keladi. Mifdan fanga, falsafaga, ya’ni, dunyoqarashning boshqa shakllariga o’tish sodir bo’ladi. Bu jarayonda muhim oraliq bo’g’in vazifasini old falsafa va parafalsafa bajarishadi.

Old falsafa – rivojlangan mifologiya va ilmiy bilimlar kurtaklari yig’indisi bo’lib, falsafaning paydo bo’lishiga shart – sharoit yaratgan. U “shakllanayotgan falsafa o’zagini, parafalsafa esa– qobig’ini tashkil etadi. Agar mazkur o’zak, yadro yo’q bo’lsa, parafalsafa old falsafa shaklida, ichida yadro paydo bo’ladigan qobiq ko’rinishida bo’ladi”. Mazkur holat falsafaning dunyoqarash shakli, inson ma ’naviy hayotining muhim tarkibiy elementi sifatida mifologiya ta’sirida hamda ilmiy tasavvurlar, masalan, matematika, astronomiya, fizika, tibbiyot va shu kabilarga oid bilimlar bilan uzviy bog’liq holda shakllanganidan dalolat beradi. Falsafiy fikrning keying rivoji, uning tarixini esa inson dunyoqarashining kengaya borishi, mafkuraning rivoji, ma’naviyatning yuksalishi ko’rsatkichi bo’lgan, deyishimiz mumkin. Birinchi Prezidentimiz ma ’naviyatni anglash, uni yuksaltirish bilan falsafa, uning tarixini o’rganishning o’zaro aloqadorligini manaviy va moddiy hayot uyg’unligi masalasi, uning negizida falsafaning asosiy tushunchalari, oqimlari – materializm va idealizmning shakllangani, ularning turli davrlarda mavjud ijtimoiy – siyosiy vaziyat va turli guruhlar, tabaqalar dunyoqarashini ifoda etgani, sof nazariy masala doirasidan chiqib, muayyaan siyosiy rejim va davlatning rasmiy mafkurasiga aylangani bilan bog’liq holda tushuntiradi. Xususan, moddiy va manaviy hayot munosabati masalasiga qadimiy hind, xitoy, yunon faylasuflari, masalan Sokrat, Platon, Epikur, Demokrit, Konfusiy va boshqa allomalar ijodida keng o’rin berilganini alohida takidlaydi. U yozadi: “Masalan, antik davr faylasuflari bo’lmish Sokrat va Platon, Epikur va Demokrit, xitoy donishmandi Konfusiy va boshqa allomalarning bu boradagi nazariy qarashlari fan tarixidan yaxshi ma’lum. Ularning ayrimlari ruhiy olamni birlamchi deb bilsa, ba’zilari esa moddiy olamni asosiy o’ringa qo’yadi” . Uning fikricha, “Ijtimoiy taraqqiyotning turli davrlarida bunday bahslar sof nazariy masala doirasidan chiqib, ma’lum bir tuzum yoki davlatning rasmiy mafkurasi maqomini ham olgan. Shuningdek I.A. Karimov borliqni moddiy va manaviy jihatlari birligida, yaxlit holda olib qarashning ko ’hna merosimiz “Avesto” da aks etishi, buyuk mutafakkirlarimiz olimlarimiz, xususan Muso Xorazmiy, Abu Rayxon Beruniy,

