Дунёқараш ва унинг структураси - Falsafa - Referatlar

Дунёқараш ва унинг структураси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

133.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Дунёқараш ва унинг структураси 2. Дунёқарашнинг тарихий типлари 3. Фалсафий дунёқараш 4. Фалсафанинг асосий функциялари 5. Фалсафанинг илмийлиги

www.arxiv.uz 1. Дунёқараш ва унинг структураси Фалсафа оламига қадам қўяр эканмиз, одатда у ёки бу муаммоси, баъзи файласуфларнинг номлари билан таниш эканлигимиз маълум бўлади. Чунки болалик чоғларимизданоқ олам ҳақидаги илк билимларимизни жамлаш билан бирга инсоният тақдири, кишилар ҳаёти ва мамоти, орзу-умидари, ташвишлари ва қувончлари ҳақида ўйга толамиз. Шу тариқа онгимизда файласуфларни асрлар мобайнида ташвишга солиб келган муаммолар юзасидан фикрлар, мулоҳазалар шакллани боради. Олам қандай яралган? Ундаги моддийлик билан маънавийлик ўртасида қандай алоқадорлик мавжуд? Оламга зарурият устунми ёки тасодифми? Оламдаги ўзгаришлар қай тарзда юз беради? Ҳаракат нима, прогрессчи? Прогреснинг асосий мезонлари нималардан иборат? Ҳақиқатни ёлғондан қандай ажратмоқ лозим? Виждон, маъсулият, ҳалоллик, адолат, гўзаллик деганда нимани тушуниш керак? Шахснинг жамитятдаги ўрни қандай? Инсон ҳаётининг мазмуни ва маъноси нимадан иборат? Ушбу абадий саволлар кўлами турли муаммоал ҳисобига бойиб бормоқда. Инсонпарвар, демократик жамият нима? Бундай жамиятни барпо этиш рецепти мавжудми? Бугунги кунда сайёрамиздаги ижтимоий-иқтисодий, сиёсий ва маънавий ва экологик вазиятни қандай баҳолаш керак? Инсониятга таҳдид солаётган хавф-хатарлардан қутулиш имкони борми? Қандай қилиб инсонпарварлик ғояларини сақлаб қолиш мумкин? Ҳазрати инсон оламда ўз ўрнини аниқлашга, белгилашга интилиши туфайли бундай мулоҳазаларга эҳтиёж туғилган. Кишининг фалсафа билан ғойибона танилишининг сабаби ҳам ана шунда. Фалсафий тафаккур оламига қадам қўяётган ҳар бир киши юқоридаги муаммоларга ўзининг кундалик турмушидаги хулосаларга асосланиб жавоб беради. Фалсафий мушоҳада эса инсондан ўз фикрларини ҳар томонлама илмий исботлашни талаб қилади. Шунингдек, фалсафани ўрганишга киришишимиз билан баъзи тасаввурларимизнинг нотўғри, хатолигига амин бўламиз. Зеро, фалсафа кишининг мулоҳазаларини хатолардан холи қилади, ривожлантиради, олам ва

www.arxiv.uz одам тўғрисидаги қарашларни системалаштиради. Дунёқараш муаммоларига онгли муносабатда бўлиш эса шахсни шакллантиришнинг зарурий шартидир. Барча касб соҳиблари учун фалсафа сув-ҳаво каби зарурдир. Чунки фалсафа ҳар бир мутахасисга ўз соҳасини мукаммал ўрганиши учн замин яратади, оламни яхлит ҳолда тасаввурқилиш имконини беради. Дарҳақиқат, ҳар бир киши ўз касбининг моҳир устаси бўлиши билан бирга кенг дунёқарашга эга бўлиши зарур. Дунёқараш эса инсоннинг амалий фаолияти туфайли бойиб, ривожланиб боради. Шунинг учун ҳам фалсафани ўрганишни дунёқараш структураси таҳлил қилишдан бошлаш мақсадга мувофиқдир. Дунёқараш – инсон онгининг зарурий қисмидир. Бироқ у онгнинг элементларидан бири эмас, уларнинг мураккаб йиғиндисидир. Билимлар, эътиқодлар, фикр-мулоҳазалар, кайфиятлар, ҳис-туйғулар дунёқараш структурасидан жой олар экан, кишиларнинг олам ҳақидаги яхлит тасаввурларини, тушунчаларини вужудга келтиради. Дунёқараш – интеграл тузилма бўлиб, унинг барча элементлари ўзаро алоқадордир. Дунёқараш структурасида эса энг асосий ўринни умумлаштирилган билимлар эгаллайди. Ушбу билимлар ҳажми қанчалик бўлса, инсон дунёқараши ҳам шунчалик кенг бўлади. Улардан ташқари дунёқараш структурасида қадриятлар ҳам алоҳида аҳамиятга эгадир. Кўриниб турибдики, инсон дунёқараши икки мустаҳкам асосга таянади: улардан бири билимлар бўлса, иккинчиси қадриятлардир. Хуллас, дунёқараш – қарашлар, баҳолар, принциплар йиғиндисидан иборат яхлит система бўлиб, унинг энг асосий компонентлари билим, эътиқод ва хулқ-атвордир. Кишиларнинг ақлий ва ҳиссий тажрибалари дунёқарашнинг турли шаклларида турли тарзда ўз ифодасини топади. Унинг ҳиссий-руҳий томонини дунёни ҳис этиш деб атасак, кишининг олам ҳақидаги тасаввурларини дунёни идрок қилиш деймиз. Дунёқарашнинг интелектуал томонини дунёни тушуниш таклиф ташкил этади. Турли дунёқарашларинг “ақлийлик коэффициенти” турлича бўлади. Шунингдек, уларнинг ҳис-туйғуларга асосланганлиги даражаси ҳам фарқ

www.arxiv.uz қилади. Бироқ бундан қатъий назар, ҳар қандай дунёқараш иккала қутбни ҳам ўз ичига олади. Ҳатто энг етук дунёқараш ҳам фақат ақлийлик компонентидан иборат эмас, аксинча, ҳатто энг ривожланмаган дунёқараш ҳам фақат ҳис- туйғулардан иборат эмас, чунки дунёқараш биргина ақл маҳсули эмас, у инсон ҳис-туйғуларига асосланади ва аксинча, дунёқараш биргина ҳис-туйғулар маҳсули эмас, у ақлга асосланади. Турмуш ташвишлари турли ҳис-туйғулар, кайфиятларни вужудга келтиради. Баъзилар оламни фақат яхшиликлар, эзгуликлар ва байрамлардан иборат, деб тасаввур қилсалар, бошқалар уни “қора рангларда” тасвирлашга мойилроқдирлар. Кишининг дунёни ҳис этиши ҳам ана шундай туйғуларга боғлиқ. Шу боисдан баъзилар оптимист бўлсалар, бошқа бировлар пессимистик кайфият оғушида юрадилар. Дарвоқе, киши кайфиятига унинг жамиятдаги ўрни, миллати, ёши, соғлиғи ва ҳоказолар ҳам ўз таъсирини ўтказади. Айтайлик, мутлақ соғлом киши билан бедаво дардга чалинган киши дунёни турлича ҳис этадилар. Дунёқараш структурасида ақл ва ҳис-туйғулар ирода билан чатишиб, бирлашиб кетадики, бу бутун структурага ўзгача характер бахш этади. Дунёқарашга бирлашган элементлар амалиётда синовдан ўтганидан кейин, яъни шубҳа остига олинган фикр-мулоҳазаларнинг тўғрилигига амин бўлганидан сўнг эътиқодга айланади. Эътиқод кишилар томонидан ўз эҳтиёжлари ва манфаатларига мос тарзда ўзлаштирилган, қабул қилинган қарашлар йиғиндисидир. Бироқ шуни ҳам эътибордан четда қолдирмаслик лозимки, шак-шубҳасиз қабул қилинган, амалиётда қўлланмай ўзлаштирилган қарашлар догматизмни вужудга келтиради. Аччиқ тажрибамиздан бизга маълумки, бундай позиция жамият тараққиётини секинлаштиради, турли кулфатларга сабаб бўлади. Шу билан бир қаторда қарашларнинг ҳаддан зиёд шубҳа остига олиниши бошқа бир иллат – скептицизмни юзага келтиради. Оқибатда инсон ҳеч қандай ғояга ишонмай, ҳеч қандай идеалга хизмат қилмай қўяди. Инсонпарвар, демократик жамият барпо этиш жараёни кетаётган бугунги шароитда ҳам догматизм, ҳам скептицизм – хавфли иллат ҳисобланади.

