Dunyoviy bilimlar va falsafiy tafakkur rivoji Abu Rayxon Beruniyning falsafiy va tabiiy-ilmiy qarashlari - Falsafa - Referatlar

Dunyoviy bilimlar va falsafiy tafakkur rivoji Abu Rayxon Beruniyning falsafiy va tabiiy-ilmiy qarashlari

Yuklangan vaqt:

29.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

33.6640625 KB

Ko'chirib olish

Dunyoviy bilimlar va falsafiy tafakkur rivoji Abu Rayxon Beruniy ning falsafiy va tabiiy-ilmiy qarashlari Reja: 1. Qadimgi SHarqda falsafiy bilimlarning paydo bo’lishi. Misr va Bobil falsafiy maktablari. Hindiston va Xitoyda falsafiy fikrlar. 2. Markaziy Osiyoda “Avesto” ta’limotidagi falsafiy fikrlar. Ilk o’rta asr SHarq falsafasi va Uygonish davri. (Abu Rayxon Beruniy, Abu Nasr Forobiy, Ibn Sino) 3. Abu Rayhon Beruniyning tabiiy-ilmiy va falsafiy qarashlari 1

1. Qadimgi SHarqda falsafiy bilimlarning paydo bo’lishi. Misr va Bobil falsafiy maktablari. Hindiston va Xitoyda falsafiy fikrlar. Hozirgi adabiyotlarda falsafaning vujudga kelishini marksizmning sinfiylik tamoyillariga asoslanib, quldorlik tuzumining shakllanishi bilan bog’lab, uning tarixini uch ming yil deb hisoblanadi. Fikrimizcha, qadimgi asotirlardayoq falsafiy fikrlashlar, olam va undagi hodisalarga aql ko’zi va tajriba mezoni bilan qarash unsurlari mavjuddir. SHu bilan birga falsafa tarixining rivojlanish bosqichlarini ijtimoiy taraqqiyotning u yoki bu davrlari bilan bo1. Qadimgi SHarqda falsafiy bilimlarning paydo bo’lishi. Misr va Bobil falsafiy maktablari. Hindiston va Xitoyda falsafiy fikrlar g’lab tushuntirish xam o’zini oqlamaydi. CHunki bu davrlar turli mintaqalarda o’ziga xos tarzda kechgan. Masalan, qadimgi Gretsiya va qadimgi Rumoda qulchilik iqtisodiy ishlab chiqarish usulini asosini tashkil qilib, bu davlatlarning rivojlanishida quldorlik davrini tashkil qilgan. Agar Xitoy, O’indiston xamda Markaziy Osiyo xalqlari tarixiga nazar tashlasak bu erda sof quldorlik tuzumi bo’lmaganligini ko’ramiz. Ko’pgina davlatlarda qulchilik u yoki bu tarzda XIX asrning 2-chi yarmigacha davom etib, hech qachon ular iqtisodiyotning asosini tashkil qilmagan. SHuning uchun falsafaning rivojlanish bosqichlari turli mintaqalarda o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lganligiga e’tiborni qaratish kerak. O’amma mintaqalar uchun falsafiy savol va javoblar tug’ilishini universal bosqichi bo’lib mifologik tafakkurning parchalanish davrini olish mumkin. Falsafiy fikr rivojlanishiga yondashuvning o’ziga xos xususiyatlaridan yana biri – bu, jahon tarixiy–falsafiy jarayonlarni turli–tumanligini toraytirib qo’yadigan Evropotsentrizm qarashlaridir. Bu qarashlarni g’ayriilmiyligini ko’rsatish bilan SHarq bilan bog’liq jihatini tahlil etganda ham Osiyosentrizm g’oyalari ta’siriga tushmaslik kerak. Bu o’rinda G’arb va SHarq tarixiy–falsafiy jarayonlarini davrlarga ajratish tamoyillariga e’tibor qaratish bilan birga G’arb va SHarq falsafasidagi an’analarning o’zaro munosabatini ham tahlil qilish lozim. 2

SHarqning o’ziga xosligi, unga munosib bo’lgan madaniy taraqqiyot jahon sivilizatsiyasining beshigi, dunyo xalqlari rivojiga qo’shilgan munosib hissa ekani ham sir emas. Bu hol jahonning barcha xolis mutaxassis olimlari tomonidan e’tirof etiladi. qolaversa, Vatanimiz sivilizatsiyasining SHarq sivilizatsiyasining quchog’ida voyaga etgani va uning qadriyatlarini o’zida aks ettirganini, unga va butun dunyo madaniyatiga ulkanta’sir ko’rsatganini doimo esda tutish darkor. Falsafiy g’oyalar muayyan ijtimoiy sharoitlar ta’sirida, ma’lum tarixiy–madaniy manbalar asosida shakllanadi. Odamlar million yillar davomida oila-oila, gala-gala bo’lib yashashdan bundan 50-40 ming yillar muqaddam Kromonon tipidagi ajdodlarimiz jamiyat muxitida yashash va tarbiyalanish bosqichiga o’tdilar. Natijada ibtidoiy hayotning murakkablashishi va kishilar ijtimoiy amaliyotining kengayishi ularni abstrakt fikrlashini rivojlantirdi, shu bilan birga asta-sekin ilmiy bilimlarni shakllantirdi. Falsafa fani o’ziga xos yondoshishga ega. qadimdan faylasuflar borliq nima? Bor bo’lishning o’zi nima? degan savollarga javob qidirganlar. Falsafiy qarashlarning bu o’ziga xos xususiyati qachon va nima uchun falsafa kelib chiqqan degan savolga javob berishga imkon tug’diradi.Ijtimoiy hayot va ijtimoiy ongda, odatda, mifologiya yordamida hal qilib bo’lmaydigan, ishontirishning ilojiy yo’q jiddiy ziddiyatlar vujudga keladi. Bu o’rinda shakllangan fikr bilan, haqiqatan qanday ekanligi xaqida bilimni farqlash ehtiyoji tug’iladi. Bu farqlash falsafa bilan birga vujudga keladi. Falsafa avval boshdan kundalik ongni, urf–odatni, an’anaviy qadriyatlarni va axloq normalarini tanqid qiladi. Faylasuf hamma narsaga shubxa bilan qaraydi, buni u shu an’analarni kelib chiqish ildizini topish uchun qiladi. SHundan uning bor bo’lishning o’zi nima?, borliq nima? degan savolining mazmuni kelib chiqadi. Falsafaning vujudga kelishida qanday ijtimoiy vaziyat, madaniyatdagi qanday siljishlar ta’sir qiladi? degan savollar tug’ilishi tabiiydir. qadimgi Gretsiyada falsafa inson hayotining ma’nosi, uning odatdagi tuzumi va tartibi xavf ostida qolgan vaqtda shakllandi. Falsafaning u yoki bu davrda shakllanishigina emas, balki taraqqiyoti ham chuqur ijtimoiy krizis (inqiroz)lar bilan bog’liq bo’lib, inson qiynalganda, eskicha yashay olmay qolganda, eski qadriyatlar o’z ahamiyatini 3