Ibn Sino, Mahmud Zamahshariy, imom Buxoriy, at–Termiziy, imom Moturidiy, Marg’inoniy, Naqshband kabilar dunyoqarashlari, ilmiy merosining olamni va insonni, ularning o’zaro munosabatini falsafiy mushohada qilishda muhim o’rin tutganini zikr etadi. Albatta, falsafiy-tarixiy jarayon, aniqrog ’i, bu o’rinda falsafa tarixi va falsafa munosabati to’g’risidagi bunday turli fikr-mulohazalar, ba’zan bir-birini istisno qilish darajasigacha yetadigan qarashlarning mavjudligi masala muhokamasi davomida paydo bo’lishi tabiiy holdir, u haqiqatni anglashga yordam beradi. Haqiqat esa shundaki, o’zining shakllanish va rivojlanish bosqichlariga, ya’ni tarixiga ega bo’lmagan fan yo’q, buning aksini ta’kidlash fanning to’satdan paydo bo’lib qolishini e’tirof etishga olib keladi. Shunday ekan, falsafa tarixi fan sifatida mavjud. Uning predmetini falsafiy fikrning paydo bo ’lishi, turli o’zaro bog’langan falsafiy ta’limolar, konsepsiyalarda uning fundamental muammolari, asosiy tushunchalari va prinsiplarining shakllanishi va mazmunan boyib borishi, falsafiy-tarixiy jarayonning qanday yo’nalishlarda taraqqiy etishi, bu taraqqiyot tendensiyalarining obyektiv qonunlarga bo’ysunishi va nimalarda ifodalanishini o’rganish tashkil etadi. Falsafiy sistemalar plyuralizmi, xususan, falsafa tarixida bir vaqtda bir- biridan farq qiladigan, ba ’zan biri ikkinchisini istisno qiladigan o’zaro zid oqimlar, yo’nalishlar, ta’limotlar, konsepsiyalar, metodologik yondashuvlar mavjudligi, ularning falsafiy fikr rivojida ortib borishi uni keltirib chiqaruvchi sabablarni aniqlashni talab qiladi. Falsafiy qarashlar xilma-xilligini belgilovchi ana shunday omillardan biri bilimlar taraqqiyoti, shu jumladan, falsafiy bilimlar rivojidagi differensiasiya va integrasiya jarayonlaridan iborat bo ’lib, u qonuniy xarakterga ega. Falsafiy bilimlar differensiasiyasi (tarmoqlashuvi) deganda muayyan boshlang ’ich asos, konseptual birlik doirasida tafovut qiluvchi ta’limotlarning vujudga kelishi tushuniladi 1 . Bu falsafiy-tarixiy jarayonda turli darajalarda amalga oshishi mumkin. Masalan, falsafiy dunyoqarashning boshlang’ich punkti yoki masalasi: inson – olam munosabati masalasi muhokamasi

negizida ontologiya-borliq falsafasi, gnoseologiya- bilish falsafasi, ijtimoiy falsafa, falsafiy antropologiya, qadriyatlar falsafasi va boshqalar shakllanadi. Yoki, aytaylik, Qadimgi grek naturfalsafasining olamning yaxlit ontologik-kosmologik manzarasini yaratish uchun borliq substansiyasi-birlamchi materiyani aniqlashga qaratilgan urinishlari davomida bir qancha yondashuvlar va mos ta’limotlar paydo bo’ldi; xususan, Fales-suvni, Anaksimen-havoni, Geraklit-olovni, Levkipp va Demokritlar-atomlarni substansiya deb asoslaganlari holda o’z ta’limotlarini yaratdilar. Differensiasiya natijasida hosil bo’lgan ta’limotlarning boshlang’ich asos, asosiy prinsipllar bo’yicha umumiyligi, aynanligi saqlanib qoladi; tafovutlari ju’ziy xarakterga ega, ular o’rtasida qarama-qarshiliklar yo’q. Falsafiy bilimlar integrasiyasi (qo ’shiluvi) deganda muayyan fundamental muammo muhokamasi negizida vujudga keladigan turdosh qarashlar, ta’limotlar qo’shilishi, umumlashtirilishining yangi nazariy sistemaning shakllanishiga olib kelishi tushuniladi. Masalan, yuqorida qayd etib o’tilgan va boshqa shu turdagi ta’limotlar, o’z navbatida, qo’shilib, sintezlaib, Qadimgi Yunonistonda mifologiya, din, dastlabki ilmiy tasavvurlarni o’z ichiga olgan bilimlar umumiy massividan ilk falsafiy yo’nalish – naturfalsafaning ajralib chiqib, alohida ilm sohasi sifatida mavjud bo’lishiga olib keldi. Shuningdek, falsafa tarixida falsafiy bilimlar divergensiiyasi tushunchasi ham ishlatiladi. A.S. Bogomolov va T.I. Oyzermanlar uni quyidagicha tavsiflaydilar: “Divergensiya, differensiasiyadan farqli o’laroq, avvalgi ta’limot prinsiplaridan kam deganda bittasini inkor qilishni taqoza etadi. Lekin bu inkor barcha asosiy prinsiplari raddiyasi bo’lmaganligi sababli, turdosh qarashlar qarama-qarshiliklari bir tomonlama, yetarlicha rivojlanmagan bo’ladi” 1 . Masalan, Demokrit atomlarning massaga egaligini aytmaydi, Epikur esa, aksincha, ularning massasi mavjudligini asoslaydi. Lekin bu ularning prinsipial jihatdan butunlay qarama- qarshiligini bildirmaydi, u juz’iy xarakterga ega. Tarixan o ’sib, rivojlanib borar ekan, falsafiy bilimlar divergensiyasi jarayoni zaruriy tarzda falsafiy bilimlar qutblashuvi ga – bir-birini asosiy prinsiplar, g’oyalar bo’yicha prinsipial istisno qiluvchi falsafiy oqimlar, konsepsiyalarning paydo

