Илмий билиш усуллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

88 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Анализ ва синтез. Абстрактлаштириш ва синтезлаштириш. 2. Индукция, дедукция, анология. Моделлаштириш. 3. Кузатиш. Эксперимент. 4. Гипотеза – назарий тадқиқотнинг шакли ва методи.

www.arxiv.uz Инсон тафаккури ўзга билишнинг кўплаб усуллари, услуб ва шаклларини қамраб олган мураккаб билиш жараёнидир. Улар ора сидаги фарқ шартли бўлиб, бу атамалар кўпинча синоним сифати да қўлланилади. Шундай бўлсада, улар орасида тафовутлар ҳам бор. Тафаккур ва илмий билиш усуллари деганда, инсон тафаккур юритиши жараёнида илмий билишнинг барча соҳалари ва истаган босқичида фойдаланиладиган умумий ва гносеологик операциялар тушунилади. Улар кундалик, одатдаги ҳамда илмий тафаккурни бир хил тарзда характерлаш. Гарчи, илмий тафаккурда аниқ ва тартибга солинган тузилма кўринишда бўлса ҳам, тафаккур усул лари билиш фаолияти у ёки бу босқичида фикрни умумий, гносе ологик йўналишини курсатади. Масалан, бутундан бўлакка, бўлак дан умумийликка, конкретликдан абстрактликка ва бошқа томон га ҳаракатларни ифодалайди. Анализ тафаккурнинг шундай усулики, у Анализ ва синтез ўрганилаётган объектни мустақил ўрганиш да қисмларга, томонларга бўлиш асосида алоҳида таҳлил қилиш билан богликдир. Синтез, аксинча, илгари ажратилган бўлакларни бирлаштириш усули бўлиб, унинг ёрдами да муҳим алоқа ва муносабатлар аниқлангач, қисмларни анализ учун ажратилган бўлаклар бир бутун ҳолатга бирлаштирилади. Ана лиз ва синтезнинг ўзаро боғлиқ тадқиқот усуллари ҳар бир фан соҳасида конкретлаштирилади. Умумий усулдан улар махсус усулга айланиши ҳам мумкин: математик, кимёвий ва социал амалиёт нинг конкрет услублари худди шу ҳолда мавжуд бўлади. Аналитик услуб баъзи фалсафий мактаблар ва оқимларда алоҳида қараб чи қилган ва ривожлантирилган, синтез тўғрисида ҳам худди шу фик рни айтиш мумкин. Абстрактлаштириш булар тадқиқотнинг умумижтимоий усулларига ва идеаллаштиради. Абстрактлаштириш бизни қизиқтирган аниқ нарса ёки ҳодисаларга хос белгилар, хосса-хусусиятлар ва муносабатларни фикран ажра тиш, табақалаштириш жараёнидир. Шу билан бирга, у ушбу жи ҳатдан унча муҳим бўлмаган белги, хосса ва муносабатлардан муҳимини ажратиб олиш ҳамдир. Ўрганилаётган нарсаларни вақ тинча бир қатор белги, хосса ва хусусиятлардан ажратиб олиш ҳодисани чуқурроқ ўрганиш имконини