yo’qotganda, endi nima qilish kerak? degan savol tug’iladi. qadimgi Grek falsafasining kelib chiqishiga kelsak, u o’sha joydagi quldorlik tizimining odatdagi mifologik–afsonaviy tasavvurlarini rad etib, yangi dunyoqarashni taqoza etardi. SHunday qilib, falsafiy qarashlar odatdagi turmush tarzi va odatdagi qadriyatlar inqirozi muxitida vujudga keladi. U eskicha yondashuvlarga xos urf–odatlarni tanqid qilib, yangicha qarashlarni qaror toptirish, yangicha turmush tarzini shakllantirishga harakat qiladi. SHuning uchun falsafada nazariy va dunyoqarash muammolari uzviy bog’liqdir. Qadimgi SHarq sivilizatsiyasining beshiklaridan bo’lgan Misr va Bobilda eramizdan avvalgi to’rt ming yillikning oxiri va uch ming yillikning boshlarida dastlabki falsafiy fikrlar, olam xaqida sodda ilmiy qarashlar, jumladan, astronomiya, kosmologiya, matematikaga oid qarashlar vujudga keldi. Bu erda shakllangan falsafiy qarashlarning eng asosiy xususiyati shundan iboratki, ularda, bir tomondan, sirli kuchlar, mo’’jizalarga ishonch, u kuchlarning tabiat va jamiyatga ko’rsatadigan ta’sirini mutloqlashtirish xususiyati ustivor bo’lgan bo’lsa, ikkinchi tomondan afsona va rivoyatlar tarzida dunyoviy bilimlar, ilmiy qarashlar ham asta-sekin shakllana boshlagan. Bu – o’sha davrlardan qolgan yozma manba’larda, xususan, «Xo’jayinning o’z quli bilan hayotining mazmuni xaqida suhbati», «Arfisiy qo’shig’i». «¤z xayotidan xafsalasi pir bo’lgan kishining o’z joni bilan suhbati», «Adapa» dostoni, «Etapa» haqidagi afsona, «Jafokash avliyo haqida doston» kabi bitiklarda yaqqol namoyon bo’lgan. Bizning eramizgacha bo’lgan 1 ming yillikning o’rtalarida insoniyat tarixining taraqqiyotida qadimgi madaniyatning uch o’chogida Xindiston, Xitoy, Gretsiyada deyarli bir vaqtning o’zida falsafiy fikrlar vujudga keldi. Uning tug’ilishi olamni mifologik tushunishdan bilimga tayanadigan dunyoqarashga o’tishdek uzoq jarayonni boshidan kechirdi. Xindiston bashariyat tarixida sivilizatsiya beshiklaridan biri hisoblanib, uning falsafasi o’zining qadimiy va boy tarixiga ega. qadimgi Xind falsafasini o’rganishda «Ramayana», «Maxabxarota», «Kalila va Dimna», «Vedalar» kabi mashxur asarlar ilk manbalar bo’lib xizmat qiladi. Xind madaniyati va 4

falsafasining ana shu bebaho yodgorliklarining har birida aql-idrok, adolat, insof- diyonat, xalollik, poklik, mexnatsevarlik, milliy totuvlik, to’gri so’zlilik haqida va yomon illatlarga qarshi kurashish zarurligiga doir juda muxim falsafiy goyalar xikmatlar, rivoyatlar, maqollar shaklida bayon etilgan. Falsafiy qarashlarning kurtaklari Xind madaniyati eng qadimgi yozma yodgorliklari «Vedalar»da («Ved»lar – tabiatning iloxiy kuchlariga qaratilib aytiladigan gimnlar, duolar to’plami) uchraydi. «Veda» kitobi Rigveda, Samaveda, YAshurveda va Atxarvededa deb ataladigan 4 katta bo’limdan iborat. Ularda borliqning bosh manbai, moddiy ibtidosi deb xisoblangan suv, olov, xavo, yoruglik, tuproq hamda oziq-ovqat, fazo va vaqt xaqidagi, shuningdek olamning tuzilishi va uni boshqaruvchi qonunlar, inson bilimining manba’lari va turlari, insonning ijtimoiy majburiyatlari kabi qator falsafiy masalalar yoritilgan. Ularda ta’kidlanishicha, tana jonning qobig’i bo’lib, jon esa – dunyoviy ruxning bir bo’lagidir. Xind falsafasi asoslari «Upanishadalar» nomi bilan mashxur bo’lgan manba’larda ham o’z aksini topgan. «Upanishadalar» «sirli bilim» degan ma’noni anglatib, «Vedalar»ning falsafiy qismini tashkil etadi. «Upanishadalar» yaxlit kitob yoki falsafiy risola bo’lmay, balki turli vaqtda har xil mavzuda ijod etgan noma’lum mualliflarning matnlaridan iboratdir. Ularning mazmuni va uslubi turlicha falsafiy qarashlar maxsulidir. «Upanishadalar»dagi falsafiy mavzular, asosan, insonni o’rab turgan borliq, uning hayotdagi o’rni va vazifasi, tashqi olam va inson tabiati, uning hayoti va ruxiyatining moxiyati, bilish imkoniyatining chegaralari, axloq me’yorlari haqidadir. Falsafiy muammolar asosan diniy- mifologik nuqtai nazardan bayon etilgan. Eramizgacha bo’lgan VIII-VII asrlarda Xindistonda Lokayati (bu dunyo)ni tan oluvchi falsafiy ta’limot shakllana boshladi. Bu ta’limotning asosi Brixaspati va uning izdoshlari vedalarda bayon etilgan diniy qarashlarni tanqid qilib, erdan boshqa tarzdagi hayotning bo’lishi mumkin emas, degan fikrni ilgari surdilar. Lokayataning eng rivojlangan oqimi CHarvaklar (er.avv. VI-asr) ta’limotidir. Ularning fikricha, dunyo 4 elementdan - tuproq, xavo, suv va olovdan tashkil 5