www.arxiv.uz Чунки улардан бири ислоҳотларни муваффақиятли амалга оширишга тўсқинлик қилса, иккинчиси олдимизга турган буюк мақсад йўлида фуқороларни бирлаштиришга ғов бўлади. Ижтимоий тараққиётнинг барча босқичларида соғлом мулоҳазага, амалий тажрибага асосланган қарашлар муҳим аҳамиятга эга. Бундай қарашларни баъзан “ҳаёт фалсафаси” дейишади. Дунёқарашнинг стихияли тарзда шаклланадиган бу шакли жамиятнинг турли қатламларига хос бўлган дунёни ҳис этишни ва ақлнинг йўналишларини ифодалайди. Ҳаётий-амалий дунёқараш бир хил бўлмайди, чунки унинг соҳибларининг маълумот даражаси, интеллектуал, маънавий маданиятнинг савияси, миллати ва дини турличадир. “Ҳаёт фалсафа” кўламининг кенглиги ҳам шундадир. Ҳаётий-амалий дунёқарашнинг ўзига хос тури кишиларнинг турли фаолият соҳаларидаги билим ва тажрибалари асосида шаклланган қарашлари билан боғлиқ. Чунончи, олим дунёқараши амалдор дунёқарашидан тубдан фарқ қилади. Шунингдек, илмий, бадиий, сиёсий ижодиёт давомида яралган ғоялар ҳам ижтимоий дунёқарашга, ҳам профессионал файласуфлар тафаккурига катта таъсир ўтказади. Амир Темур, Алишер Навоий, Заҳириддин Муҳаммад Бобур ижодининг мамлакатимиз фалсафасига таъсири бунинг ёрқин далилидир. Бироқ шуни ҳам унутмаслик керакки, ҳаётий-амалий дунёқараш ижобий тажрибалар, анъаналарнигина эмас, хурофот ва таассубларни ҳам ўзида жамлайди. Дунёни бундай тушуниш хато ва янглишишлардан ҳам холи эмас, баъзида эса носоғлом кайфиятлар (масалан, шовинизм, миллатчилик, ирқчилик ва ҳоказолар) таъсири остига ҳам тушиб қолиши мумкин. Энг асосийси, унда системалик ва изчиллик йўқ. Системалилик, изчиллик ва асосланганлик – оламни тушунишнинг назарий даражасига хос бўлган хислатлардир. Фалсафа ҳам дунёни тушунишнинг айнан шу даражасига тааллуқлидир. Дунёқараш тушунчасининг ҳажми фалсафа тушунчасининг ҳажмидан каттароқдир.

www.arxiv.uz Эйлер доираларида буни айниқса аниқ ифодаласа бўлади (1-чизмага қаранг). Дунёқарашнинг бошқа шакл ва типларидан фарқли ўлароқ фалсафанинг барча ғоялари назарий жиҳатдан асосланган, мантиқан изчилдир. Файласуф эса нафақат ана шундай дунёқараш соҳиби, балки дунёқарашнинг структурасини таҳлил қилишни ўзига касб этган зотдир. Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, дунёқараш – билимлар ва қадриятлар, интелект ва ҳис-туйғулар, эътиқодлар ва гумонлар йиғиндисидир. Шунинг учун ҳам унинг уч томони мавжуд: дунёни ҳис этиш, дунёни тушуниш, дунёни идрок этиш. Системалилиги, “изчиллиги”, ғояларнинг асосланганлиги ҳолатига қараб дунёқарашни икки даражага бўламиз: ҳаётий-амалий дунёқараш ва назарий дунёқараш. 2. Дунёқарашнинг тарихий типлари Ҳодиса ва воқеанинг моҳиятини билмоқ учун унинг қандай вужудга келганини англамоқ зарур. Фалсафий дунёқараш узоқ давом этган эволюцион жараён маҳсулидир. Унинг моҳиятини чуқурроқ англаб олиш учун дунёқарашнинг бошқа тарихий типларига – мифология ва динга мурожаат этишимиз керак бўлади. Мифология – ижтимоий онгнинг универсал шакли бўлиб, тарихий тараққиётнинг илк босқичларида мавжуд бўлган.мифлар (ривоятлар, нақллар, афсоналар, эртаклар, достонлар) барча халқлар дунёқараши учун хос хусусиятдир. Улардаги қатор мавзулар бир-бирига ниҳоятда ўҳшаш бўлиб, кўпгина ривоятларда такрорланди. Ривоятларнинг катта қисмида коинот билан боғлиқ муаммолар ёритилади, оламнинг яралиши (ёҳуд яратилиши), тузилиши, табиат ҳодисалари, инсон умрига доир саволларга жавоб изланади. Уларда олам Худонинг каромати билан шаклсиз ибтидодан яралган мўжиза деб уқтирилади. Баъзи ривоятларда эса ҳатто оламнинг чекланганлиги, унинг охир- оқибатда ўлимга юз тутиши ҳақида ҳам гап боради. Шунинг билан бирга ривоятларда инсоннинг келиб чиқиши, унинг турмуши, орзу-умидлари, олам ҳақидаги тасаввурларига ҳам катта эътибор

www.arxiv.uz берилади. Айниқса оловдан фойдаланишнинг бошланиши, деҳқончилик ва ҳунармандчиликнинг келиб чиқиши ҳақида мароқли ҳикоя қилинади. Турли халқларнинг ривоятлари бири иккинчиси билан боғланиб кетади (“Рамаяна”, “Илиада”, “Гўрўғли”). Ривоятларда илк билимлар, сиёсий қарашлар,санъат, ва фалсафанинг турлари ҳам ўз аксини топган. Кейинчалик уларнинг барчаси мустақил равиш- да тараққий эта бошлайди. Жамият ҳаётининг ибтидоий шакллари ниҳояисга ета бошлагач, шу даврдаги дунёқарашни ифодалаган мифлар ҳам инқирозга юз тутди. Биро қ ундан ҳам куч олиб, ривожлана бошлаган бошқа дунёқараш шакллари мифологиу онг кун тартибига қўйган муаммоларга жавоб излашда давом этдилар. Фақат бу изланишларда дин ва фалсафанинг йўли айри тушди (2-чизмага қаранг). Дин оламни иккига – фоний ва боқий дунёга бўлиб ўрганади. Диний дунёқарашнинг асосини илоҳий қудратнинг мавжудлигига ишониш ва сиғиниш ташкил этади. Ишонч – диний онг мавжудлигининг шаклидир. У киши руҳиятнинг ўзига хос ҳолатини характерлайди. Ишонч сиғиниш орқали намоён бўлади. Сиғиниш- қатъий ўрнатилган маросимлар системасидир. Исломда илоҳий қудратга ишонган ва унга сиғинган кишини иймонли кишилар деб айтадилар. Иймон - эътиқод объекти тўғрисида гувоҳлик беришдан иборат бўлиб, унинг етти асосий предмети мавжуд: 1) Худонинг якка-ю ягоналигига ишониш; 2) Муқаддас китобларга ишониш; 3) Худонинг Расулларига (Пайғамбарларига) ишониш; 4) Фаришталарнинг мавжудлигига ишониш; 5) қиёмат кунининг келишига ишониш; 6) тақдирнинг илоҳийлигига ишониш; 7) ўлимдан кейинги ҳаётга ишониш; Дин – тарихий тараққиёт маҳсулидир, у бир киши ёки бирор гуруҳнинг ҳоҳиш иродаси билан вужудга келиб қолган эмас. Шу нуқтаи-назардан мартксистларнинг “дин- оммани тобеликда сақлаб қолиш учун ўйлаб топилган

