Дунёнинг илмий манзараси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

72.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. “Дунёнинг илмий манзараси” тушунчаси. 2. “Дунёнинг классик илмий ва ноклассик илмий манзараси”. 3. “Дунёнинг постоноклассик манзараси”. 4. Дунёнинг синергетик манзараси.

www.arxiv.uz Оламнинг тузилиши ҳақида инсоният дои мо ўз қарашларига эга бўлган. Энг қадим ги даврдаёқ кишилар баҳорда дарёлар тошиши, кун узая бошлаши, ёмғир ва момақалдироқлар кўпайиши ажиб бир қонуниятга бўйсунишини англаб етганлар. Инсоният тарихида илк бор қум соатни ўйлаб топган ёки дастлабки йил тақвимини кашф этган аждодларимизнинг ҳам бу борада ўз дав рига хос тушунчалари бўлган. Дунёнинг дастлабки манзараси ми фологик характерда бўлиб, оламнинг тузилиши, асосан, афсона ва ривоятлар, асотирларда ифодаланган тушунчалар, ғоя ва та мойилларда ўз аксини топган. Улар ниҳоятда содда ва оддий та саввурларга асосланган, аста-секин такомиллашиб, ўзгариб бор ган. Дунёнинг мифологик манзараси давр билан бирга унинг ди ний манзараси ҳам шаклланган. Диннинг илк шакллариданоқ олам нинг тузилиши илоҳий кучларга, худоларга боғлаб талқин қилин ган, дунёнинг ибтидо ва интиҳоси ҳам у билан боғланган. Жаҳон динларида дунёнинг яралиши, амал қилиши, олам ва унинг ман зарасини ташкил қиладиган нарсаларнинг нисбати каби масала ларга алоҳида ўрин берилган. Илмий билимлар ривожи ва фан шаклланиши натижасида «ду нёнинг илмий манзараси» тушунчаси пайдо бўлди. Ушбу тушунча оламнинг намоён бўлиши, борлиқ ва табиат тўғрисидаги масалага бағишланган назариялар, гипотеза ва далилларда акс этган би лимлар мажмуини ифодалайди. Олам тўғрисидаги яхлит назарий хулоса «дунёнинг илмий манзараси» тушунчасининг ядроси бўлса, бу борадаги турли моделлар, қараш ва фикрлар ушбу хулосани исботлашга хизмат қилади. Асосий хулоса (назария ёки гипотеза нинг бош ғояси) муайян даражада барқарор бўлсада, унинг ат рофидаги фикрлар ўзгариб хилма-хил тарзда намоён бўлиши мум кин. Лекин ушбу хилма-хил қарашларга қарамасдан оламнинг ту зилиши ҳақидаги асосий ғоя узоқ вақт сақланиб қолди. Масалан, Птоломей томонидан асослаб берилган оламнинг геоцентри наза рияси унинг вафотидан кейин ҳам бир неча асрлар давомида ўз таъсири ва аҳамиятини сақлаб қолган. Бу даврда кўпгина олим лар, астроном ва мутахассислар оламнинг манзараси ҳақида кўплаб тахмин, гипотеза ва