topgan bo’lib, barcha narsa, xodisalar shu 4 elementning turli birikmasidan iboratdir. Ular dunyoni bilish mumkin va bilishning manbai idrokdir deb, bilimda xissiyotning rolini bo’rtirib yuborganlar, xulosalar yolgon bo’lishi mumkin deb xisoblaganlar. Xitoydagi dastlabki falsafiy ta’limotlarda dunyo abadiy va 5 unsur – olov, suv, er, daraxt va metallardan tashkil topgan, deb uqtiriladi. Eramizdan oldingi VII-VI asrdagi Xitoy mutaffakirlarining fikricha, tabiat xodisalari SI degan moddiy zarralardan tarkib topgan, u Dao degan ob’ektiv tabiiy qonuniyatga bo’ysunadi. Xitoyliklarning tabiat xodisalari qonuniyatli asosda taraqqiy qiladi, degan tasavvurlari, dunyo moddiydir, degan ta’limotiga bogliqdir. Dao xaqidagi ta’limot falsafadagi qonun tushunchasini xosil qilishdagi dastlabki urinishdir. «Daosizm» «Dao» so’zidan kelib chiqqan bo’lib, «yo’l», «taraqqiyot», «dunyo negizi» ma’nolarini bildiradi. Daosizmning asoschisi Lao-szi bo’lib, u dunyoda abadiy harakat va qarama-qarshiliklar bir-biriga bog’liqligi amal qiladi, tabiat xodisalari o’z-o’ziga zid xolatga aylanib rivojlanadi, degan fikr yuritiladi. Ta’kidlanishicha, go’zallik va yomonlik, borliq va yo’qlik, uzun bilan qisqalik bir- birini to’ldiradi, birin-ketin keladi, bir-biriga bogliq bo’ladi, tabiatdagi barcha mavjudot, barcha xodisalar qarama-qarshiliklarni o’z ichiga oladi. Daosizm vakillari bilishdagi xissiy va mantiqiy jixatlarning mavjudligi masalasini o’rtaga qo’yib, bilishda xissiyot va amaliyotning ahamiyatini kamsitib, aqlni bo’rttirib yuborganlar.Eramizdan oldingi V-III asrlarda Xitoyda Konfutsiychilik kabi falsafiy oqim bo’lgan. Bu oqimning asoschisi Xitoy mutafakkiri Konfutsiy bo’lgan. (er.oldingi 551-479 yillarda yashagan). Konfutsiy insonparvarlik goyalarini qadimgi Xitoyda birinchi bo’lib olg’a surdi. U o’zining falsafiy qarashlarida tarbiya masalalariga katta e’tibor qaratgan. Odamlar o’z tabiatiga ko’ra, bir-birlariga o’xshaydilar, faqat tarbiyaga ko’ra, ular bir-birlaridan farqlanadilar, deydi u. Konfutsiy fikricha, insonlar o’rtasida o’zaro muhabbat, hurmat tamoyillari xumron bo’lishi kerak. Markaziy Osiyo jahonning ilm, fan, 6