www.arxiv.uz ғоя”, деган деган фикрлари ҳақиқатдан мутлоқо йироқдир. Дин жамиятнинг маълум эҳтиёжларига жавобан вужудган келган дунёқарашдир. Жамият ривожининг турли босқичларида (шу жумладан бугунги ҳам) диннинг турли вариантлари, шакллари, кўринишлари мавжуд бўлган. Чунончи, “World almonas – 1994” жўрналининг маълумотларига қараганда, бугунги кунда сайёрамиз аҳолисининг 1 миллиард 833 миллион христиан диинга, 971 миллион 300 мингги ислом динига, 723 миллион 800 мингги индуизмга, 314 миллион 900 мингги буддизмга эътиқод қилишади. Бундан ташқари, 187 миллион 100 минг киши Хитой халқ динлари, 143 миллион 400 минг киши Осиёнинг ягни динлари тарфдорлари ҳисобланадилар. Шунингдек, жаҳонда 96 миллион 600 минг бутпарастлар, 18 миллион 800 минг сикҳлар, 18 миллион 600 минг янги давр сектантлари, 17 миллион 800 минг иудаизм тарафдорлари, 10 ярим миллион шаманистлар, 6 миллион конфуцийлар истиқомат қилишади. Атиги 876 миллион кишигина атеистдир. Бу фактлар нафақат динларнинг турли- туманлигидан, балки диний ғояларнинг ижтимоий онгга таъсири бугунги кунда ҳам катталигидан далолат беради. Диннинг асосий тушунчаси – Худодир. У одамзотнинг мададкори, маслаҳатчиси сифатида талқин этилади. Диний дунёқарашга кўра, инсон Худога интилиб яшамоғи лозим. Бироқ Худони тўлиқ, охиригача англаб бўлмайди. Чунки у шундай бир абсолютдирки, уни инсоннинг чекланган онги билан билиб бўлмайди. Худони тўлиқ англаб етишга интилган киши латифадаги тошбақанинг минг йил яшашини аниқлаш учун уйига олиб келган болакайни эслатади. Дин душманликни, қотилликни, аҳлоқсизликни тарҳиб этмайди. Худо йўлида ўз жонидан воз кечишни, бировнинг ҳаётини қурбон қилишни тарғиб этувчиғоялар сохта диндир. Дин кишиларни адолатли, аҳлоқли бўлишга, соғлом ҳаёт кечиришга чорлаб келгани учун минг йиллар давомида ўз аҳамиятини йўқотмайди. Диндан фарқли ўлароқ, фалсафа дунёқарашнинг интелектуал томонига эътиборни қаратади. У донишмандликни излаш билан машғул бўлди. Зеро,

www.arxiv.uz “Фалсафа” сўзининг маъноси ҳам “донишмандликни севаман” иборасини англатади. Тарихий маълумотларга қараганда, “Файласуф” сўзини илк бора юнон мутафаккири Пифагор ишлатган. Унинг фикрича, донишмандликка интилувчи ва оқилона ҳаёт кечирувчи кишинигина “файласуф” деб аталишга муносибдир. “Фалсафа” терминини биринчи марта Платон қўллаган. Фалсафий тафаккур ўз изланишларини ақл, интеллект позициясидан олиб боради. Ривоятларга хос бўлган уйдирмалар, тимсоллар ўрнини мантиқий таҳлил умумлаштириш, хулоса, исбот эгаллай бошлади. Аста-секинлик билан маънавий маданиятнинг энг эътиборли қадриятларини ўзида жамлаган фалсафа маънавиятнинг мустақил соҳасига, олий қадриятга айлана борди. Фалсафанинг вужудга келиши ҳам қадимда Ҳинд ва Хитой, Эрон ва Турон, Юнонистонда юз берган буюк маданий ўзгаришларнинг таркибий қисми эди. Дастурилаввалда “фалсафа” сўзи назарий тафаккурнинг синоними сифатида ишлатилган. Фалсафий тафаккур нафақат турли маълумотларни жамлашга, балки оламни яхлит тарзда идрок этишга интилган. Шунингдек, фалсафий тафаккур инсон табиати, унинг тақдири ҳақидаги мулоҳазаларни ҳам ўз ичига олади. Бироқ фалсафий тафаккур ибтидосидаги энг буюк ихтиролардан бири шу бўлдики, догишмандлик тайёр ҳолда мавжуд бўлганҳосила эмаслиги англаб етилди. Донишмандлик – инсоннинг барча ақлий имкониятларини ва маънавий куч- қудратини жалб этишни талаб қиладиган йўлдирки, уни ҳар бир кишининг ўзи мустақил босиб ўтиши шарт. Тарихий тараққиётнинг турли босқичларида яшаб, ижод қилган мутафаккирлар “Фалсафа нима?”- деган саволга турлича жавоб берганлар. Бунинг бир неча сабаби мавжуд. Маънавий маданиятнинг ўзгариши билан бирга фалсафанинг предмети ҳам ўзгара борди. Ҳатто оламни фаосафий тушунишнинг бир даврда бир неча вариантлари ҳам бўлди. Лекин оламга мутафаккирлар муносабатининг ўзгариши қанчалик фарқ қилмасин, ўҳшаш жойи шундаки, уларнинг барчаси фалсафий ситемалардир. Хўш, файласуфлар нималар ҳақида мулоҳаза юритганлар? Асрлар давомида уларнинг эътиборини тортиб келган муаммо оламнинг борлиги ва

www.arxiv.uz бирлиги, хусусан борлиқнинг турли шакллари орасидаги ўзаро алоқадорлик бўлди. Илк файласуф табиат муаммоларига алоҳида эътибор билан қарайдилар. Уларни оламнинг тузилиши, Ер, Қуёш, юлдузларнинг вужудга келиши, бир сўз билан айтганда, космогоник ва космологик муаммолар ҳаяжонлантиради. Файласуфлар бутун борлиқнинг ўзагини ташкил этган ибтидони топишга интиладилар. Эрамиздан аввалги У 1 асрда Марказий Осиёда кенг тарқалган Зардўшт Сепитома (эр.авв. 589-512) таълимотида эса оламни билиш қоидалари ҳақида ҳам фикр юритилган. Бундай мулоҳазалар “Авесто”нинг таркибий қисми бўлмиш “Виспарт” китобида ўз аксини топган. Ҳуллас, фалсафа – табиат фалсафаси (натурфилософия) сифатида фаолият кўрсатиб, асрлар мобайнида ўзининг ана шундай хусусиятларини йўқотмай келди. Аста-секинлик билан файласуфлар эътибори ижтимоий ҳаёт муаммоларига ҳам қаратила бошланди. Ижтимоий-фалсафий тафаккур позитив, ижтимоий-сиёсий билимларнинг вужудга келишига замин яратди. Ижтимоий воқеаларни қунт билан ўрганар эканлар, файласуфлар жамиятда адолатни қарор топтириш, давлат ва фуқаролар орасидаги муносабатларни мувофиқлаштириш йўллари ҳақида фикр юритдилар. Айниқса, Моний ибн Фатакнинг (216-276) демократия ҳақидаги, Маздак ибн Хомадоннинг (456-528) ижтимоий адолат ва тенглик ҳақидаги мулоҳазалари фалсафий тафаккур тараққиётига катта таъсир кўрсатди. Улар ўзларининг инсонпарвар ғояларини кейинги авлодларга бебаҳо туҳфа сифатида мерос қилиб қолдирганлар. Файласуфларни жунбушга келтирган муаммолардан яна бири инсон, унинг табиати, ақли, туйғулари, аҳлоқи, қобилияти ва ҳаказолар билан боғлиқ. Ҳинд ва Хитой, Эрон ва турон фалсафаси инсон муаммоларини ўрганишга аввалдан алоҳида эътибор бериб келинган бўлса, Юнон фалсафасида коинотни қўйиб, инсонга боққан биринчи мутафаккир Суқрот (эр.авв.470-399) бўлди. Унинг мулоҳазаларининг асосий мавзуи инсон ҳаёти ва мамоти, яшашдан мақсад, аҳлоқий фазилатлар ва шу кабилар бўлди. Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, жамият тараққиётининг турли босқичларида дунёқарашнинг уч тарихий типи (мифолдогия, дин, фалсафа) вужудга келди.