www.arxiv.uz беради. Тадқиқот мақ садларига кўра, абстрактлашнинг хилма-хил турларини ажратиб кўрсатишади. Нарсалар мажмуи ёки оиласи тўғрисида умумий тушунча ҳосил қилиш зарур бўлса, айнанлаштириш абстракция сидан фойдаланилади. Бунда муайян жонзот ёки нарсалар оила сига хос баъзи белги ва хоссалар фикран эътибордан соқит қилинади ҳамда ушбу оилага хос бўлган умумий белгилар ажратиб олинади. Шунингдек, аналитик абстракция тури ёки ажратувчи абстракция шакли ҳам бор. Идеаллаштириш гарчи абстрактлаштиришнинг бир тури бўлса да, билишнинг нисбатан мустақил усулидир. Математикада “нуқ та”, «чизиқ» ёки физикада «идеал газ» каби тушунчалар идеал лаштириш натижалари бўлиб ҳисобланади. Идеаллаштириш жа раёнида нарсанинг реал хоссаларидан имкон қадар узоқлашилади. Идеал объект деб аталувчи нарса ҳосил қилинади, унинг ёрда мида реал объектларни билиш учум назарий тафаккурдан фойдаланилади. Масалан, моддий нуқта тушунчаси хақиқатда биронта ҳам объектга мос келмайди. Бироқ, идеал объект билан ишлаётганда, бирон бир механик қурилма, сунъий йўлдош. Қуёш тизими сайёраси каби реал объектларни назарий тушунтириш ва улар табиатини тахмин қилиш имкониятига эга бўлинди. Индукиия тажрибавий фанлар учун тадқиқот усули ҳисобланади. Ушбу усулдан фойда ланганда фикр жутьий, алоҳида билимдан, факт- маълумотларни билишдан умумийликни, қонунларни билиш томон ҳаракатланади. Индукция асосида иидуктив хулосалар ётади. Улар муаммоли бўлиб, тўлиқ ва ишончли билимни бермайди. Бун дай хулосалар гўёки фикрни умумий қонуниятларни очишга то мон йўл бошлайди. Дедукция гносеологик мазмунига кўра, индукция усулининг аксидир. Дедуктив хулосада фикр ривожи умумий билимдан хусусий билим томон йўналган бўлади. «Дедукция» махсус термин сифатида мантиқ қоидаларига биноан мантиқий хулосалар ҳосил қилиш жараёнини англатади. Индукциядан фарқли дедуктив ху лосалар, агар асосларда бундай билим мавжуд бўлса, ишончли билим беради.

www.arxiv.uz Илмий тадқиқотда тафаккурнинг ицдуктив ва дедуктив усуллари ўзаро боғлиқдир. Индукция инсон фикрини ҳодисаларнинг- сабаблари ва умумий қонуниятлари тўғрисидаги гипотезаларга етаклайди; дедукция умумий гипотезалардан натижаларни тажрибавий текшириб кўриш мумкин бўлган ва шу йўл билан экспериментал тарзда уларни тасдиқлаш ёки рад этишга имкон бе ради. Модел — билиш объекти ўрнини босадиган, амалда объектив лаштирилган ёки фикран тасаввур қилинадиган нарса. Моделнинг асосий воситаларини танлашга нисбатан моделлаштиришнинг турли хиллари ҳам фарқланади. ЭҲМнинг янги авлоди пайдо бўлиши билан фанда компьютерли моделлаштириш кенг миқёсда омма лашди. Компьютерли модедлаштириш математик ва мантиқни мо деллаштиришдан фойдаланишни ҳам ўз ичига олади. Кузатиш эмпирик билишнинг бошлашғич услубидир. Ку затиш асосан инсоннинг сезги, идрок, тасаввуридан иборат ҳиссий қобилиятлари асосида нарсаларни мақсадли ўрганишдан иборат, кузатиш давомида биз ўрганилаётган объектнинг ташқи жиқатлари, хосса ва белгилари тўгрисида билим ҳосил қиламиз. Баён қилиш - кузатишнинг билиш натижаси бўлиб ҳисоблана ди, бунга ўрганилаётган объект тўгрисида бошланғич маълумотлар ни тил воситалари ёрдамида қайд этиб бориш жараёни киради. Ку затиш натижалари чизмалар, диаграммалар, ҳисоб маълумотлари ва оддий суратларда акс эттирилиши мумкин. Кузатишнинг таркибий элементларига кузатувчининг ўзи, тадқиқот объекти, кузаташ шар хлари ва қурилмалар, асбоблар ҳамда ўлчов асбобларидан иборат кўзатиш воситалари киради. Юзаки қараганда, кузатиш пассив, билишнинг соф мушоҳада вий воситаларига мансубдек туюлади ва экспериментга нисбатан аслида шундай ҳамдир. Лекин, ташқи пассивликда кузатилсада, унда ҳам инсон билишининг фаол хусусияти тўлиқ ҳолда намоён бўлади. Фаоллик, энг аввало, кузатишнинг мақсадга мувофиқли гида, кузатувчинииг бошланғич режалари мавжудлигида