falsafa, din, adabiyot va san’at qadimdan rivojlangan, tarixi nixoyatda boy mintaqalardan biri. 2. Markaziy Osiyoda “Avesto” ta’limotidagi falsafiy fikrlar. Ilk o’rta asr SHarq falsafasi va Uygonish davri. (Abu Rayxon Beruniy,Abu Nasr Forobiy, Ibn Sino) Miloddan ilgari X-VIII asrlarda Turon (Markaziy Osiyo)da ijtimoiy munosabatlar ravnaq topa boshlaydi. SHu davrda Markaziy Osiyoda yashagan xalqlar YUnon tarixchilari tomonidan skiflar deb atalsa, Eron manba’larida saklar deb nomlanganlar. Ammo katta hududga tarqalib ketgan turk qabilalari yashaydigan ulkan maskan Turyuok, Turon, Turkiston deb atab kelingan. Sobiq SHo’rolar davrida shu maskanlarni ¤rta Osiyo, Markaziy Osiyo deb atash rasm bo’lgan. Qadimgi Turon xalqlari xayotida dexqonchilik va chorvachilik muxim axamiyat kasb etgan. Bu xududda dexqonchilik sun’iy sug’orishga asoslangan bo’lib, u sug’orish inshootlarining rivojlanishiga olib kelgan. SHunday qilib dastlabki madaniy markazlar vujudga kela boshlaydi. Mana shu davrda Turonda oromiylar alifbosi keng tarqalgan. Uning asosida esa Xorazmliklar, Sugdiyonaliklar alifbosi vujudga keladi. SHu bilan birga bu joyda yashayotgan xalqlarning boy adabiy merosi paydo bo’la boshlaydi. Turonliklarning og’zaki ijodining eng dastlabki namunalari bizgacha etib kelgan. Masalan, To’maris, Spitamen, Zarin, CHo’pon, SHiroq xaqidagi afsonalar shular jumlasidandir. Ularda Turon xalqlarining vatanparvarlik xislatlari madx etiladi.Miloddan avvalgi VI asrdan to milodning III asrigacha Turonda zardushtiylik va u bilan bogliq dunyoqarash xukmronlik qilgan. Zardushtiylik faqat din bo’lib qolmay, balki o’sha davrning xukmron mafkurasi ham edi. Zardushtiylikning muqaddas kitobi «Avesto» materiali (12000 oshlangan qora mol terisiga yozilgan) miloddan ilgari bir qancha asrlar davomida to’plangan. Aleksandr Makedonskiyning bosqinchilik davrida uning ko’p qismi yo’qolgan. Eronlik Arshoxiylar davrida uning qolgan qismi «Avesto» sifatida tartibga solingan. Unda Turon xalqlarining ijtimoiy- iqtisodiy, xuquqiy, axloqiy qarashlari va umuman dunyoqarashi o’z ifodasini 7

topgan.«Avesto»da o’tmish ajdodlarimizning diniy tasavvurlari, koinot va erdagi dunyoning yaratilishi bilan bogliq afsona va rivoyatlar, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy hayoti, geografiyasi, tabiati, nabototi, ilm-fani o’z aksini topgan. Unda qadimgi Turon o’lkasining iqlimi, suvi, xayvonot dunyosi, er tuzilishi, sahrolari, tog’lari haqida qimmatli ma’lumotlar berilgan.G’arazgo’ylik, xasad, manmanlik, fitna- fasod «Avesto»da qattiq qoralansa, va’daga vafo qilish, axdga sadoqat, samimiyat, xolislik, o’zaro izzat-ikrom kabi odamlar o’rtasida ustivor bo’ladigan axloqiy qoidalar ulug’lanadi. «Avesto» dunyoni inson uchun sinov maydoni deb tushuntiradi.«Avesto»da odamlarni imonli bo’lishga, doimo pok-toza yurishga, tanani ozoda tutishga, har qanday yovuz niyat va so’zlardan yuz o’girishga da’vat etadigan axloqiy qoidalar diniy o’gitlar, falsafiy g’oyalar nihoyatda ko’p.«Avesto»da qayd etilgan eng muxim falsafiy fikrlardan biri – insonlarni mehnat qilishga, o’z qo’llari bilan moddiy boyliklar yaratib, to’q-farovon hayot kechirishga da’vatlardir.Zardushtiylik dini va uning «Avesto» kitobida dunyoning moddiy asosi deb hisoblangan er, suv, tuproq, olov muqaddaslashtiriladi. Er va xavo shunday e’zozlanganki, xavoni bulg’ash, ifloslantirish, xayvonlar o’ligi u yoqda tursin, odamlar jasadini ham erga ko’mish, suvga oqizish, olovda yoqish gunoxi azim bo’lgan. Marxumlar erni, suvni, xavoni zaharlab qo’ymasliklari uchun ularning jasadlarini maxsus sopol idishlar – ostadonlarda ko’mish rasm bo’lgan.SHunday qilib, «Avesto» yakkaxudochilik (vaxdoniyat)ga asoslangan dunyoda eng birinchi din bo’lgan. Undagi barcha asosiy g’oyalar hozirgi jahon dinlarida o’z mujassamini topgan. SHuning uchun ingliz tadqiqotchisi Mere Boys xonim zardushtiylikni bilmay turib, jahon dinlari mohiyatini anglash qiyin, deydi. Zardushtiylikning muqaddas kitobida ajdodlarimizning uzoq o’tmish tarixi va tafakkur taraqqiyotining qomusiy yigindisi, tili, yozuvi, boy madaniyati, falsafasi, badiiy ijodi o’z ifodasini topgan.Biroq, urug’lar, qabilalar, elatlar o’rtasidagi kelishmovchiliklar, o’zaro mojarolar tashqi dushmanlar uchun qo’l keladi. Turonni avval Eron shoxlari bosib oladi. Keyin esa greklar uni o’z mustamlakasiga aylantiradi. Turon xalqlari, elatlari birlashgan davrlarda yirik qo’shni davlatlar ular bilan hisoblashganlar, savdo-sotiq aloqalarini kengaytirishga intilganlar. Ayni 8