www.arxiv.uz Мифология - кишилик жамиятининг илк босқичлармда ҳукм сурган универсал ижтимоий шакли бўлса, дин – оламни фоний ва боқий дунёга бўлиб ўрганувчи дунёқараш типидир. Ўзига хос дунёқараш типи бўлган фалсафа эса ғояларнинг асосланганлиги, изчиллиги, системавийлиги билан ажралиб туради. Фалсафий дунёқараш мифологик дунёқараш заминида вужудга келган бўлса ҳам ундан кескин фарқ қилади. Мифологияда қабиладаги уруғчилик ва қариндошчилик муносабатлари ҳам табиатга кўчирилади, реаллик ва уйдирма, воқелик ва орзу умид ўртасида чегара қўйилмайди. Динда эса олам илоҳий қудрат маҳсули сифатидагина тасвирланади. Улардан фарқли равишда фалсафа ақл, интеллект ва мантиқ позициясидан ўрганишга интилади. 3. Фалсафий дунёқараш Фалсафа – борлиқ, турли шакллари орасидаги ўзаро алоқадорликни ифодаловчи назарий қарашлар системасидир. Ушбу таъриф “дунёқараш” тушунчасига берилган таърифга ўхшаб кетади. Бу бежиз эмас, албатта. Чунки дунёқарашнинг тарихий типлари бир-биридан предмети билан эмас, уни англаш усуллари билан фарқланадилар. Фалсафа – донишмандлик ҳақидаги таълимотдир, шу боисдан у, биз таъкидлаб ўтганимиздек, оламни ақл чиғириғидан ўтказиб таҳлил қилинади. Дунёқарашни, айниқса фалсафий дунёқарашни бир бутун қилиб ушлаб турган икки қутб мавжуд: олам ва одам (ёки объективлик ва субъективлик, моддийлик ва маънавийлик, катта олам ва кичик олам ва ҳоказо). Шуни назарда тутган ҳолда ҳамюртимиз, буюк файласуф Шайх Азизиддин Насафий бутун оламнинг ўзи улуғ олам (олами кубро) бўлса, инсоннинг ўзи кичик оламдир (инсони кубро), деб таъкидлайди. Бунда одам оламнинг бир бўлаги сифатидагина эмас, борлиқнинг ўзига хос шакли сифатида идрок этилади. Бошқа нарсалардан унинг фарқи шундаки, у ўйлаш ва билиш, севиш ва нафратланиш, қувониш ва қайғуриш, орзу қилиш ва бахтли бўлиш имконига

www.arxiv.uz эга. Ушбу қарама-қарши қутблар орасидаги турли муносабатлар фалсафанинг баҳс мавзуини ташкил этади. Фалсафа учун характерли бўлган баъзи саволларга назар ташлайлик. Ширинлик – шакарнинг объектив хоссасими ёки одамнинг субъектив туйғусими? Гўзаллик – нарсаларга хос хусусиятми ёки инсон томонидан ўйлаб топилган мезонми? Чуқурроқ қарасак, бу ва бунга ўхшаш саволлар бир умумий муаммога – борлиқ ва онг, объективлик ва субъективлик, олам ва одам орасидаги ўзаро муносабатларларга тааллуқлидир. “Фалсафанинг вазифаси, - деб ёзган эди Бертран Рассел, - ушбу саволларга жавоб бериш ёки ҳеч бўлмасауларни тадқиқ этишдан иборатдир”. Бундан хулоса шуки, “олам-одам” муаммоси универсал характерга эга бўлиб, ҳар қандай фалсафий муаммонинг умумий формуласи деб ҳисоблаши мумкин. Шунинг учун ҳам уни фалсафанинг асосий масаласи деб аташади. Баъзида нега айнан шу масала фалсафанинг асосий масаласи деб ҳисобланишини уқиб олиш қийин бўлади. Фалсафа икки ярим минг йилдан бери мавжуд, бироқ узоқ муддат давомида ушбу масала файласуфлар томонидан кун тартибига қўйилмаган. Кўпгина файласуфларбу масалани ҳал қилишга ҳам интилмайдилар. Масалан, Альбер Камюнинг фикрича, фалсафанинг асосий муаммоси “инсон ўзи учун берилган умрни яшаб ўтиши керакми ёки бунинг ҳожати йўқми?” – деган саволдан иборатдир. Хўш, унда олам ва одам орасидаги муносабатларни ўрганишни фалсафанинг асосий масаласи деб таъкидлашга асос бормикан? Файласуфларнинг кўпчилиги бу масалага тўғридан-тўғри жавоб беришга интилмаган бўлсаларда, бир нарса ойдек равшан бўлиб турибди: олам ва одам орасидаги муносабатлар муаммоси ўзига хос характерга эга. Гап шундаки, “олам – одам” ўзаро муносабати ҳар қандай фалсафий мулоҳазанинг негизини ташкил этади. Бу муаммони маълум шаклда ифодаламоқчи бўлсак, унинг бир неча бошқа саволлар билан боғлиқ эканлигига амин бўламиз. “Олам-одам” муносабатларини уч асосий типга бўлиш мумкин: гнесиологик (билишга доир), аксиологик (қадриятларга доир), праксеологик