bo’lishiga olib keladi. Masalan, Demokrit materializmi va Platon idealizmi yoki Gegel rasionalizmi va Shopengauer irrasionalizmi ana shunday qutblashgan ta’limotlar sirasiga kiradi. Taraqqiyot manbaini ichki ziddiyatlarda deb biluvchi dialektika va tashqi ta’sir etuvchi kuchda deb hisoblaydigan metafizika ham qutblashgan falsafiy ta’limotlar va metodlardir. Ko ’rib turibmizki, falsafiy bilimlar differensiasiyasi va integrasiyasi, divergensiyasi va qutblashuvi falsafiy-tarixiy jarayonning, falsafa rivojining amalga oshish shakllari sifatida namoyon bo’ladi. Falsafiy fikr rivojini ifodalaydigan hodisalardan biri turli falsafiy ta ’limotlar, konsepsiyalar o’rtasidagi vorisiylik dir. Tarixda har bir avlod yaratgan moddiy ne’matlarning keyingi avlod tomonidan o’zlashtirilishi moddiy madaniyat ravnaqining sharti bo’lgani singari, avvalgi avlod qoldirgan ma’naviy meros keyingi avlod tomonidan uni mazmunan boyitib, yangi, yuqori bosqichga ko ’tarish, rivojlantirish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Lekin bu haqiqatni anglashning murakkab tomonlari ham bor. Xususan, birinchidan, falsafa tarixida ko’pchilik tomonidan haqiqat deb e’tirof etiladigan ta’limotlar juda kam. Masalan, Aristotel Platonning g’oyalar to’g’risidagi ta’limotiga e’tirozlar bildirgan, o’z navbatida, Aristotel mantig’ini F. Bekon Yangi davrda bilish vazifalarini hal etish uchun butunlay yaroqsiz deb hisoblagan, Dekart esa, Bekon empirizmini tanqid qilgan va unga qarshi rasionalizmni bilishning haqiqiy metodi sifatida asoslagan. Ikkinchidan, falsafiy sistemalarning xilma-xillari orasidagi munosabat ham turlicha bo ’lib, ular hamma vaqt ham muhim jihatlari bo’yicha mos kelavermaydi, vorisiylik esa o’zaro muvofiqlikni talab etadi. Uchinchidan, ba’zi faylasuflar, ayniqsa buyuklari, odatda, o’z nuqtai nazarlarining haqiqatligiga ishongan, uni qat ’iy tarzda himoya qilgan holda, avvalgi mutafakkirlar qarashlarini qabul qilmaydilar va ularni xato deb hisoblab, rad etadilar. Masalan, Aristotel sofistlarni qalbaki donishmandlar deb atagan, Gegel Kantning kategoriyalarni bilishning aprior vositalari deb tushuntirishini butunlay rad etgan. Bu borada F. Koplston fikrlari e ’tiborga loyiqdir. Uning ta’kidlashicha, Qadimgi Gresiya falsafasi, adabiyoti va san’ati singari, asosan grek tafakkuri