chog’da ular bu ko’hna xalqning «orasini buzib, hukmronlik qil» tamoyiliga amal qilib, ularni parchalab yuborishga muvaffaq bo’lganlar. Bu achchiq tarixiy xalqiqatlar Tosh bitiklarda o’z ifodasini topgan: Turk hoqonlari unda turk qavmlariga murojaat qilib, sizlar birlashsangiz dushmanlar xizmatingizda bo’ladi, maboda parokandalikka yo’l qo’ysangiz, unda sizlar dushmanlar malayiga aylanasizlar, degan ma’nodagi falsafiy fikrlar bor.Eron xoqonlari zardushtiylikdan o’z manfaatlari yo’lida foydalandilar. Undagi birlik, ezgulik uchun kurash g’oyalari qadrsizlanib bordi.Bunday sharoitda boshqa g’oyalar tarqalishi uchun qulay muxit yuzaga keldi. Iroqda tug’ilgan va dastavval Eron shoxlari marhamatiga sazovor bo’lgan Moniy (216-277) keyincharoq quvg’inga uchradi va ijodining ko’p qismini Turonda ro’yobga chiqardi. U zardushtiylik, xristianlik, yakkaxudolik (iudaizm) dinlarini birlashtirib, Moniylik nomi bilan yagona din yaratmoqchi bo’ldi. U yakkaxudolik va xristianlikdan xoloskorlik g’oyasini, Zardushtiylikka qiyosan nur va zulmat g’oyasini oladi. Buta’limotda Moniy o’zi Samo nuri elchisi hisoblanadi. Borliqning 2 substansiya asosi - yorug’lik, yaxshilik va ruh olami bilan zulmat, yovuzlik, materiya olami o’zaro kurashadi, deb ta’lim beradi. Moniy, birinchi olamda xudo, ikkinchisida shayton hukm suradi, deydi. Ikki olam kurashi falokat bilan tugaydi, natijada materiya halokatga uchrab, ruh ozodlikka chiqadi. Moniy ta’limotiga ko’ra, inson ruh-nur va jism-zulmat birligidan iborat mavjudot bo’lgani sababli, u zulmat kuchlariga qarshi kurashda ruhi poklanib, nur farzandiga aylanadi. Moniyning bu ta’limoti avom xalq orasida keng tarqala boshladi. Bundan tahlikaga tushgan shoh Bahrom uni ostirib yubordi. Mazdakiylik ham Turonda keng tarqalgan. Uning asoschisi Mazdak (470-529) zardushtiylik koxinlari va zodagonlariga qarshi kurashga boshchilik qilgan. Uning ta’limotiga ko’ra, olamda ezgulik, yorug’lik manba’i bilan qorong’ulik (johillik) o’rtasidagi kurashda «yaxshilik» «yomonlik» ustidan g’alaba qozonadi.Mazdakiylik g’oyalari Eron va Turonda keng yoyilib, saltanat hamda boy-zodagonlar uchun xavf soladi. CHunki bu ta’limotga ko’ra, o’ziga tinch, boy odamlar nochor kishilarga yordam qo’llarini cho’zishlari kerak edi. Aks holda ular 9

mulkining bir qismi zo’rlik bilan qashshoqlarga olib berilardi. Mazdakiylik harakati bostirilib, Mazdak qatl etilgan bo’lsa-da, ammo uning ta’limoti Eron, Turon, Ozarbayjon xalqlarini zulmga, adolatsizlikka qarshi kurashida qo’l keldi. Turonni arablar bosib olgach, ularga qarshi kurash (Muqanna, Bobak qo’zg’alonlari) uchun g’oyaviy madad rolini o’ynadiTurk hoqonlarining birlashishga qaratilgan otashin da’vatlariga qaramay, VII asr oxiri VIII asr boshlariga kelib o’zaro qirg’inbarot urushlarda, ayniqsa Xitoy hoqonlari va Eron shoxlarining bu xalqning orasini buzishga qaratilgan makrli tashqi siyosatlari hamda bosqinchilik urushlari tufayli Markaziy Osiyo xalqlari xoldan toygan edilar. Uning ustiga turli xudolarga sig’inish natijasida g’oyaviy parokandalik ham dushmanga qarshi birlashib kurashishga mone’lik qilardi. Parchalanib ketgan va yagona davlatga ega bo’lmay qolgan turk elatlarini bosib olish arab istilochilari uchun nisbatan qiyin bo’lmadi. Ammo bu erksevar xalqni butunlay bo’ysundirib olish qiyin kechdi. So’gdda, CHoch, Ettisuv – Talas. CHu vodiysi, Ili daryosi bo’ylari, Irtish (Eritish) havzasida, Farg’ona vodiysi, Zarafshon vodiysi, Tohariston, Buxoro, Samarqandda arab bosqinchilariga qarshi katta qo’zg’alonlar bo’ldi. 3. Abu Rayhon Beruniyning tabiiy-ilmiy va falsafiy qarashlari Markaziy Osiyo va butun Yaqin va O’rta Sharqda tabiiy-ilmiy bilimlar va falsafiy tafakkur taraqqiyotiga Abu Nasr Forobiydan keyin Ibn Sino bilan bir davrda yashagan Abu Rayhon Ahmad Beruniy katta ta’sir ko’rsatdi. Abu Rayhon Beruniy ilmiy ishlarining serqirraligi, fikriy parvozining yuksakligi bilan kishini hayratda qoldiradigan buyuk dahodir. U bir yuz ellikdan ortiq asar yozgan o’rta asrning ulug’ allomasi (ensiklopedisti)dir. Abu Rayhon Beruniy hijriy 362 (mil. 973) yilning 2-zulhijja oyida Xorazmning ilk markazi Kat (Qiyot) shahri atrofida dunyoga keldi. U o’z tug’ilgan maskanida yaxshi ta’lim oldi, ilk yoshligidan ilmiy ishlarga berilib ketdi. O’sha paytda Xorazmda yuz bergan siyosiy tanglik sababli o’z vatanini tark etdi, taxminan, 998 yildan to 1004 yillar mobaynida Kaspiy dengizining janubiy-sharqiy chekkasidagi Jo’rjon (Gurgon)da yashadi. Shu yillari o’zining yirik asari – «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» kitobini yaratdi. 10