www.arxiv.uz қарашларни баён қилган бўлсаларда, қуёш ва бошқа сайёраларнинг Ер атрофида айланиши тўғрисидаги асо сий гоя ўзгармай қолаверди. Яъни, дунё илмий манзарасининг турлича изоҳлари ана шу ғоя доирасида амалга оширилар эди. Ўрта асрларга келиб, гелиоцентрик назария ўз исботини топгани га қадар бундай ҳол давом этаверди. “Дунёнинг илмий манзараси” тушунчаси у ҳакдаги узуқ-юлуқ тасаввурлар, бир-бири билан боғланмаган кдрашлар йиғиндиси эмас, балки яхлит, узвий боғлиқликдаги ғоя, хулоса ва фикрлар мажмуидир. Бу тушунчани ифодалайдиган билимлар муайян сис темани ташкил қилади. Уларни тавсифлайдиган энг асосий белги лардан бири - системалилик тамойили бўлиб, у уйгунлик ва уз вий боғликлик билан изохланади. «Дунёнинг илмий манзараси» тушунчаси олам тўғрисидаги тур лича қарашлар, хилма-хил ёндашувларнинг синтезидир. Ана шу маънода мазкур тушунча билиш жараёнида интегратив (умумлаш тирувчи) функцияни бажаради. Бу вазифани бажарадиган тушун чалар билишнинг турли соҳалари учун умумий асос, доим назар да тутиладиган ҳамда аксиома тарзида қабул қилинадиган хулоса, абадий ҳақиқат ролини ўтайди. Бугунги кунда фаннинг турли соҳаларида тадқиқот олиб бораётган изланувчилар ернинг қуёш ат рофида айланиши. Бутун олам тортишиш қонуни, сувнинг 100° да қайнаши, Авагадро сонининг микдорини текширнб ўтирмай дилар. Балки ўз тадқиқотларида шу соҳадаги билимларга таянади лар, холос. «Дунёнинг илмий манзарзси» тушунчаси парадигма хусусия тига эга, у олам хақидаги умумий жиҳатларни, билишнинг мақсад ва тамойилларини белгилайди. Мазкур тушунчанинг илмий тадқиқотлар олиб бориш режалари ҳамда изланишларнинг мақсад ва вазифаларини белгилай оладиган психологик, меъёрий хусусиятлари тўгрисида ҳам гапириш мумкин. “Дунёнинг илмий манзараси” тушунчасига хос хусусиятлар тўғрисида турли соҳа мутахассислари турлича фикр юритадилар. Масалан, табиатшунослар масалага физика ва астрономия нуқтаи назаридан ёндашадилар, оламнинг хилма-хил моделларини, математик, геометрик ёки

www.arxiv.uz тригонометрик формулаларини яратади лар. Бунда олам яшашининг асосий шакллари бўлган макон, май дон, замон кабиларга алоҳида эътибор берилади. Оламнинг бу соҳада эътироф қилинадиган ҳар қандай шаклдаги манзарасида энергиянинг сақланиши, энтропиянинг доимийлиги ва бошқа физик қонунлар учун асос бўладиган устувор тамойиллар ўз ўрни, аҳамиятини сақлаб қолади. Бундай ёндашув қанчалик теран ва илмий бўлмасин, олам тўгрисидаги, асосан табиатшунослик ютуқ ларини акс эттиргани туфайли, кўпроқ бир томонлама қараш ларни ифодалайди. Аслида «дунёнинг илмий манзараси» тушунчаси кенг маъно, серқирра мазмунга эга бўлиб, муайян давр кишиларининг тафак кур услуби ва фикрлаш тарзини белгилайдиган олам тўғрисидаги аниқ-тарихий билимлар мажмуасидир. «Дунёнинг илмий манзара си» оламнинг тузилиши, объектлар ўртасидаги тартиб, алоқадор лик, уларнинг генезиси, амал қилиши, ривожланиши, улар ўрта сидаги ўзаро боғлиқлик муносабатларни ифодалайдиган назарий хулосалар, ғоялар, илмий асосланган билимлар, турлича ёнда шувлар, қарашлар ва тасаввурлар мажмуини англатадиган тушун чадир. Шу билан бирга, «Дунёнинг умумий илмий манзараси» ва «Ду нёнинг хусусий илмий манзараси» каби тушунчалар ҳам бор. Бар ча фанларнинг ютуқларига асосланган ва умумилмий ғоя, тушун ча ҳамда тамойилларни умумлаштирган дунёнинг манзарасига нис батан «умумий илмий манзара» атамаси қўлланилади. Айрим фан ёки иш соҳасига хос бу ҳакдаги қарашлар мажмуини эса «дунё нинг хусусий илмий манзараси» тушунчаси ифодалайди. Шу маъ нода, дунёнинг физик, химик, геологик, астрономик ва бошқа манзаралари тўғрисида ҳам фикр юритиш мумкин. «Дунёнинг илмий манзараси» тушунчаси ўзининг генезисига, ривожланиш босқичларига эга. Биринчи босқич «дунёнинг клас сик илмий манзараси», иккинчи босқич “ноклассик манзараси”, учинчисини эса «постноклассик манзараси» каби номлар билан атайдилар.