www.arxiv.uz (амалиётга доир). Ўз вақтида буюк немис мутафаккири Иммануил Кант фалсафа учун принципал аҳамиятга эга бўлган уч саволни айтиб ўтган эди. Улар қуйидагилар: “Нимани билишим мумкин?”, “нима қилишим керак?”, “Нимага умид қилишим мумкин?”. Саволлар моҳиятига чуқурроқ назар ташласак, улар одамнинг оламга бўлган муносабатларининг уч типига мос тушига ишонч ҳосил қиламиз. Фалсафий билиш “Олам нима?”-деган саволга жавоб беришдан бошланади. Бу савол моҳиятан “Биз олам ҳақида нималарни биламиз?”- деган савол билан туташдилар. Фалсафа – бундай саволга жавоб излайдиган ягона билим соҳаси эмас. Асрлар давомида янги ва янги назария ва амалиёт натижалари унга жавоб беришга уриниб кўрдилар. Бироқ фалсафанинг оламни билиш борасидаги вазифаларни ўзига хос хусусиятга эга бўлди. Фалсафанинг шаклланиши – назарий тафаккур тарихида ягни босқич бўлди. Ўзга билим соҳаларига нисбатан кейинроқ етукликка эришгани туфайли фалсафа узоқ йиллар давомида универсал назарий билим сифатида ҳукм сурди. Аристотельнинг фикрига кўра, алоҳида фанлар борлиқнинг конкрет шаклларини ўргансалар, фалсафа энг умумий принципларни аниқлашга интилади. Кант эса фалсафани турли билимларнинг синтези деб ҳисобларди. Шунинг учун фалсафанинг муҳим вазифаси, унинг фикрича, катта миқдордаги риционал билимларга эга бўлиш ва уларни ягона ягона бутунликка бирлаштиришдан иборат бўлмоғи зарур. Фалсафа ва фақат фалсафага ўзга фанларга системали бирлик ато эта олади. Назарий – фалсафий билимнинг бошқа вазифалари ҳам бор. Бундай билим ёрдамида кишиларда ўз дунёқарашларини муттасил кенгайтириб боришга эҳтиёж вужудга келади. Фалсафий тафаккур атроф – муҳитни ўрганиш билан чекланиб қолмай, макон ва замоннинг беназир томонларига назар ташлашга ҳаракат ҳам қилади. Буни файласуфлар интелектнинг тажрибасиз билим йиғишга бўлган қобилияти деб атайдилар. Ҳақиқатдан ҳам, оламни маконда тубсиз, замонда чексиз яхлитлик сифатида билиш учун ҳеч қандай тажрибага

www.arxiv.uz таяниб бўлмайди. Тажриба бундай билимларни дунёга келтира олмайди, фалсафа эса бунинг уддасидан чиқишга мажбур. Кантнинг “Нимани билишим мумкин?” – деген саволига қайтсак. Бу савол инсон билишининг имкониятларига ҳам тааллуқли. Уни қатор саволлар билан боғлаш мумкин: “Оламни билиб бўладими?”, “Инсон билишнинг имкониятлари чексизми?”, “Агар оламни билиб бўлса, унда бу вазифани фан қай тарзда, фалсафа қай тарзда бажармоғи лозим?”, “Билимларнинг” ҳаққонийлигини қандай аниқласа бўлади?, “Билиш услублари қандай бўлмоғи лозим?” ва ҳоказо. Бу саволларнинг барчаси фалсафий муаммолар туркумига киради ва чуқурроқ назар ташласак, уларда хам “олам-одам ” ўзаро муносабатлари борлигига амин бўламиз. Оламни билиб бўлади, деб хисобловчи файласуфларнинг позицияларига зид йўналишлар хам бор.Бу қарашлар системасининг бирини скептцизм деб атасак, иккинчисини агностицизм деймиз. Дархақиқат, оламни билиш билан боғлиқ саволлргам жавоб бериш мушкул. Кант буни нихоятда яхши тушунар еди. Фан ва фалсафанинг қудратига юқори баҳо берар экан, у билишнинг чегараси бор, деган хулосага келди. Йигирманчи аср файласуфлари бу фикрлаги рационал мағизни узоқ йиллар англаб ета олмадилар. Ўз моҳиятига кўра, Кантнинг позицияси оқилона огоҳлантиришдан иборат эди. “Инсон, кўп нарсани билиб олганингга қарамай, билмаган нарсаларинг ҳали бениҳоялигича қолмоқда, бу ароликда яшаш – сенинг тақдирингдир”, - демоқчи эди у. Фалсафий мулоҳаза юритишнинг мазмунини билишга оид вазифалар билан чекланиб қолмайди. Билимсиз файласуф бўлишнинг имкони йўқ, лекин фақат билим ёрдамидагина файласуф бўлиб бўлмайди. Донишмандликни билимдан эмас, турмуш тарзидан изламоқ зарур. Ҳақиқий файласуф фақат сўз билан эмас, иш билан ҳам тарбиялайди. Фалсафа – мукаммал донишмандлик ғоялари йиғиндисидир. У инсон тафаккурининг олий мақсадини аҳлоқий қадриятлар билан боғловчи воситадир. Шунингдек, фалсафа аҳлоқий қадриятларни ҳам асослаб беради.

www.arxiv.uz Хўш, фалсафий изланишнинг олий мақсади нимадан иборат? Кантнинг “олам – одам” ўзаро муносабатларига доир уч саволини эслайлик. Буюк мутафаккир ушбу уч савол устида бош қотирар экан, уларнинг барчаси битта – “Инсон нима”? деган тўртинчи саволни туғдиришини кўрсатиб ўтади. Кўриниб турибдики, Кант инсонни олий қадрият деб эълон қилади. Фалсафанинг мақсади ҳам инсон, унинг ахлоқий маъсулияти ҳақида фикр юритиш, билм йиғишдан иборатдир. Хуллас, фалсафий дунёқараш – назарий системалаштирилган, изчил, асосланган қарашлар йиғиндисидир. Унда икки қутб мавжуд: олам ва одам. Фалсафанинг асосий масаласи ана шу икки қутб орасидаги ўзаро муносабатни тадқиқ этишдан иборат. Бу масала бир неча саволлар туркумига бўлинади ва оламни фалсафий билишга ундайди. 4. Фалсафанинг асосий функциялари Фалсафа – кўп қиррали соҳа. Фалсафий тадқиқот майдони ниҳоятда кенг, муаммолари турли–тумандир. Фалсафа ижтимоий – тарихий тажрибанинг барча жабҳалари хусусида мулоҳаза юритади. Буни айниқса Гегель фалсафасининг структурасидан яққол илғаб олса бўлади. Фалсафий концепция қанчалик бой бўлса, унда маданиятнинг шунчалик кўп соҳаси қамраб олинади. Буни мойчечак шаклида тасаввур этиш мумкин. (3-чизмага қаранг): унинг ҳар бир гулбарги маданиятнинг турли соҳаларига тўғри келади (масалан: ахлоқ фалсафаси, техника фалсафаси, табиат фалсафаси, тарих фалсафаси, сиёсат фалсафаси, ҳуқуқ фалсафаси, санъат фалсафаси, дин фалсафаси ва ҳоказолар). Оламни фалсафий билиш кўлами аста – секинлик билан кенгайиб боргани туфайли бундай гулбарглар сони кўпайиб боради. Фалсафани маданий – тарихий воқеа сифатида таҳлил қилиш унинг динамик характерга эга бўлган муаммоларини мумкин қадар кенгроқ қамраб олиш имконини беради. Кишилар ижтимоий турмушини маданий – мантиқий нуқтаи назардан кўриб чиқадиган бўлсак, унинг маданий – тарихий қадриятлар