www.arxiv.uz кўринади. Яъни, нимани кузатиш ва қайси ҳодисаларга асосий эътиборни қаратмоқ лозимлиги кузатувчи томонидан белгиланади. Кузаташ жараёнида олим унинг режасига кирмаган ҳодисаларни инкор эт майди, улар ҳам қайд этилади ва пировард натижада асосий далил ларни аниқлаш учун асос бўлиши мумкин. Биз кузатишни инсон нинг ҳиссий билиш қобилиятларига таянувчи услуб сифатида таърифладик, лекин кузатишда доимо рационал қобилият ҳам назарий жиҳат шаклида намоён бўлади. Фанда «Олим кўзи билан кузатади, бироқ боши билан кўради», деган ибора кенг тарқалган. Ана шу тарзда математик ва геолог нарсанинг бир бўлагига қараб, уни бир хил қуришадию, аммо турли нарсаларни кузатишади. Ана шунга ўхшаш тарзда овчи ва зоолог ҳайвонларнинг хатти-ҳаракатларини кўзатаётиб, бу кузатишнинг турли натижаларини қайд этишади. Шу нинг учун, Ф. Бэкон кузатувдан олдин онгни турли «идея»лардан тозалаш лозим, деганда нохақ эди. Бу амалда олимнинг бутун ўтмиш давомида олган барча билимини ўчириб ташлаш билан тенг бўлиб, фанда бундай қилишнинг фойдаси йўқ. Бундан кўра, илгариги би лимлар асосида келажакда ҳам фойдаланиш мумкин бўлган янгилик яратилиши фан учун муҳимдир. Бунга энг яхши мисол Галилейнинг фаолиятидир, у самовий ҳодисаларни кузатиш учун бу соҳадаги эмпирик материалларни тўплашга катта ёрдам берган телескопни кашф қилди. Кузатишнинг фаоллиги тадқиқотчи томонидан баён қилиш воси тасини танлашда ҳам намоён бўлади. Кузатиш турларининг бой классификациясини яратиш мумкин. Буни биз ҳозир амалга оширмаймиз. Факат кузатишнинг икки муҳим туринигина таъкидламокчимиз. Улар ҳодисаларни сифат ва миқдор жиҳатидан баён қилиши билан фарқ қилади. Сифатий кузаташ инсонга қадим замонлардан буён маълум. Янги давр фани микдорий кузатишлар ва мос равишдаги баён қилишларни кенг қўллашдан бошланади. Бундай шаклдаги кузатиш асосида ўлчов тадбирлари ётади. Ўлчов — ўрганилаётган объектни характерловчи ўлчов бирлигининг бошка асос учун олинган турдош бирликка нисбатан муносабатини аниқлаш жараёни. Бунга инсоннинг бўйи ёки оғирлигини ўлчаш мисол бўлади. Фаннинг микдорий кузатишлар ва ўлчашга ўтиши аниқ