Bu kitobning rus tiliga qilingan tarjimasi 1957 yili va o’zbek tilidagi tarjimasi O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi «Fan» nashriyotida alohida-alohida kitob bo’lib, bosilib chiqdi. 1005 yili Beruniy Xorazmga qaytib keldi va Xorazmshoh Abu Abbos Ma’mun (1009-1017) saroyida hurmatli martabani egalladi. 1017 yili Mahmud G’aznaviy (998-1030) Xorazmni o’ziga bo’ysundirgach, Beruniy boshqa olimlar qatori poytaxt G’aznaga olib ketildi va umrining oxirigacha o’sha yerda yashadi. G’aznada Beruniy ilmiy ishlarga berilib ketdi. Sulton qo’shinlari bilan birga u bir necha bor Hindistonda ham bo’ldi. Shu paytlarda bu o’lkani atroflicha o’rganishga kirishdi, natijada, 1030 yili Hindiston haqida ajoyib asar – «Hindlarning aqlga sig’adigan va sig’maydigan ta’limotlarini aniqlash kitobi» (qisqacha «Mo’lanhind» – «Hindiston») ni yaratdi (Bu asar 1963 yilda rus tilida «Fan» nashriyotida nashr etildi). Bundan oldinroq, 1025 yili esa, «Turar joylar orasidagi masofani tekshirish uchun joylarning chegaralarini aniqlash» (qisqacha «Geodeziya») asarini yozib tugatgan edi. Mahmudning vorisi sulton Mas’udga (1030-1041) Beruniy o’zining matematika va astronomiyaga oid eng yirik asari – «Qonuni Mas’udiy»ni bag’ishladi. Undan keyingi sulton Mavdud (1041-1048) davrida Beruniy mineralogiyaga oid asari –«Qimmatbaho toshlarni bilib olish bo’yicha ma’lumotlar to’plami» (qisqacha «Mineralogiya») ni, umrining oxirida esa, «Dorivor o’simliklar haqida kitob» (qisqacha «Saydana») asarini yozdi. Beruniy hijriy 440 yilning 2- rajabida (mil. 1048 yil, 11 dekabr) G’aznada vafot etdi. Beruniy o’z davrida tajribaviy bilimlarni puxta egallagan olimlardan bo’lib, bu uning tabiiy-ilmiy va falsafiy qarashlarining muayyan tomonlarini aniqlovchi muhim omillardan hisoblangan. Beruniy borliq, dunyo yaratilganmi yoki yo’qmi, degan savollarga dunyo yaratilgan, deb javob beradi. Uning qarashlarida namoyon bo’lgan ikki qaramaqarshi g’oyalar, ya’ni bir tomondan, dunyoning yaratilganligini inkor etmaslik, ikkinchi tomondan esa, tabiatni mustaqil, deb bilish, Beruniyning tabiatshunos sifatida dunyoni va tabiatni tushunishda ma’lum darajada deistik (xudo dunyoni yaratib qo’yib, boshqa uning ishlariga aralashmaydi) yo’nalishga moyilligini ko’rsatadi. Xudo dunyoni butunligicha yaratadi va unga azaldan ma’lum qonunlarni beradi. Ana shu 11

qonunlar tufayli tabiiy kuch, ya’ni tabiat harakat qiladi. Lekin keyinchalik Beruniy hatto deizm qobig’ining torligini sezadi va moddiy dunyoning abadiy mavjudligini tan olishni zarurligini his etadi. Bu fikrning isbotini u Qur’- ondan ham topadi. O’sha davrdagi tabiatshunoslik fanida erishilgan yutuqlar uni Arastuning tabiat falsafasiga tanqidiy yondoshishga, shuningdek, uning zaif tomonlarini farqiga borishga olib kelgan. Bu uning Ibn Sino bilan yozishmasida o’z ifodasini topgan. Ularning bu yozishmalari asosan Arastuning «Fazo haqida» va «Fizika» asarlari bo’yicha olib borilgan. Bu yozishmada Ibn Sino Arastuning tabiat falsafasini himoya qilgan. Beruniy esa, Ibn Sinoga e’tiroz bildirgan. Ularning bahsi asosan Arastu tabiat falsafasining muhim masalalaridan biri – jismlarning cheksiz bo’linishi bo’yicha bo’lgan. Bu borada Beruniyning Ibn Sinoga qarshi chiqqanligini ko’rgan ayrim mualliflar, uni Demokrit atomizmining tarafdori, degan xulosaga kelganlar. Lekin Beruniy bu masalaga birmuncha jiddiyroq qaragan. U bo’linish muammosini hal etishda shunday yo’lni topishga harakat qiladiki, ikki ta’limot – atomistik va cheksiz bo’linishning o’ziga xos qarama- qarshiliklarini va cheklanishlarini bartaraf etishga intiladi. Beruniy atomistik nazariyasini Demokrit atomistik nazariyasidan farqi shundaki, Abu Rayhon bo’shliqni inkor etsa, Demokrit bo’shliq – dunyoning zaruriy ajralmas qismi, deb hisoblaydi. Beruniy Arastuni tanqid qilishda dastavval tajribaga murojaat etadi. Uning bu yo’li Arastuning kuzatuvchilik usuliga qarshi qaratilgan edi. Shunday qilib, Beruniy jismlarning cheksiz bo’linuvchanligini tan olish va bo’linmas zarrachalar to’g’- risidagi atomistik ta’limotning cheklanganligini ko’rsatishga intiladiyu, biroq bu muammoni to’liq hal qila olmaydi. Shunga qaramay, masalaning bunday qo’yilishining o’zi ham mutafakkirning katta yutug’i bo’lgan. Beruniy barcha unsurlar, shuningdek, og’irroq unsurlarning boshqa unsurlardan oldin markazga intilishi to’g’risida gapirib, «Hamma unsurlar markazga qarab intiladi, lekin vazminroqlari boshqa unsurlardan o’zib ketadi», deb ta’kidlaydi. Beruniy «Hindiston» asarida unsurlarning Yerga oddiy intilishi to’g’risida emas, balki barcha og’irliklarning Yer markaziga tortilishi haqida fikr yuritadi. Beruniyning Ibn Sinoga bildirgan e’tirozlarida muhitning og’irligini e’tirof etishi 12