www.arxiv.uz тарнсляцияси, эскирган тажрибаларни танқидий бартараф этиш, янги шаклларни қабул қилиш ва шу кабилар билан боғлиқ бўлган яхлит жараён эканлигига чуқур ишонч ҳосил қиламиз. Хўш, ижтимоий – тарихий ҳаётда фалсафанинг асосий функциялари нималардан иборат? Мулоҳазаардан кўриниб турибдики, фалсафа нафақат борлиқнинг турли шакллари ва улар орасидаги ўзаро алоқадорлик ҳақидаги маълумотларни маълумотлар йиғиндисидан, балки билиш принциплари мажмуидан, фаолиятнинг умумий методлари йиғиндисидан иборат. Шу асосда фалсафанинг турли функцияларини икки асосий гуруҳга - дунёқарашга оид функцияларга ва методологик функцияларга бўлиш мумикн. Фалсафанинг турли муаммолари ичида инсон муаммосининг аҳамияти ўзгачадир. Шу боисдан фалсафанинг дунёқарашига оид функциялари туркумида инсонпарварлик, гуманистик функцияси учтивор аҳамиятга эга. Бирор бир киши йўқки, ҳаёт ва мамот муаммоларига, ўз умрининг интиҳоси хусусида ҳаёлга толмаса. Яшаб ўтилган ҳар бир кун ўлим сари қўйилган бир қадамдир. Ҳар қандай келажак охир – оқибатда ўлимга элтади – бунга кунмай, кўникмай иложимиз йўқ. Умрнинг чеклангани инсон ҳаётининг мазмуни, яшашдан мақсади ҳақидаги мулоҳаларга ўзгача тус, маъно бағишлайди. Фалсафа, албатта, абадийлик ҳадя эта олмайди, лекин ҳарқалай ҳаётнинг мазмунини англаб етиш, руҳан тетик бўлиш учун имкон яратади. Мазкур муаммолар экзистенциализм фалсафасининг номоёндалари М.Хайдеггер, К. Ясперс, Ж.П.Сартр, А.Камюлар томонидан айниқса чуқур таҳлил қилинади. Даниялик мутафаккир С.Кьеркегорнинг ғояларини ривожлантирар эканлар, улар фалсафа инсонни бемаъни, уқубатларга тўла ҳаётдан қутқазади ва осойишта мазмунли ҳаёт кечиришга кўмаклашади, деган хулосага келадилар. Ўз ҳаётининг мазмунини англаб олиш инсон учун муҳим аҳамиятга эга. Чунки мазмунсиз, бемаъни ҳаётдан даҳшатлироқ фожеа бўлмайди. Шу сабабдан ҳам ҳаётидан, турмушидан мазмун топа олмаган кимсалар аксарият ҳолларда ўз ҳаётларига қасд қиладилар. Фалсафа эса инсонпарварлик ғояларини тарғиб

www.arxiv.uz қилар экан, ҳаётнинг мазмуни хусусидаги хулосалар ва мулоҳазаларни илгари сурар экан, Ҳазрати инсонга яшаш учун куч – қувват ато этади. Фалсафа инсонни жамиятдаги салбий ҳолатлардан ҳам суғурта қилади, инсоннинг инсонийлик ибтидосини ривожлантиради. Суфийларнинг бу фоний дунёнинг ёлғондакам лаззатларидан воз кечиб, тасаввуфдан паноҳ излаганлари ҳам бежиж эмас. Йигирманчи асрнинг энг катта ижтимоий иллатларидан бири бўлмиш бегоналашув инсон маънавий дунёсига айниқса катта таъсир кўрсатди. Ўзбекистонда бу иллат миллий қадриятлардан бенасиб бўлиб қолишда, қиёфасиз қиёфаларнинг, манқуртларнинг катта авлоди шаклланишида намоён бўлди. Шу муносабат билан инсонпарвар, демократик жамият барпо этилаётган бугунги кунда мустақил шахсни шакллантиришда муҳим аҳамит касб этадиган фалсафий дунёқарашнинг қиммати янада ошди. Фалсафанинг дунёқарашига оид функцияларнинг яна бири ижтимоий – аксиологик функциясидир. Фалсафа турли ижтимоий қадриятлар ҳақидаги тасаввурларни шакллантириш билан чекланиб қолмасдан, воқеликни талқин ва таҳлил, ватаъриф ва танқид этади. Шу жумладан, ижтимоий идеал ҳақидаги тасаввурларни вужудга келтириш ҳам фалсафа зиммасидадир. Ижтимоий идеални шакллантириш билан боғлиқ муаммолар фалсафа билан сиёсий тузум ўртасидаги ўзаро муносабатлар характерига бориб тақалади. Бир қарашда фалсафа барча замонлар ижтимоий идеал, сиёсий тузум, ҳокимият ҳақидаги мулоҳазаларни яратгану, давлат, сиёсий тузум уларни рўёбга чиқаришга интилгандек туюлади. Бу фикрда жон бор албатта. Платоннинг “Давлат”, Абу Наср Фаробийнинг “Фозил шаҳар аҳолиларининг фикрлари”, Амир Темур “Темур тузуклари”, Алишер Навоийнинг “Садди Искандарий”, Иоганн Фихтенинг “Немис миллатига мурожаатлар”, Фридрих Ницшеннинг “Зардўшт таваллоси” каби ўнлаб асарларида давлат ва уни бошқариш, сиёсий тузум ва ҳокимият муаммолари таҳлил қилинади. Уларда амалий – сиёсий фаолиятда қўллашга мўлжалланган тавсиялар ҳам кўплаб учрайди. Масалан, жамиятда адолатни қарор топтириш

www.arxiv.uz учун Платон хусусий мулкчилик ва оилани бекор қилишни тавсия этса, Фаробий давлатни соғлом, ботир, ақлли ва адолатпеша кишилар бошқариши кераклигини таъкидлайди. Темур тартиб, қонун ва эътиқодга асосланмаган давлатнинг шукуҳи йўқолишини кўрсатиб ўтса, Навоий шоҳнинг энг аввало маърифатли, ўқимишли бўлиши зарурлигини ўқтиради. Фитхе жамиятда осойишталикни таъминлаш учун полиция назоратини кучайтириш зарурлигини айтса, Ницше ҳокимиятни ғайритабиий қобилиятга, кучли иродага бўлган, оломондан фарқли фикрлай оладиган кишига ишониб топшириш мумкин, деб ҳисоблайди. Тарихдан бизга маълумки, кўпгина сиёсий тузумлар шу каби фалсафий таълимотларни ўзларининг мафкуралари сифатида эътироф этганлар. Бироқ фалсафий таълимот сиёсий ҳокимиятнинг хатти – ҳаракатлари, оқибатлари учун жавобгар бўла олмайди. Ахир, фалсафадан сиёсатга элтувчи йўллар турфа хил, яъни бир фалсафий билимдан турлича хулосалар чиқариш мумкин. Чунончи, “давлат тартибга асосланиши керак, мамлакатда тартиб бўлмоғи зарур”,- деган фикр асосида қонун устиворлигини таъминлаш ҳам, Сталин ва Пиночет каби минглаб кишиларни ўлимга ҳукм қилиш ҳам мумкин. Фалсафа ижтимоий идеални шакллантириш билан бирга воқеликни таҳлил ва танқид ҳам қилади, яъни файласуф ижтимоий идеал билан воқелик ўртасидаги тафовутни аниқлашга интилади. Танқид субъектнинг норозилигини ифодалайди. Норозиликни эса турлича ифодалаш мумкин. Баъзи ҳолларда воқеликни таҳлил қилишдан воз кечиш, “сукут сақлаш” ҳам норозилик ифодаси бўлади. Фалсафанинг дунёқарашга оид функциялари орасида маданий – тарбиявий функциясининг ўрни ҳам беқиёсдир. Фалсафа маданиятли шахсни шакллантиришда ҳал қилувчи омил вазифасини ўтайди. Маданиятли шахснинг энг асосий фазилатларидан бири – ақлий зукколикдир. Ақлий зукколик – шахснинг табиат ва жамиятдаги содир бўлаётган турли ҳодиса ва воқеаларни, жараёнларни кузатиш, унинг моҳиятини илғаб олиш, сабабларини тушуниш, оқибатларини олдиндан кўра билиш, бундан тўғри хулоса чиқариш қобилиятининг, шунингдек, фаҳм – фаросати, зеҳни, зийраклигининг