www.arxiv.uz факлар пайдо бўлиши асосида етади, чунки у бу фанларни математикалаштиришга йўл очади ва назарий гипогезалар ни янада самарали ҳал қилиш учун экспериментал текширишга им кон беради. Бу ҳам кузатиш сингари билишнинг эмпирик босқ ичида асосий услублардан бири ҳисобланади. У куза тиш услубининг элементларини ўз ичига олган, аммо у билан айнан бир хил эмас, балки кузатишга нисбатан объектни ўрганишнинг фаол услуби ҳисобланади. Тадқиқот жараёнига амалий аралашув, унда асосан, инсон сезги аъзоларини кучайтирувчи асбоблардан фойдаланиш ёки кузатиш учун мос келувчи шароит ларни излаб топиш билан боғлиқ. Экспериментал услуб пайдо бўли ши билан олим табиатни кузатувчидан тадқиқотчига айланган. Бошқача айтганда, бу услуб ёрдамида олим «табиатни синаб кўриш» имкониятини қўлга киритган. Эксперимент ҳодисаларни ўрганишда фаннинг муайян мақсадга йўналтирилган услуби бўлиб, бу услуб ёрдамида ҳодисалар содир бўлиши аниқ қайд этилган шароитларда, тадқиқотчи томонидан қайта ҳосил қилиниши ва назорат қилиниши мумкин. Экспери ментни кузатишга нисбатан бир қатор афзалликлар бор. Масалан, эк сперимент давомида ўрганилаётган ҳодиса кузатилибгина қолмасдан, тадқиқотчи ихтиёрига боглиқ равишда қайта тикланиши ҳам мумкин ёки у орқали табиий шароитда кузатиш мумкин бўлмаган ҳодисаларга хос хоссаларни аниқлаш ҳам мумкин. Бу усул ўргани лаётган ҳодисани мураккаблаштирувчи ҳолатлардан фарқли тарз да, уни мақбул кўринишда ўрганиш имконини беради. Экспери мент шароитида фойдаланиладиган асбоблар, қуроллар ва аппарат лар арсенали кенгайиб боради. Илмий тадқиқот умумий структурасида эксперимент алоҳида ўрин тутади. Бир томондан, айнан эксперимент илмий тадқиқот назарий ва эмпирик босқич лари ҳамда даражаларини боғлаб турувчи бўғин ҳисобланади. Ўз мазмунига кўра, эксперимент доимо дастлабки назарий билим би лан богланган бўлиб, у бир-бирига мос бўлган назарий билимлар асосида фикр юритади. Кўпинча илмий назария ёки гипотезани асослаб бериш ёки инкор этиш унинг мақсади бўлиб хисобланади. Эксперимент натижалари муайян назарий талқинга

www.arxiv.uz муҳтождир. Шу билан бирга, бу услубда фойдаланиладиган билиш воситалари ўз моҳиятига кўра, эмпирик билиш босқичига мансубдир. Энг аввало, далилий билимга эга бўлиш ва эмпирик қонуниятларнинг аниқ лаш экспериментал тадқиқот якуни бўлиб ҳисобланади. Экспериментнинг муҳим гносеологик хусусияти шундан ибо ратки, у бир вақтнинг ўзида инсон билиш фаолиятига ҳам, амалий фаолиятига ҳам тегишлидир. Экспериментал таақиқот мақ сади билимнинг ортиб боришидир ва шу маънода у билим фао лиятига тегишлидир. Лекин, эксперимент моддий тизимларни муайян ўзгартиришни ҳам ўз ичига олганлиги учун амалиётнинг бир шакли ҳисобланади. У билиш шакли ва услуби бўлиши билан бирга, чекланган миқёсда бўлсада, билим ҳақиқатлигининг асоси ва мезони вазифасини ҳам бажаради. Эксперимент билан амалий фаолият солиштирилган ҳолларда, кенг ишлаб чиқариш ва со циал эксперимент тўгрисида гап кетганида, охиргиси амалий фаолиятни тўлақонли шакли бўлиб ҳисобланади. Экспериментал услуб физика негизида пайдо бўлиб, кейин эса кимё, биология, физиология ва бошқа табиий фанларда кенг тар қалган. Ҳозирда эксперимент социологияда ҳам билиш услуби, ҳам социал тизимларни оптималлаштириш воситаси сифатида янада кенг тарқалмокда. Амалда, Галилей замонларидан бери экспери ментал услуб ўз тузилиши ва билишдаги роли нуқтаи назаридан унчалик ўзгарган эмас. Муҳим ўзгаришлар экспериментни техиик жиҳозлашда содир бўлди, яъни уни ЭҲМдан фойдаланиш билан боғлиқ бўлган янги турлари юзага келди, бу услубдан фойдала ниш соҳаси кенгайди. Экспериментни англашдаги муҳим жиҳат Галилей замонларида долзарб бўлмай ўрганилаётган объект билан ўлчов асбобларининг алоқадорлигини ҳисобга олиш зарарлигига тегишлидир. Экспериментнинг қуйидаги турлари бор: 1) тадқиқот ёки из лаб топиш эксперименти; 2) текширувчи ёки назорат экспери менти; 3) қайта ҳосил қилувчи; 4) ажратувчи; 5) миқдорий ёки сифатий; 6) физик, кимёвий, биологик, социал эксперимент.