bu fazo jismlari bilan Yer o’rtasidagi tortilish kuchlari borligini tan oladigan fikrga yaqinlashganligini ko’rsatadi. Beruniyning boshqa dunyolar mavjudligi to’g’risidagi tahmini uning falsafiy yutuqlaridan biri hisoblanadi. Beruniy boshqa dunyo haqida fikr yuritar ekan, boshqa moddiy dunyo ehtimol bizning dunyomiz singari tabiiy xususiyatga ega bo’lib, «harakat yo’nalishlari esa, bizning dunyomizdagi harakat yo’nalishlaridan farq qiladi», deydi. Buyuk tabiatshunos Beruniy o’zining salaflari, xususan, Ahmad Farg’oniy va Muhammad Xorazmiy ishlab chiqqan bilishning ilmiy usulini rivojlantirib, yanada chuqurlashtirdi. Uning aytishicha, «Kuzatishning ko’pligi ko’rilgan narsalarni eslab qolish qobiliyatini yaratadi». Beruniy o’zining o’gitida: «Biliming shundayki, u yalang’och bo’lsang ham o’zingda qoladi, uni hammomga kirganingdagi xo’llik ham yo’qota olmaydi», – deydi. Beruniy inson xotirasini «Allohning tuhfasi», deb hisoblaydi. U «tirishqoqlik va ko’p shug’ullanish bilan ham xotirani mustahkamlash mumkin»,– deydi . Markaziy Osiyo, Yaqin va O’rta Sharqda tajribaga tayanuvchi fanlarning asoschilaridan bo’lgan Beruniy tabiat hodisalarini bilishdagi nazariy-mantiqiy xulosa, qiyoslashning ahamiyatini benihoya katta ekanligini uqtirib o’tadi. Beruniy tarixiy hodisa va voqealar haqiqatini bilishga taalluqli hamma masalalarni har taraflama o’rganish zarurligini ko’rsatadi va bu bilan noto’g’ri yo’lga tushib qolishdan ehtiyot bo’lishga chaqiradi. U shunday yozadi: «Xabar ko’z bilan ko’rgandek bo’lmaydi, degan kishining so’zi juda to’g’ridir. Chunki ko’rish ko’ringan narsaning o’zi bor paytida va o’z joyida turganida qarovchi ko’zining uni uchratishdan iboratdir. Xabarga yolg’on-yashiqlar qo’shilmaganda, u ko’rishga nisbatan ortiqroq o’rinda turgan bo’lar edi. Chunki ko’rish va qarash shu payt, shu on bilan cheklanadi. Xabar esa, narsaning ko’ringan payti va vaqtdan ilgari o’tgan va keyin keladigan hollaridan darak beradi; ana shuning uchun xabar mavjud narsalardan ham, kelajak narsalardan ham darak beraveradi. Yozish xabar turlarining biri bo’lib, uni boshqa turlardan ko’ra, afzalroq hisoblash mumkin; qalamning mangu yodgorliklari bo’lmaganda, xalqlarning tarixini qanday bilar edik?! So’ngra, odatda bo’lgan hol haqida berilgan xabar bir xil emas, balki (farqsiz) rost va yolg’on bo’lishi mumkin». Beruniy yolg’on xabarlarning muayyan 13

va umumiy ildizlarini ochib tashlaydi. U bularni ma’lum guruh kishilarining manfaatlarini qarama-qarshiligida ko’radi. Uningcha, chinakam jasorat, qahramonlik so’zdami yo amaldami, har ikki holatda ham yolg’onga qarshi kurashda o’limni ham pisand qilmaslikda namoyon bo’ladi. «Yolg’onchilikdan chetlanib, rostgo’ylikka yopishgan kishini boshqa odam u yoqda tursin, yolg’onchining o’zi ham sevib maqtaydi. Axir, o’z zararingizga bo’lsa ham, rost gapiring deyilganku», deb yozadi u. Kuzatish, ko’rish, tajribalar qilish, mantiqiy umumlashmalar chiqarish, ma’lumotlarni to’plash, xalq og’zaki ijodi, yozma yodgorliklarni o’rganish, barcha xabar, manbalarga tanqidiy qarash haqiqatni aniqlash uchun ularni bir-biri bilan taqqoslab ko’rish, til qurilishini, yozuvlarni o’rganish – bular hammasi o’rta asrning buyuk qomuschisi Abu Rayhon Beruniy ilmiy usulining asosini tashkil etadi. Abu Rayhon Beruniy tomonidan «Sabablarning sababi» – inson va insoniyat jamiyatining yuzaga kelishi masalasining qo’yilishi diqqatga sazovor. «Qadimgi tarixlarning eng avvalgisi va eng mashhuri bashariyatning boshlanishidir». Beruniy kishilik jamiyatining paydo bo’lishi haqida aqlga asoslanish nuqtai nazarida turganini ko’ramiz. Olamning mavjudligi masalasiga kelganda, Beruniy «ehtimol u bir necha ming million yillardan beri mavjud bo’lgandir», degan taxminlarni aytadi. Beruniy fikricha, inson hayvondan aqli bilan farq qiladi. Mutafakkir insonning hayvondan tubdan farq qiladigan bu xususiyati qanday paydo bo’lganligini tushuntirganda, xudoga murojaat qilib, insonni xudo azaldan shunday yaratgan deydi. U insonning jismoniy tuzilishi va butun hayotini aniqlashda jo’g’rofiy omilning roli haqida ajoyib fikrlarni aytadi: «... (odamlar) tuzilishining rang, surat, tabiat va axloqda turlicha bo’lishi faqatgina nasablarning turlichaligidan emas, balki tuproq, suv, havo va yer (odam yashaydigan joy) larning turlichaligidan hamdir». Beruniy fikricha, aql, mehnat, erkin tanlash insonning hayotini va ijtimoiy holatini belgilaydi. U inson boshqa odamlarning baxt-saodati haqida doim o’ylashi kerak deydi va shunday yozadi: «Muayyan vazifalarni bajarish zaruriyati inson faoliyatining bir umrga yashash qoidasidir». Bu fikrni davom ettirib, insonning qadr-qimmati o’z vazifasini a’lo darajada bajarishidan, shuning uchun ham 14