www.arxiv.uz Галилей ва Ньютон физикаси эришган ютуқлар асосидаги тараққиётнинг бир чизиқли, ўтмишдан келажакка томон узвий боғ лиқликка амалга ошадиган ҳаракат тўғрисидаги тасаввурларга асос ланган билимлар мажмуи тушунилади. Бунда ўтмиш ўзидан кейинги даврни, у эса, ўз навбатида, ке лажакни тўғридан тўғри белгилаб беради. Дунёнинг бу тахлит тушуниладиган илмий манзарасида гўёки хамма нарса ҳисоблаб то пилган, оламдаги чексиз ўзгаришлар ҳам, азалийликдан иборат ўтмиш ҳам ҳаттоки бениҳоя келажак ҳам аниқ ҳисоблаб чиқилиши мумкин. Механика қонунлари ва бутун олам тортишиш қонуни, Коперникнинг гелеоцентрик назарияси кашф қилинган бир давр да дунёнинг тузилиши масаласида ҳамма нарса аниқдек бўлиб қол гандай. Физиклар учун оламнинг кашф этаётган қонунлари қол магандай туюлган замонлар бошланди. Табиатшунослар физиканинг чексиз имкониятлари борлиги ва ўз кашфиётлари уммондан бир томчи эканлигини англаб етган гениал устозлари И. Ньютоннинг қуйидаги сўзларини унутиб қўйгандек эдилар: ҳар доим бирор ян гилик ёки ютуққа эришганимда, денгиз қирғоғидан қимматбаҳо тош топиб олган ёш боладек суюниб кетман, қаршимда эса чексиз уммон ястаниб ётибди. Механика қонунларига асосланган дунёнинг илмий манзараси устувор бўлган бу давр 300 йилга яқин давом этди. Бунда, асосан, табиатдаги воқеа ва ҳодисалар гўёки атайлаб муайян уйғунликда, кетма-кет ва аниқ бир координатага чизиб қўйилган мутаносиб ликда намоён бўлади, деган тасаввур устувор бўлди. Бу эса масала ларни асосан онтология нуқтаи назаридан ҳал қилиши эмас, балки, кўпроқ субъектив позицияга эътибор қаратилишига олиб келди. Д. Юнг, Ж. Беркли каби олимларнинг субъектив идеализми, Ф. Бэконнинг индукшя ва Р. Декартнинг дедукция методлари олам ни бундай изоҳлашнинг ўша даврда чуқур илдиз отганига мисол бўлади. Дунёнинг постноклассик илмий манзараси. XIX асрнинг охири XX асрнинг бошларида табиатшуносликдаги ўзгаришлар ва нисбийлик назарияси яратилиши дунёнинг манзараси тўғрисидаги қараш ҳамда тасаввурларни тубдан қайта кўришга сабаб бўлди.