www.arxiv.uz ривожланганлиги ҳолатини ифодаловчи категориядир. Унинг асосий компонентларини билимлар, тафаккур юритиш қобилияти, ақл мустақиллиги, ижодкорлик ташкил этади. Ушбу компонентларнинг барчаси юксак даражада шакллангандагина фикрлаш маданияти юксалади. Шахснинг воқеа ва ҳодисалардаги зиддиятларни аниқлаш ва уларни бартараф этиш қобилияти эса фикрлаш маданиятининг мезони ҳисобланади. Фалсафа информациялар тўплаш функциясини ҳам бажаради. Унинг асосий вазифаларидан бири - ҳозирги замон фани, тарихий амалиёт ҳамда бугунги инсон интеллектуал салоҳияти талабларига жавоб бера оладиган дунёқарашни шакллантиришдан иборат. Бунинг учун эса объектни тўғри акс эттириш, унинг компонентлари ва элементлари, уларнинг ўзаро алоқадорлиги ҳақида ишончли маълумотлар тўплаш зарур бўлади. Фалсафа, фан каби, янги маълумотлар олиш мақсадида турли информацияларни йиғиш ва таҳлил этиш, қайта ишлаш ва системалаштириш билан шуғулланади. Бу информациялар турли фалсафий категорияларда ўз ифодасини топади. Категориялар – борлиқ, материя, предмет, ҳодиса, жараён, - хосса, муносабат, ўзгариш, тараққиёт, сабаб – оқибат, бутун – бўлак, элемент – структура каби универсал тушунчаларни ифодалайди. Уларни ҳар қандай инсон интелектининг асосини ташкил этади. Категориялар яхлит бир системани вужудга келтирадики, ушбу системанинг қуйидаги бўлимлари бор: фалсафий онтология (борлиқ ҳақидаги фалсафий таълимот), гносеология (билиш назарияси), диалектика (ўзаро алоқадорлик, ўзгариш ва тараққиёт ҳақидаги таълимот), ижтимоий фалсафа, умумий этика, назарий эстетика, фанларнинг фалсафий муаммолари, дин фалсафаси, фалсафа тарихи, фалсафа фалсафаси ёки метафилософия (фалсафий билим назарияси). Фалсафа юқорида тилга олинган дунёқарашга оид функциялар билан бир қаторда методологик функцияларни ҳам бажаради. Улар орасидаги энг асосийси – эверистик функциядир. Бу функциянинг моҳияти илмий билимларнинг кенгайиши, янги кашфиётлар учун замин тайёрлашдан иборат. Фалсафа методлари формал логика методлари билан биргаликда янги

www.arxiv.uz билимларнинг дунёга келиши учун пойдевор яратади. Бунинг натижасида категориялар системаси экстенсив ва интенсив тарзда ўзгариб, такомиллашиб боради. Янги информациялар башорат вазифаси ҳам ўташи мумкин. Зеро, фалсафа назарий ва методологик характерга эга бўлган кашфиётларни олдиндан башорат қилишни таъқиқланмайди. Фалсафа борлиқнинг турли шаклларига оид янги муаммоларни аниқлаш ва кун тартибига қўйиш, ушбу муаммоларни тадқиқ этиш имконини берадиган тушунчалар аппарати, принциплар ва методларни шакллантириш, янги гепотезалар тузиш ва охир – оқибатда яхлит илмий назарияни вужудга келтириш билан ҳам шуғулланади. Методологик функциялар туркумига мувофиқлаштириш функцияси ҳам киради. Маълумки, бирор объектни тадқиқ этишда бир методни қўллаш кифоя эмас. Фанлар ўртасидаги қатъий чегара йўқола бораётган, турли фанлар “чорраҳасида” янги фанлар (астрофизика, биофизика, агробиология) туғилаётган бир шароитда “бир предмет – бир метод” принципининг қўлланиши тадқиқот самарасини пасайтиради. Масалан, молекуляр биология объектларини ўрганиш учун тарихий – биологик методдан фойдаланиш билан чекланмасдан, органик химия, молекуляр физика, полемар бирикмаларнинг физик химияси, кибернитика методларига ҳам асосланиш керак бўлади. Шу боисдан илмий тадқиқотлар учун турли методларни танлаш, уларни мувофиқлаштириш зарурияти юзакга келади. Бу вазифани эса фалсафа ўз зиммасига олади. Фалсафа интегритив функцияни ҳам бажаради. XVIII-XIX асрлардаги фан тарақққиётининг муҳим тенденцияларидан бири турли янги, мустақил фанларнинг шаклланиши бўлди. Бу турли объектларни ҳар томонлама ўрганиш имконини яратди. Лекин шу билан бирга фанлар орасидаги алоқадорлик, яхлитлик сўна борди. Натижада фан инқирози юзага келди. Бундай шароитда илмий билимларни интеграция қилиш ва шунинг асосида оламнингг яхлит манзарасини чизиш зарурияти туғилди. Бу муаммони ҳал қилиш учун оламнинг яхлитлиги ҳақидаги фалсафий принципга асосланиш керак. Ваҳоланки, олам яхлит экан, унинг инъикоси ҳам яхлит, битта бўлмоғи шарт.

www.arxiv.uz Фалсафанинг яна бир методологик функцияси – мантиқий – гносеологик функциясидир. Мазкур функциянинг моҳияти шундан иборатки, фалсафа ўз методларини, норматив принципларини ишлаб чиқиш, илмий билимларнинг тушунчалар аппаратини ва назарий структурасини мантиқан асослаб бериш билан шуғулланади. Шундай қилиб, фалсафа қатор ўзига хос функцияларга эга. Фалсафа борлиқнинг турли шакллари ва улар ўртасидаги ўзаро алоқадорлик ҳақидаги информацилар системаси сифатида қуйидаги дунёқраршга оид функцияларни бажаради: а)инсонпарварлик (гуманистик) функцияси; б) ижтимоий – аксиологик функция; в) маданий – тарбиявий функция; г) информациялар тўплаш функцияси. Шунингдек, фалсафа билиш принциплари мажмуидан, билиш фаолиятининг умумий методлари йиғиндисидан иборат бўлгани туфайли қуйидаги методологик функцияларни ҳам бажаради: а) эвристик функция; б) мувофиқлаштириш функцияси; в) интегратив функция; г) мантиқий – гносеологик функция. Ушбу функциялар баёни, фикримизча, “Фалсафа керакми?”- деган саволга аниқ жавоб бериш учун кифоядир. 5. Фалсафанинг илмийлиги Фалсафа билан танишишни бошлар эканмиз, яна бир масалага тўхталмай иложимиз йўқ. Бу масала фалсафанинг илмийлиги, фалсафанинг фанга муносабати билан боғлиқ. Қадимги мутафаккирлар ҳақиқий билимни сохти билимдан ажратишга интилиб келганлар. Бундай чегара инсон фаолиятининг турли шакллари учун ҳам аҳамияти беқиёсдир. Хўш, фалсафий мушоҳада натижаларини нима деб атамоқ лозим: ҳақиқий билим дебми ёки фараз дебми? Фалсафий хулосаларнинг ҳаққонийлигига нима кафил бўла олади? Фалсафа фанми ёки фан эмасми ? Фалсафанинг илмийлиги муаммосини ҳал этиш учун ижтимоий онгнинг ушбу мураккаб шаклини бошқа шакллари билан таққослаш зарур бўлади.