www.arxiv.uz Тадқиқот ёки аниқлаш эксперименти фанда маълум бўлмаган янги ҳодиса ёки уларни янги, кутилмаган хоссаларини аниқлашга йўналтирилган. Масалан, турли температура шароитларида ўтказгичлар билан ўтказилган қатор тажрибалар ўз даврида паст температура шароитида юқори ўтказгичлилик ҳодисасини кашф этиш билан тугаган эди. Мураккаб физик-кимёвий таркибли ўтказ гичлар билан олиб борилган экспериментлар бўлса, яқинда юқори температура шароитидаги юқори ўтказгичлилик кашф этилиши га олиб келди. Катод нурлари билан экспериментлар Рентген томо нидан унинг номи билан аталувчи ўта ўткир бўлган нурланиш ни кашф қилган эди. Рентген нурлари ёрдамида ўтказилган тажрибалар эса А. Беккерель рациоактивлигини очишга олиб келди. Ривожланган фанларда текширувчи, назорат эксперименти кат та роль ўйнайди. Текширув объекти бўлиб, маълум илмий башо рат ёхуд у ёки бу гипотеза хисобланади. Мазарий гипотезаларга нисбатан эксперимент тасдикловчи, рад қилувчи ва ҳал қилувчи бўлиши мумкин. Эксперимент агар гипотезани эмпирик текши рилаётган оқибатларини тасдиқлаш мақсадида амалга оширилса, тасдиқловчи бўлади, агар инкор этиш мақсади қўйилган бўлса, рад этувчи бўлади. Агар қарама-қарши назарий гипотезалардан бирини тасдиклаш ёки рад этиш мақсадига хизмат қилса, бу эксперимент ҳал қилувчи бўлади. Бу борада фарқ нисбийдир. Тасдиқдовчи сифатида ўйланган эксперимент натижаларига кўра, рад қилувчи ёки аксинча бўли ши мумкин. Ҳал қилувчи экеперимент бўлса назарияни тажриба билан алоқасини мураккаб ва турфа хил характерига кўра, тўғри ёки нотўғрилигини исботлайди. Турли гипотезалар курашида бу услуб улардан биронтасини вақтинчалик устунлиги учун шароит яратиши мумкин. Текширувчи экспериментга ёруғлик нурининг тўлқинсимон назариясини текшириш экеперименти мисол бўлиб хизмат қилиши мумкин. Ўтган аср бошида Френел ёруғлик нури тўлқин назариясининг математик қисмини тахлил қилар экан, С. Пуассон қуйидаги кутилмаган хулосага келди: агар бу назария тўғри бўлса, қалин экран ҳосил қиладиган соянинг марказида, ёруғликнинг нуқтавий манбаи йўлида оқ доғ ҳосил бўлиши ло зим. Бу хулоса