taraqqiyoti natijasidir. Grek madaniyatiga tashqaridan ko’rsatilgan ta’sirni maqtashga intilib, grek tafakurining o’ziga xos kuchga, mohiyatga egaligini yetarlicha baholamaslikka yo’l qo’ymaslik darkor. Bernet ta’kidlaganidek, “Biz grek tafakkurining o’ziga xos ulug’vorligini ortiqcha baholashdan ko’ra, uni yetarlicha baholamaslikka moyilmiz. Xususan, ishonchli asos keltirmasdan barcha grek mutafakkirlari o’z g’oyalarini o’tmishdoshlaridan olgan degan xulosaga kelmaslik kerak. Agar aksini e’tirof etadigan bo’lsak, unda mantiqan qandaydir bir g’ayritabiiy iqtidorga ega mutafakkir bo’lgani va uning barcha falsafiy sistemalar boshida turganini tan olishimizga to’g’ri keladi. Xuddi shuningdek, ikkita zamondosh faylasuf yoki ikki falsafiy maktabda o’xshash konsepsiyalar bo’lishi uni bir maktabning ikkinchisidan o’zlashtirganini bildiradi, degan mulohazani to’g’ri deb hisoblay olmaymiz. Qadimgi grek falsafasida Sharq falsafasidagiga o’xshash g’oyalar bo’lsa, ular ana shu falsafadan o’zlashtirilgan degan fikr bemanilikdan boshqa narsa emas. Oxir-oqibatda inson aqli-idroki, u greknikimi yoki hindnikimi bo’lishdan qat’iy nazar, o’xshash hodisalarni bir xil talqin qilishga moyil va shuning uchun ham talqinlar o’xshashligi birining ikkinchisidan asosiy g’oyalarni o’zlashtirilgani to’g’risida xulosaga kelish uchun inkor etib bo’lmaydigan asos bo’la olmaydi. Ayni paytda bunday mulohazalardan kelib chiqib falsafiy tafakkur taraqqiyotidagi vorisiylikni inkor etish ham noto ’g’ri bo’ladi. Masalan, rimliklar o’z izlanishlarida asosan grek g’oyalariga tayanishgan. Biroq, garchi rim maktabi grek maktabi asosida vujudga kelgan bo’lsada, va buni hyech kim inkor etmaydi, bu maktabda yaratilgan g’oyalar keyinchalik Yevropa ziyolilari orasida keng tarqaldi. Bu kabi holatlar, bir tomondan, turli falsafiy sistemalarning o’ziga xosligini, ikkinchi tomondan, ularning o’zaro aloqadorligini ko’rsatadi, ya’ni ularning dialektik tabiatini namoyish etadi. Demak, yuqorida aytib o ’tilganidek, bilimlarning, shu jumladan, falsafiy bilimlarning rivoji obyektiv tendensiya, u muayyan taraqqiyot qonunlariga bo ’ysunadi. Uni turli vaqtda va sharoitlarda paydo bo’lgan falsafiy sistemalarning,