www.arxiv.uz Дунёни ноклассик манзарасининг график тасвири синусоиданинг тараққиётни акс эттирувчи бош чиққан чексиз яқинлашиб бориши тарзида ифодаланади. Бунда ушбу системанинг ривожи назарда тутилади, аммо унинг ҳар бир дақиқадаси маълум ҳолати муайян вақт доирасида аниқ намоён бўлиши шарт, деб қаралмайди. Нарса ва во қеалар жараёнига бундай ёндашилганида, сабабият тамойилининг янада мураккаб манзараси ҳосил бўлади. Дунёнинг постноклассик манзарасида тизим ва тузилмаларнинг тахлили очиқ тизимларини ўрганишни тақозо қилади, ушбу ти зимлар фаолияти турли омиллар, ўзгаришларга боғлиқ бўлади. Бу борадаги энг асосий тамойил тизимнинг бир йўнадишдан бошқа сига, бир ҳолатдан бошқа ҳолатга тез, сакраб ўта олиши ҳамда «тизим хотирасининг йўқолишидир». XX асрнинг охирига келиб, табиий ва ижтимоий фанлардаги ютуклар натижаси ўлароқ, дунёнинг илмий манзарасига, у би лан боғлиқ объект ва субъект, маънавийлик ва моддийлик, тад қиқотчи ва тадқиқот объекти, табиат ва жамият, инсон ва таби ат, турли табақа ва гурухлар ўртасидаги муносабатларга янгича ёндашув шаклланди. Ана шундай ёндашув моҳиятини тушунти ришга қаратилган таълимот ва илмий билиш методи сифатида ву жудга келган синергетика ўз-ўзидан ташкил булиш, оламни янг ича изохлашга қаратилган, табиий ва ижтимоий-иқтисодий жара ёнларнинг моҳиятини билишга қаратилган илмий йўналиш ва тафаккур услубидир. Фалсафа қомусий луғатида таъкидланишича, синергетика илмий йўна лиш сифатида физик, кимёвий, биологик ҳодисаларнинг ҳамда иқтисодий, техник, ижтимоий жараёнларнинг ўз-ўзини ташкил этиш, бошқариш, тартиблиликдан тартибсизлик(хаос)га ўтиш, чи зиқлилик ва чизиқсизлик каби ҳолатларнинг моҳият ва қонуният ларини изохлайди. Дунёнинг илмий манзарасини синергетик тушунишнинг асосчи ларидан бири Г. Хакен фикрича, бизни қуршаб турган ва биз кузатиб турган борликда инсон, инсоният жамиятидан бошқа мураккаб тизим йўқ. Шунинг учун инсон ва жамиятни ўрганишда илмий тафаккур ҳозирча сезиларли ютуқларни қўлга киритди, деб айта ол маймиз. Зеро, жонсиз табиат билан жонли табиат, материя

www.arxiv.uz ва онг (ғоя, руҳ, маънавият), табиат билан жамият ўртасига кўринмас тўсиқ қўйилган дифференциаллашган классик илмий билимда бунинг учун зарурий шароитнинг ўзи йуқ эди. Аксинча, фан ўз тараққиёти даво мида секин-аста жамият, табиат ва инсон ҳаётига таҳдид солувчи кучга айлана борди. Негаки, моддий тараққиётни яъни, амалий фойдани кўзлайдиган, қолаверса, узоқ муддатли маънавий юксалишлар жараёнини иккиламчи аҳамиятга эга, деб қарайдиган дифференциаллашган илмий билим бошқача натижа ҳам беролмас эди. Лекин, энг ёмони, бу фан ҳамда унга асосланган дунёқараш инсон ва жа мият руҳий қувватларининг кучсизланиб боришига сабаб бўлди. Чун ки, классик фан руҳиятсиз жамият, моддий ривожланиш ғоясини олдинга сурди. Шунинг учун ҳам, XX аср ўрталаридан бошлаб Ғарб фалсафасида вужудга келган иррационалистик тамойиллар, (ҳаёт фалсафа си, руҳий таҳлил, интуиционализм, экзистенциализм) шунинг дек, фаннинг ўз ичида шаклланган ноклассик тамойиллардаги жа мият ва инсон моҳияти масалаларига янгича қарашлар бу ҳолга муайян даражада қаршилик курсата бошлади. Кучайиб бораётган бундай жараёнларнинг моҳияти ва уларнинг келиб чиқиши сабаб ларини чуқур ўрганиш учун фанда изланишлар олиб борилмоқда. Жамиятни, инсонни, унинг ҳаёти ва тақдири масалаларини таҳ лил этиш жараёнида синергетика ҳар кандай тизим ривожининг асосий шарти сифатила бу тизимнинг очиқ бўлиши, яъни атроф- муҳит билан модда ёки информация алмашиниши кераклиги ҳақидаги ғояни илгари суради. Ушбу ғоя айни замонда таниқли француз файласуфи Анри Бергсоннинг очиқ жамият ҳақидаги гояла ри билан уйғундир. Бергсоннинг «ёпиқ» жамият «статик» (тургун) ахлоқ ва дунёқарашга, «очиқ» жамиятни эса «динамик» (ўзгарув чан) ахлоқ ва дунёқарашга асосланиши ҳақидаги таърифида ушбу уйгунлик янада яққол кўринади. Бергсоннинг фикрича, биринчи типдаги «ёпиқ» жамият фақатгина кишилик жамиятият эволюцион тур сифатида сакланишига хизмат қилса, «очиқ» жамият эса инсониятнинг кейинги эволюциясига йўналтиради. Биринчи турдаги жамият боши берк кўчага кирса, иккинчиси ҳаёт жараёнла рининг узлуксизлигига олиб келади.