www.arxiv.uz Фалсафа ва фан имкониятларини таққослаш – бугун вужудга келган муаммо эмас, у азалдан мавжуд. Уларнинг ҳар иккаласи бир илдиздан ҳосил бўлган, кейинчалик эса мустақил ривожлана бошлаган. Бироқ бундан эндиликда улар орасида ўтиб бўлмас чегара мавжуд, деган хулоса келиб чиқмайди. Улар ҳамиша ўзаро алоқадорликда бўлиб, тарихий тараққиёт давомида биргаликда ўзгариб борганлар. Уларнинг биргаликда ривожланиш жараёни уч даврни ўз ичига олади. Қадимги замон кишиларининг умумий билимлари фалсафа деб аталарди. Дастлабки билимлар турли кузатишларнинг олам ва одам ҳақидаги мулоҳазаларни ўзида мужассамлаштиради. Бундай билимлар, шубҳасиз ҳам фаннинг, ҳам фалсафанинг илдизларини ўз ичига қамраб олади. Фан ва фалсафанинг аста – секинлик билан шаклланиши жараёнида уларнинг ўзига хос хусусиятлари, ўхшаш ва айри функциялари аниқлана борди. Билимнинг ихтисослашуви, янги аниқ фанларнинг шаклланиши уларнинг фалсафадан ажралиб чиқиши учун реал шарт – шароит яратди. Оқибатда фалсафадан турли фанлар ажралиб чиқди. Фалсафадан аниқ фанларнинг ажралиши туфайли ҳам фалсафа ҳам фаннинг ўзига хос соҳаси сифатида ривожлана борди. Бундай жараён узоқ давом этган бўлсада, XVII-XVIII асрларга келиб янада яққолроқ намоён бўлди. Қатор фанларнинг (хусусан фалсафанинг) назарий қисмлари, бўлимлари ва соҳаларининг шаклланиши фан ва фалсафанинг биргаликда ривожланиш жараёнининг учуинчи даврига тўғри келади. Биринчи икки даврда конкрет – илмий билимлар тасвирлаш, шарҳлаш характерига эга эди. Ўша даврларда фалсафа олам ва одам ҳақида билмилар тўплаш билан чекланиб қолмасдан, турли ҳолдисалар ўртасидаги алоқадорликни ҳам аниқлаши лозим эди. XIX асрнинг охири XX асрнинг бошларига келиб бу вазифани фан бажара бошлади. Бу эса фалсафанинг илмийлиги муаммосини кун тартибига қўйди. Аниқроқ қилиб айтадиган бўлсак, эндиликда баъзи бировлар фалсафанинг фан эканлигига шудҳа билан қарай бошладилар. Фалсафанинг ўзига хос вазифаларидан илк бор Аристотель ифодалаб ўтган эди. У фалсафани “фанлар шоҳи” деб атаганди. Бироқ XIX асрга, XX асрга

www.arxiv.uz келиб, ушбу фикрга ғирт тескари мулоҳазалар билдирила бошланди. Масалан, позитивситлар фалсафанинг илмийлигига шубҳа билан қараб, уни “шоҳ”дан “хизматкор” га айлантирдилар.Бугунги кунда позитивистларнинг давомчилари фалсафа ўз объекти ва предметига эга эмас, унинг натижаларини асослаб бўлмайди, деган фикрларни айтмоқдалар. Бизнинг фикримизча, қуйидаги таққослаш уларнинг эътирозларига жавоб бўлади, чунки ундан фалсафанинг илмийлиги, яхлит фан эканлиги яққол кўриниб турибди: Фан 1. Фан ўз объекти ва предметига эга. 2. Фан дунёқарашига оид функцияларини, ишлаб чиқарувчи куч функциясини бажаради. 3. Фан – ижтимоий куч – қудрат вазифасини ўтайди. Унинг ижтимоий- иқтисодий режалар тузишда қўлланади. 4. Фан воқеликни объектив акс эттиришга интилади. 5. Фан ўз методлари ва системалаарига, тадқиқотлари натижаси баён этиладиган махсус тилга эга. 6. Фан ўз натижалари турли тажрибалар, таҳлиллар, экспе-риментлар ёрдамида асослаб беради. 7. Фаннинг юзага келтирган билимлари ўзаро боғлиқ, яхлит системани ташкил этади. 8. Фан ўз тараққиётини таъмин-лаш учун ижтимоий онгнинг бошқа шакллари билан алоқада бўлади. Фалсафа

www.arxiv.uz 1. Фалсафанинг объектини яхлит олинган борлиқ, унинг предметини эса борлиқнинг турли шакллари орасидаги алоқадорлик ташкил этади. Буни бирор бир бошқа фан танқид этмайди. 2. Фалсафада дунёқарашга оид (инсонпарварлик, ижтимоий – аксиологик, маданий – тарбиявий, информациялар тўплаш) ва методологик (эвритик, интегратив, мувофиқлаштириш, мантиқий – гносеологик) функцияларни бажаради. 3. Фалсафий тадқоқотнатижалари оламнинг яхлит манзарасини тасвирлаш билан бирга жамият тараққиётининг йўналишларини, стратегияси ва тактикасини аниқлаш имконини беради. Фалсафий изланишларнинг хулосаларидан ижтимоий- иқтисодий тараққиёт режаларини тузишда ҳам фойдаланилади.бу фалсафанинг катта ижтимоий қудрат эканлигидан далолат беради. 4. Фалсафа оламнинг объектив манзарасини чизишга интилади, борлиқ ҳақидаги фалсафий таълимотни шакллантиради ва ривожлантиради. 5. Фалсафа ўз тадқиқотларини диалектика, метафизика, снергетика, феноменология, футурология каби методлар системасига асосланиб амалга оширади. Фалсафий асарларнинг барчаси фақат фалсафагагина хос бўлган тилда баён этилган. 6. Фалсафа ўз натижаларини ақлий эксперимент, мантиқий таҳлил, шунингдек, социологик тадқоқот якунлари, кузатишлар ва амалиёт ёрдамида асослаб беради. 7. Фалсафий билимлар ўзаро алоқадор, системалаштирилган бўлиб, ягона таълимотни ташкил этадилар. 8. Фалсафа ижтимоий онгнинг барча шакллари, боз устига уларнинг – ҳам кундалик, ҳам назарий даражаси билан бевосита алоқадордир. Ушбу таққослашдан кўриниб турибдики, илмийликнинг қуйидаги мезонлари бор: а)ўз объекти ва предметига эга бўлиш; б) жамиятда аниқ функцияларни бажариш; в) объективлик; г) асосланганлик; д) системалилик.биз

www.arxiv.uz келтирган таққослаш фалсафасининг фан эканидан, илмийлигидаг далолат беради. Бироқ фалсафа фақат фангина эмас. У ҳам мафкура, ҳам гуманитар билим, ҳам санъат вазифасини ўтайди. Фалсафа ва ваннинг илмийлик нуқтаи назаридан ўзаро муносабатни Эйлер доираларида ифодалайдиган бўлсак, уларнинг ҳажми қисмангина мос тушишини кўрамиз (4-чизмага қаранг). Шунинг билан бирга, фалсафа фанга, фан эса фалсафага мунтазам таъсир кўрсатиб туришини эътибордан четда қолдирмаслигимиз лозим. Зеро, фалсафани фандан, фанни эса фалсафадан ажратиб бўлмайди. Фалсафа яхлит фан бўлиш билан бирга, фанларнинг методологик асоси ҳамдир. Фан эса фалсафага оламнинг яхлит манзарасини чизиш имконини берадиган илмий информациялар етказиб туради. Уларнинг ўзаро алоқадорлик нуқтаи назаридан муносабати эса Эйлер доираларида бироз бошқачароқ ифодоланади (5-чизмага қаранг). Хуллас, фалсафа фан каби илмийдир. У фан билан бирга вужулга келиб, фан билан бирга ривожланган. Фалсафа илмийликнинг барча мезонларига жавоб беради, яъни унинг ўз объекти ва предмети бор, у жамиятда аниқ функцияларни бажаради, унинг билимлари асосланган, объектив ва системалидир. Шунинг билан бир қаторда фалсафа фанларнинг методологик асоси вазифасини ҳам ўтайди.

O'xshashlar

Аксиологик онг ва қадриятли дунёқараш

Дунёкараш ва унинг тарихий типлари. Фалсафий дунёкараш, унинг хусусиятлари ва тамойиллари

Ҳақиқат тушунчаси ва унинг шакллари

Амалиёт, унинг мазмуни ва хусусиятлари

Ҳақиқат тушунчаси ва унинг шакллари