hatto, qarama-qarshi, zid bo’lgan ta’limotlarning aloqalari, o’zaro taqozalanishlarisiz, ya ’ni, ular rivojidagi vorisiyliksiz tasavvur etib bo’lmaydi. Falsafada davr ruhining aks etisht, falsafiy-tarixiy jarayonning turli davrlarda kechishi falsafa tarixida davriylashtirish masalasini qo ’yish va muhokama etishni taqozalaydi. Bu masalani hal etishda ko’p hollarda tarix fanida qabul qilingan davriylashtirishga murojaat qilishadi va unga asos sifatida tayanishadi. Uni tarixga sivilizasiyaviy yondashuv asosida, ya’ni jamiyatdagi ishlab chiqarish usuli va hukmron ijtimoiy-siyosiy rejim, madaniy-mafkuraviy muhit va shu kabilarni hisobga olgan holda davrlarga ajratish desak bo’ladi. Falsafada bu quyidagicha ko’rinishga ega bo’ladi: 1) Kadimgi davr falsafasi yoki antik falsafa (eng qadimgi davrlardan - eramizning IV-asrigacha, ba’zan uni VI- asrgacha davom etgan deyishadi), 2)O’rta asrlar falsafasi (V-IV-asrlar), 3)G’arb uyg’onish davri falsafasi (XV-XVI-asrlar), 4)Yangi davr falsafasi (XVII-XIX- asrning birinchi yarmi), 5) Eng yangi davr falsafasi (XIX-asrning ikkinchi yarmidan-hozirgi kungacha). Bunda har bir davr falsafasining o’ziga xosligini ko’rsatish mumkin. Masalan, Qadimgi davr falsafasiga (antik falsafaga) kosmosentrizm, o ’rta asrlar falsafasiga – teosentrizm, G’arb uyg’onish davri falsafasiga – antroposentrizm, Yangi davrning XVII-asri falsafasiga – metodologizm, XVIII-asri falsafasiga –ma’rifatchilik xos deyishadi. Har bir davr falsafasi ichida kichik davrlarni ajratish mumkin. Masalan, antik falsafani uch davrga bo ’lish qabul qilingan: naturfalsafa davri, mumtoz grek falsafasi, ellin-rumo davri falsafasi. O’z navbatida, naturfalsafa davrini grek falsafasi va Italiya falsafasiga ajratib o’rganish maqsadga muvofiqdir. Falsafa tarixini qanday o ’rganish kerak, degan savolga javob berish ham muhimdir. Falsafa tarixini o ’rganishga kirishar ekanmiz, birinchi navbatda, u yoki bu falsafiy sistema paydo bo’lishining tarixiy shart-sharoitlarini, uning boshqa sistemalar bilan aloqasini hisobga olishimiz lozim. Masalan, Kant apriori nazariyasining qanday yaratilganini faqat shu davrdagi tarixiy vaziyatni e’tiborga olgandagina tushuna olishimiz mumkin. Ma’lumki, shu yillarda Yumning tanqidiy

falsafiy sistemasi paydo bo’ldi; mintaqada hukmron bo’lgan rasionalizmga shubha bilan qaray boshladilar, matematika va Nyuton fizikasi esa ishonchli natijalarga olib kelmoqda edi. Xuddi shuningdek, Anri Bergsonning hayot falsafasini undan Ba ’zan G’arb uyg’onish falsafasini alohida davrga ajratmasdan, uni o’rta asrlar falsafasiga qo’shib yuborishadi. Masalan, S.A Nijnikov ana shunday yo’l tutib, o’rta asr falsafasini uch davrga bo’ladi:1) ilk o’rta asr (V-XI-asrlar), 2) rivojlangan o’rta asr (XII-XV-asrlar), 3) kech o’rta asr (XVI-XVII-asr o’rtasi) falsafalari ilgari mavjud bo ’lgan mexanistik nazariyalar va fransuz spiritualizmi bilan aloqadorligini ko’rib chiqqandan keyingina tushunish mumkin edi. Ikkinchidan, falsafa tarixini o ’rganish samarali bo’lishi uchun ijodi o’rganilayotgan faylasufga jiddiy e’tibor qaratish kerak, boshqa so’z bilan aytganda, uning psixologiyasi va aql qurilishini tushuna bilish lozim. Falsafa tarixchisining ko’rib chiqilayotgan faylasufning inson sifatida qanday ekanligi haqida muayyan tasavvurga ega bo’lishi ham ma’qulroqdir (albatta, barcha faylasuflar to’hrisida hamma narsani bilib bo’lmaydi). Bu o’rganilayotgan sistema bilan “yashashga”, unga ichki tomonidan qarashga, faqat ungagina xos bo’lgan “xushbo’ylikni” va xarakterli xususiyatlarini ilg’ashga yordam beradi. Biz o’zimizni ko’rib chiqilayotgan faylasuf o’rniga qo’yishga va uning g’oyalarini o’zimizda paydo bo’lganidek his qilishga urinib ko’rishimiz kerak. Biroq faylasuf psixologiyasini o’rganishga berilib ham ketmaslik kerak, chunki bu unig hoyalarining o’z holicha chin yoki xatoligini aniqlashga, uning sistemasining boshqa faylasuflar sistemalari bilan bo’lgan aloqalarini bilishga xalaqit beradi. Aks holda faylasuf ta’limoti uning ruhiy holatining in’ikosiga o’xshab qoladi. Ilmiy tadqiqotlarda esa, u yoki bu mutafakkir sistemasiga yo ’l ochish, u ishlatgan so’zlar va jumlalarningina emas, ularning ma’nolarini, ular orqali muallif bildirmoqchi bo’lgan fikrlarni (imkoniyat darajasida, albatta) anglash, ta’limot detallarini uning yaxlitligi bilan bog’lab o’rganish hamda mazkur sistemani nima keltirib chiqargani va uning natijasi qandayligini tushunib yetish muhimdir. Shuning uchun, har bir fanda bo’lgani singari, falsafa tarixida ham muayyan