www.arxiv.uz Синергетика ўзига тараққиётнинг эволюцион тамойилини асос қилиб олди. Эволюцияга борлиқнинг умумий қонуни сифатида, инсон билан табиат ўртасидаги муносабатларнинг ифодаси деб қарайди, тарақкиёт жараёнида беқарор ҳолат билан барқарор ҳолат ўртасидаги алоқадорликка алоҳида эътибор беради. Г. Хакеннннг издошларидан бири — 1917 йилда туғилган, фи зика, кимё ва статистик механика соҳасида машҳур Брюссель мактабининг ташкилотчиси И. Пригожиндир. У Бельгия қирол лиги Фанлар ва адабиёт академиясининг аъзоси, Брюссель эр кин институти профессори, Техас университети қошидаги тер модинамика ва статистик физика институти директори, Нобель мукофоти лауреати (1977)дир. И. Пригожин махсус тадқиқот ишлари олиб бориш билан бирга фаннинг фалсафий муаммолари ва тарихини чукур ўрганган. Хозирги замон табиатшунослигида вақт (замон) муаммоси билан шуғул ланган. 300 йилдан буён ҳукм суриб келган вақт (замон) макон координатига сифат жиҳатидан алоқаси бўлмаган геометрик пара метр, деб келинган эди. Вақтга бундай қараш, И. Пригожин фик рича, ўтмиш, хозир ва келажак ўртасида моҳият эътиборан фарқ йўқ, деб қараш доирасида тушунчаси Ньютонча дунёнинг манза расига оиддир. Вақтнинг қайтиши тушунчаси мумтоз табиатшунослик дара жасининг натижаси бўлиб, вақтнинг орқага қайтмаслигининг тар кибий қисмидир. Бироқ вақтнинг орқага қайтиши хусусий ҳол бўлсада, у универсаллаштирилган. Пригожин бу ҳол нисбийлик назарияси, квант механикаси вужудга келиши билан ҳам деярли ўзгармай қолди, деб ёзади. Пригожин вақтнинг орқага қайтмасли гини физик вақт мисолида дунёнинг янги манзараси асосида ис ботлаб берди. XX аср фани вақтнинг орқага қайтмаслигини қайтадан кашф этди. Пригожин ҳаётда бўлаётган ўзгаришларни, XX ас рнинг кашф этилган фундаментал ютуқларини, улар тўғрисида қарашларни ўзгартириш, қайта кўриб чиқиш, янгича фикрлаш усули асосида таҳлил қилишни кўрсатиб берди.

www.arxiv.uz XXI аср бўсағасида пайдо бўлган янги фанлар инсон билан табиат, инсон билан инсон орасида зиддиятлар асосида эмас, балки улар ўртасида мулоқот, ҳамкорликка қаратилганлигини кўрсатди. Вақт ўзининг ички хусусиятига кўра, плюралистик, кўп имкониятли, демократик характерда бўлиб, вақт жиҳатдан унинг ташкил топишини ҳам, мавжудлигини ҳам ягона модел билан ифо далаб бўлмайди. Шу билан фан янги сифатларга эга бўлиб, инсон яшаб қолишини таъминлаш воситасига айланмокда. И. Пригожин синергетикага мураккаб тизимнинг ташкил то пиши, бутун табиатшуносликдаги глобал эволюциянинг синте зи асосида пайдо бўлган таълимот сифатида, борлиқнинг уни версал жараёнини ифодаловчи, ўз-ўзини ташкил этиш тизими сифатида қаради. И. Пригожин «Беқарорлик фалсафаси” китобида бу ҳақда ба тафсил тўхталди. Унинг фикрича, шу вақтга қадар беқарорлик тушунчаси салбий маънода ишлатиб келинган ва унинг асл мо ҳиятига етарли эътибор берилмаган. У беқарорликни борлиқнинг муҳим жиҳати сифатида талқин этади. Масалан, маятник ҳарака тига эътибор берсак, унинг бир меъёрда тебранишини кузатиш мумкин, агар маятникни тўхтатсак, дастлабки барқарор ҳолати га қайтади, агар тўнтариб қўйсак, у ё ўнг томонга, ё чап томонга оғиб туради, бу холат беқарорликдир. Синергетикада беқарорлик ва тартибсизлик категорияларининг ўзаро муносабати ҳам ўргани лади. Ҳар қандай эски тизим янги тизим билан алмашар экан аввало беқарорлик, тартибсизлик юз беради. Бундай ҳолатнинг рўй беришида оддий тасодиф ҳам муҳим аҳамият касб этиши мумкин. Синергетика янги дунёкараш куртаги сифатида «чизиқсиз» та факкур тарзидир. «Чизиқли” ва «чизиқсиз” тушунчалари илк бор математикада ишлатилган бўлса, XX асрнинг 30-йилларидан бош лаб физика фанида ҳам қўлланила бошланди. Агар диалектика таълимот сифатида кўпроқ чизиқлилик; тафаккурига асосланган бўлса, синергетика чизиқсизлик тамойилини ёқлайди. Ушбу та мойил тараққиёт олдиндан белгилаб қўйилган йўлдан кетмай, ҳар бир