www.arxiv.uz Френел назариясини эмпирик тарзда текширув оқибатидан бошқа нарса эмас. Бу ёруғликнинг корспускуляр на зарииси тарафдорлари учун ҳам, тўлқин назарияси тарафдорла ри учун ҳам ўта кам эхтимолга эга нарсадир. Пуассон томонидан аслида Френел назариясини рад этиш мақсадида тажриба ўтка зилган эди, бироқ тажриба Френел назариясини ажойиб тарзда тасдиқлади. Соя марказида оқ доғ борлиги аниқланди ва у Пуас сон доғи деб аталди. Экспериментнинг ўзига хос тури фикрий экспериментдир. Реал экспериментда олим маълум ҳодисани қайта ҳосил қилиш, аж ратиш ёки хоссаларини ўрганиш учун уни турлича реал физик шароитларга қуйиб кўради. Фикрий экспериментда эса бу шароитлар тасаввур қилинадиган ҳолатлар бўлиб ҳисобланади, лекин тасаввур бунда яхши маълум бўлган фан қонунлари ва мантиқ қоидалари билан бошқарилади, бундай ҳолда олим ҳиссий об разлар ёки назарий моделлар ёрдамида ишлайди. Фикрий экспе римент назарий талқин қилиш билаи узвий боғланган, шунинг учун у тадқиқотнинг эмпирик методларидан кўра, кўпроқ назарий методларига тааллуқлидир. Фикрий экспериментни инсон амалий фаолияти шакли сифатида олиб қараш мумкин эмас, уни шартли равишда эксперимент деб аташ мумкин. Унда фикрлаш усули реал экспериментдагига ўхшаш бўлгани учун шундай де йиш мумкин, холос. Эйнштейннинг эркин тушаётган лифт би лан боглиқ фикрий эксперименти бунга классик мисол бўла олади. Натижа эса умумий нисбийлик назарияси асосига қўйилган оғир инерт массанинг эквивалентлигини кашф этиш бўлган эди. Экспериментал тадқиқот ўтказиш ўз ичига бир қатор босқичларни олади. Биринчи босқичга экспериментни режалаштириш киради. Бунда унинг мақсади аниқланади, эксперимент шаклини танлаш амалга оширилади ва уни эҳтимоллик натижалари ўйлаб кўрилади. Бу олим ечаётган тадқиқот муаммосига боглиқ. Экспе риментни режалаштиришда ўрганилаётган ҳодисага таъсир қила диган омиллар ва унинг хоссаларини ажратиш, шунингдек назо рат қилиш ва ўлчаш лозим бўлган кўрсаткичлар тўпламини аниқ лаш мухим

www.arxiv.uz аҳамиятга эга. Иккинчи босқич экспериментни ўтказиш ва назорат қилишнинг техник воситаларини танлаш билан боғлиқ. Экспериментда фойдаланиладиган техника, шу жумладан, ўлчов асбоблари, амалий жиҳатдан, синалган ва назарий асосланган бўли ши лозим. Замонавий экспериментда назоратнинг статистик методлари кенг қўлланилмоқда. Экспериментал тадқиқот статистик ва назарий таҳлилни, шунингдек, эксперимент натижалари талқ инини ўз ичига олган бўлиб, у эксперимент натижаларини ту шунтириб бериш босқичи билан якунланади. Методологияда «гипотеза» атамаси икки маънода ишлатилади: билимнинг мавжудлик шакли сифатида муаммолилик, ишонч сизликни ифодалайди ёки ғояларни тушунтириб берувчи, шакл лантирувчи ва асословчи метод сифатида қонун, принцип ва на зарияларни ўрнатишга элтувчи йўлдир. Гипотеза структураси билан танишиш бу метод тўғрисида яхши тасаввур беради. Гипотеза методининг биринчи босқичи назарий тушунтириш лозим бўлган эмпирик далиллар билан танишиш ҳисобланади. Дастлаб бу да лилларни фанга маълум бўлган қонун ва назариялар ёрдамида изоҳлашга ҳаракат қилинади. Агар бунинг иложи бўлмаса, олим иккинчи босқичга, яъни ҳодисалар сабаблари ва қонуниятлари туғрисидаги тахмин ва фаразларни илгари суришга ўтади. Бунда у индуктив мўлжаллаш, аналогия, моделлаштириш каби турли тад қиқот усулларидан фойдаланишга уринади. Ушбу босқичда бир- бирига мос келмайдиган бир қанча тушунтирувчи тахминларни илгари суриш ҳам мумкин. Учинчи босқич тахминнинг жиддий баҳоланиши ва кўплаб фаразлар орасидан нисбатан эҳтимолга яқинини танлаш босқичидир. Гипотеза, энг аввало, мантиқий зиддиятсизликни текширади, хусусан у мураккаб шаклга эга бўлган тахминлар тизими томон юз тутганда, шундай қилинади. Сўнгра, гипотезани маълум фанни фундаментал умумназарий тамойиллари билан сиғи ша олмаслиги текширилади. Масалан, агар физик далилларни тушунтираётиб, тушунтираётган тахмини энергия сақланиш прин ципи ёки физик нисбийлик принципи билан зиддиятга кириб қолганлигини пайқаса, у