mavzuni, aytaylik, Platon falsafasini o’rganayotgan kishining grek tilini va Gresiya tarixini, grek matematikasi, grek dini, fani va shu kabilarni bilishi ma’qulroq. Falsafa tarixini o ’rganishda uning mafkuraviy funksiyasiga alohida e’tibor qaratish lozim, chunki u jamiyat hayotiga ana shu vazifasini bajarishi davomida ko’proq ta’sir etadi. Buni milliy istiqlol mafkuramiz misolida tushuntirsak bo’ladi. I.A. Karimov o’zining 2000-yili “Tafakkur” jurnali muxbiriga bergan intervyusida (“Milliy istiqlol mafkurasi-xalq e’tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir”. - T.,2000) milliy istiqlol mafkurasi, milliy g’oyasining millatning bir qancha avlodining yetuk donishmandlari, mutafakkirlari, faylasuflari tomonidan yaratilishi, nazariy asoslanishi; uning xalq turmushi sinovlaridan o’tib, tasdig’ini topishi va ana shu xalqning e’tiqodiga va kelajagiga bo’lgan ishonchiga aylanishini aytib o’tgan edi. Forobiy, Navoiy, Amir Temur, jadidlarning milliy ozodlik, mustaqillik haqidagi qarashlarini o’rganmasdan, ularda mujassamlangan falsafiy mazmunni anglab yetmasdan turib, birinchi Prezidentimiz boshchiligida ishlab chiqilgan hamda hayotimizga samarali tatbiq etilayotgan milliy istiqlol mafkurasi, milliy g ’oyani, uning negizida yaratilgan “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasini”, mamlakatimizni 2017-2021 yillarda rivojlantirish bo ’yicha “Harakatlar strategiyasi” falsafiy mazmun-mohiyatini tushunib bo’lmaydi.

Adabiyotlar: 1. Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo ’limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz. J 1.- T.: O’zbekiston, 2017. 2. Mirziyoyev Sh.M. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir. J.2.- T.: O ’zbekiston, 2018. 3. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat ’iy tartib-intizomva shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlariva 2017 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza.2017 yil14 yanvar – Toshkent:” O’zbekiston”, 2017. 4. Karimov I.A. Yuksak ma ’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008. 5. Karimov I.A. O ’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – Toshkent: O’zbekiston, 2011. – 440 b. 6. Karimov I.A. O ’rta asrlar Sharq allomalari va mutafakkirlarining tarixiy merosi, uning zamonaviy sivilizasiya rivojidagi roli va ahamiyati. – Toshkent: O’zbekiston, 2014. 7. Karimov I.A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo ’lida xizmat qilish – eng oliy saodatdir. – Toshkent: O’zbekiston, 2015. – 304 b. 8. Yo ’ldoshev S., Usmonov M., Karimov R. Qadimgi va o’rta asr G’arbiy Yevropa falsafasi. O’quv qo’llanma. – Toshkent: Sharq, 2002. – 325 b 9. Yo ’ldoshev S., Usmonov M., Karimov R., Qobulniyozova G., Ruzmatova G. Yangi va eng yangi davr G’arbiy Yevropa falsafasi. O’quv qo’llanma. – Toshkent: Sharq, 2002. – 208 b 10. Po ’ latova D ., Ruzmatova G . G ’ arb falsafasi . O’quv qo’llanma. – Toshkent: PREMIER-PRINT, 2013. – 425 b.

O'xshashlar

Falsafa va fan tarixida ijod muammolarining ishlab chiqilishi

Falsafa – mafkura

Falsafa – mafkura

Falsafa kategoriyalari

Estetika fan sifatida, uning tadqiqot doirasi, mazmuni va asosiy tushunchalari