www.arxiv.uz нарсанинг ички хусусияти ва ташқи алоқадорлиги негизида доимо янги ва бетакрор йўлдан боришини кўрсатади. Хуллас, бугунги кунда дунёнинг манзарасини илмий тушунти ришда хилма-хил қарашлар, ёндашувлар мавжуд. Улар масалани турли томондан ёритишга ёрдам беради, бир-бирини тўлдиради, хилма-хил фикрларни умумлаштиришга имкон яратади. Бу эса ду нёнинг илмий манзарасини фалсафий изоҳлаш чегаралари кенгай иб, масаланинг мазмун-моҳиятини англаш даражаси ўсиб бораёт ганидан далолат беради.

$www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. Ислом Каримов “Илму фан мамлакат тараққиётига хизмат қилсин”. Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси умумий йиғилишида сўзлаган нутқ – Халқ сўзи, 1994 йил 8 июль. 2. Ислом Каримов. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз. Т. 8. Т.: Ўзбекистон, 2000. 3. Ислом Каримов. “Мактаб – тараққиёт, маданият ва саодат калити”. \\ Тинчлик ва хавфсизлигимиз ўз куч-қудратимизга, ҳамжиҳатлигимиз ва қатъий иродамизга боғлиқ. Т. 12. Т.: “Ўзбекистон”, 2004, 276-бет. 4. Муҳаммад ибн Мусо ал-Хоразмий. Танланган асарлар. Т.: Фан, 1983. 5. Абу Райхон Беруний. Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар. Танланган асарлар. 1-том. Т.: Фан, 1972. 6. Абу Али ибн Сино. Тиб қонунлари. Т: Мерос, 1993. 7. Аҳмад Яссавий. Ҳикматлар. Т.: Фан, 1993. 8. Алишер Навоий. Хожа Баҳоуддин Нақшбанд. \\ “Шарқ юлдузи”, 1993. 9. Машраб. Девон. Т: Ғулом нашриёти, 1980. 10. Қиссаи Машраб. Т.: Ёзувчи, 1992. 11. Аҳмад Дониш. Наводир ул вақое. Т. Фан, 1964. 12. Авлоний А. Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ. Т.: Ёзувчи, 1992. 13. Фалсафа: қисқа изоҳли луғат. Т.: Шарқ, 2003. 14. Фалсафа: қомусий луғат. Т.: Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти нашриёти, 2004. 15. Фалсафа асослари. Т.: Ўзбекистон, 2005.$

O'xshashlar

Билиш назариясининг илмий ва ижтимоиймаданий асослари. Дунёнинг илмий манзараси

Дунёниг илмий манзараси

Илмий муаммо. Илмий мавзу ва уни танлаш. Илмий тадкикот ишларининг турлари

Жамиятни илмий билиш ва илмий бошқариш муаммолари

Илмий билиш усуллари