www.arxiv.uz бундай тахминдан воз кечишга мойил бўлади ва янги ечим излайди. Бироқ, фан тараққиётида шундай даврлар ҳам бўладики, олим фаннинг фундаментал принциплари ни инкор қилишга ҳам мойил бўлади. Бу фандаги инқилоб ёки экстраординар давр, яъни фавқулотда ҳолатлар бўлиб, унда фун даментал тушунча ва тамойилларни тубдан ўзгартириш зарурияти туғилади. Лекин, олим муаммо ечимининг барча анъанавий йўлларини қайта-қайта текшириб кўрилгандагина, шундай қадам қўйишга мажбур бўлади. Электродинамиканинг асосчилари Нью тон физикасидаги фундаментал аҳамиятга эга бўлган ҳаракатланиш тамойилидан ана шу тарзда воз кечишга мажбур бўлишган эдн. М. Планк абсолют қора жисмни анъанавий тушунтиришнинг кўплаб йўлларини синаб кўриб, шу давргача физикада дахлсиз хисоблаб келинган ҳаракатнинг узлуксизлиги тамойилидан воз кечди. Бундай хилдаги гипотезаларни Н. Бор «телба ғоялар» деб атаган эди. Лекин, бу гоялар ва тахминлар илгари сурилаётган илмий гипотезанинг жиддийлигини кўрсатади. Тўртинчи босқичда илгари сурилган фараздан юз ўгириш ва ундан эмпирик текшириб кўриладиган оқибатларни дедуктив келтириб чиқариш рўй беради. Бу босқичда гипотезани қисман қайта кўриб чиқиш, унга фикрий экспериментлар ёрдамида аниқ лик киритиш мумкин бўлади. Бешинчи босқичда назариядан келиб чиқадиган оқибатлар экспериментал текширишдан ўтказилади. Гипотеза эмпирик тас дигини топади ёки экспериментал текшириш натижасида рад этилади. Лекин гипотеза оқибатларини эмпирик тасдиклаш унинг ҳақиқатлигини тўла кафолатлай олмайди, рад қилиш эса оқибат нинг умуман ёлғонлигини ҳам кўрсатмайди. Назарий тушунтирувчи гипотезаларни тасдиқлаш ва рад этишни доимий самарали мантиғини яратиш йўлидаги уринишлар ҳозирча муваффақиятга эришгани йўқ. Таклиф этилган тушунтирувчи гипотезалардан текширув натижаларига кўра, яхшиси қонун, принцип ёки наза рия мақомини олади. Бундай гипотезадан, қоидага кўра, макси мал тушунтириш ва башорат қилиш кучи талаб қилинади. К. Поп пер фикрича, «қалтис башоратлар» келиб чиқадиган гипотеза лар алоҳида аҳамиятга эга. Улар мавжуд назариялар ёки