insonning eng asosiy vazifasi va o’rni mehnat bilan belgilanishidan iborat ekanligini ta’kidlaydi. Zero, inson o’z xohishiga mehnat tufayli erishadi. Binobarin, u «insonlarning maqsad va niyatlari har xil bo’lgach, san’at va hunar ham turlicha bo’la boshlaydi»-deydi. Bu esa, mehnatning taqsimlanishiga olib keladi, degan fikrni olg’a suradi. Beruniy pulning kelib chiqishini dastavval mehnat taqsimoti bilan bog’liq, deb bildi. Uning fikricha, insonlar o’rtasida oltin va kumush sifatida pulning muomalada bo’lishi maxsus qimmatga ega emas, chunki ular insonning hech qanday ehtiyojini qondira olmaydi. Faqat ayirboshlash tufayli pullar qimmatga ega bo’ladi. Jamiyatda pul faqat o’lchov sifatida, umumiy ekvivalentning asosiy vazifasi hisoblanadi. Lekin bu ularning tabiati hamda ma’lum tabiiy qonun asosida bo’lmay, balki shartli kelishuv tufayli sodir bo’lgan. Chunki ularning ikkisi ham (oltin va kumush) dastavval o’z mazmuni bilan insonni na to’ydiradi, na chanqog’ini qondiradi, na zo’rlik yoki zulm xavfidan qutqara oladi. Pulning noto’g’ri ishlatilishi tufayli yovuzlik keltiruvchi boylik yuzaga keladi. O’z navbatida bu majburiy mehnatni keltirib chiqaradi. Beruniy fikricha, pul tufayli faqat turli tovarlar ayirbosh qilinmay, balki begona kuch ham yollanadi. «Biri ikkinchisini yollaydi, ya’ni bir kishi ikkinchisiga adolatli shartnoma tufayli doimo ishlashi kerak, buning evaziga u mukofotlanadi». Yollanma mehnatni tushunishda Beruniy yanada ilgari ketib, unda faqat odil shartnomani ko’ribgina qolmaydi, balki har qanday majburiy mehnatga qarshi chiqib, quyidagilarni yozadi: «Zo’rlik va yollash orqali amalga oshadigan majburiy mehnat doim to’g’ri emas». Beruniy podshohlar «erkin bo’ysunishni» qo’rquv va zo’ravonlik yo’li bilan majburiy bo’ysundirishga aylantirganliklarini qayd etadi. Podshohlik mansabi merosga aylanganini ko’rgan Beruniy, insonning jamiyatda tutgan o’rni naslning qadimiyligi, avlod-ajdodlarning xizmatlari bilan belgilanishiga qarshi chiqadi va kimki, o’zining marhum qarindosh-urug’i va buvalari orqali mansabga erishaman desa, o’zi marhumdir, lekin marhum avlodlari barhayotdir, deydi. Beruniy jamiyatni boshqarish masalasiga to’xtab «idora qilish va boshqarishning mohiyati aziyat chekkanlarning huquqlarini himoya qilish, birovlarning tinchligi yo’lida o’z tinchligini yo’qotishdan iboratdir»,-deydi. Beruniyning fikricha, 15

tabiatan boshqarishga moyil bo’lgan hokim o’z fikri va qarorlarida qat’iy bo’lishi, o’z ishlarini amalga oshirishda faylasuflarning qonunlariga, Iskandar Zulqarnayn Arastuning falsafiy donishmandligiga amal qilganidek, bo’ysunishi; shohning o’zi ham «yaratuvchanlik ongiga» ega bo’lishi, ko’proq dehqonlar haqida qayg’urishi kerak. «Zero, podshohlik dehqonchiliksiz yashay olmaydi». Beruniy mamlakat ravnaqini fan ravnaqida ko’rdi. Ilm-fan sahovatli xizmatni o’tashi mumkin, deb hisobladi. U shunday yozadi: «Mening butun fikri-yodim, qalbimbilimlarni targ’ib qilishga qaratilgan, chunki men bilim orttirish lazzatidan bahramand bo’ldim. Buni, men o’zim uchun, katta baxt deb hisoblayman». Beruniy fikricha, insonning oliy baxti bilishda, chunki u aqlga ega. Baxt ana shu nuqtai nazardan tushunilsagina jamiyatga tinchlik va farovonlik keltiradi. Insonning oliy fazilati esa, boshqalar haqida, ayniqsa, kambag’allar haqida g’amxo’rlik qilishdan iboratdir. Uning Hindistonda olib borgan keng ilmiy tadqiqot ishlari xalqlar o’rtasidagi do’stlik, o’zaro hamkorlik va madaniy munosabatlarni mustahkamlashga qaratilgan edi. Beruniy madaniy hamkorlik va ilm-ma’rifatning keng tarqalishiga katta e’tibor berdi. Shunday qilib, Beruniyning jamiyat va inson haqidagi qarashlari asosida chuqur 16

O'xshashlar

Abu Nasr Farobiyning tarixiy falsafiy qarashlari

Falsafiy bilimlar tizimi,uning asosiy yo’nalishlari va vazifalari

Falsafiy tafakkur taraqqiyoti bosqichlari - sharq falsafasi

Falsafiy tafakkur taraqqiyoti bosqichlari - g'arb falsafasi

Yevropa uyg’onish davri va unda falsafiy tafakkur takomili ijtimoiy siyosiy o'zgariflar va falsafa Galiley ,N Kopernik, J Bruno ularning falsafiy qarashlari