www.arxiv.uz эмпирик интуициялар доирасида кутилмаган далилларни айтиш имкони ни беради. Ана шундай қалтис башоратларга, энг аввало, Менделеев томонидан даврийлик қонуни гипотезаси асосида номаълум кимёвий элементлар ва улар хоссалари мавжудлигини ёки умумий нисбийлик назариясига кўра, қуёшга яқин масофадан ўта ётган ёруғлик нурини тўгри чизиқли йўлдан ошшини олдиндан айтиб берилганлиги мисол бўлади. Бу башоратлар эксперимен тал тасдиқланди, натижа эса даврий қонун ва умумий нисбий лик назарияси гипотезадан назарияга айланишига олиб келди. Гипотеза услубининг умумий тузилиши билан танишиш қонун лар, принциплар ва назарияларни фанда ўрганишга қаратилган билиш турли шаклдаги мураккаб комплекс усулларга асослани шини билиб олишга ёрдам беради. Фан методологаяси бўйича мутахассислар математик гипотезани илгари суриш жараёнида бошланғич тенгламалар шаклини ўзгартиришнинг турли услубларини ажратиб кўрсатишга урин моқдалар: 1) тенгламанииг умумий шакли, тури ўзгаради; 2) тенгламага бошқа кўрсаткич қўйилади ва унинг мазмуни ўзгаради; 3) тенгламанинг шакли ҳам, кўрсаткичнинг тури ҳам ўзга ради; 4) чегаравий шароитлар ўзгаради. Буларнинг барчаси матема тик гипотеза методи типологияси учун асос беради. Математик методнинг фойдаланиш соҳаси чегараланган, у энг аввало, назарий тадқиқотда математик воситаларнинг бой тажри баси тўпланган фанлардагина фойдалашади. Бундай фанлар като рига, энг аввало, замонавий физика киради. Математик гипотеза методи квант механикасини асосий қонунларини очишда ҳам қўлланилган эди. Э. Шредингер ана шу тарзда элементар заррача лар ҳаракатини тушунтиришда классик физиканипг тўлқинли тенг ламасини асос қилиб олган эди, оқибатда квант механикасини тўлқин варианти яратилган эди. Гипотеза методи янги қонунлар, принципларни очиш ва назарияларни яратиш жараёнида илмий тадқиқотнинг ижодий ха рактерини намойиш қилади.

www.arxiv.uz Бу метод қоидаси тадқиқот натижа ларини бир хил тушунтирмайди ва олинган билим ҳақиқатлиги ни кафолатламайди. Айнан ижодий интуициягина муаммони ечишнинг кўплаб йўллари орасидан ижодий танлаш орқали олим ни янги назария томон етаклайди. Назария мантиқий ҳисоблаб чиқарилмайди, у олимнинг ижодий даҳоси билан яратилади ва унда доимо ижодкор шахс истеъдоди намоён бўлади.

$www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. Ислом Каримов “Илму фан мамлакат тараққиётига хизмат қилсин”. Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси умумий йиғилишида сўзлаган нутқ – Халқ сўзи, 1994 йил 8 июль. 2. Ислом Каримов. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз. Т. 8. Т.: Ўзбекистон, 2000. 3. Ислом Каримов. “Мактаб – тараққиёт, маданият ва саодат калити”. \\ Тинчлик ва хавфсизлигимиз ўз куч-қудратимизга, ҳамжиҳатлигимиз ва қатъий иродамизга боғлиқ. Т. 12. Т.: “Ўзбекистон”, 2004, 276-бет. 4. Муҳаммад ибн Мусо ал-Хоразмий. Танланган асарлар. Т.: Фан, 1983. 5. Абу Райхон Беруний. Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар. Танланган асарлар. 1-том. Т.: Фан, 1972. 6. Абу Али ибн Сино. Тиб қонунлари. Т: Мерос, 1993. 7. Аҳмад Яссавий. Ҳикматлар. Т.: Фан, 1993. 8. Алишер Навоий. Хожа Баҳоуддин Нақшбанд. \\ “Шарқ юлдузи”, 1993. 9. Машраб. Девон. Т: Ғулом нашриёти, 1980. 10. Қиссаи Машраб. Т.: Ёзувчи, 1992. 11. Аҳмад Дониш. Наводир ул вақое. Т. Фан, 1964. 12. Авлоний А. Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ. Т.: Ёзувчи, 1992. 13. Фалсафа: қисқа изоҳли луғат. Т.: Шарқ, 2003. 14. Фалсафа: қомусий луғат. Т.: Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти нашриёти, 2004. 15. Фалсафа асослари. Т.: Ўзбекистон, 2005.$

O'xshashlar

Илмий билиш усуллари

Илмий билиш даражалари

Ижтимоий билиш. Жамиятни илмий билиш ва бошқариш

Жамиятни илмий билиш ва илмий бошқариш муаммолари

Билиш назариясининг илмий ва ижтимоиймаданий асослари. Дунёнинг илмий манзараси