Ҳақиқат тушунчаси ва унинг шакллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

75 KB

Ko'chirib olish

Ҳақиқат тушунчаси ва унинг шакллари Режа: 1. “Ҳақиқат” тушунчаси, конкретлиги. 2. Ҳақиқатнинг теологик, аксиологик, праксеологик жиҳати. 3. Объектив ва субъектив ҳақиқат. 4. Илмий, нисбий ва мутлақ ҳақиқат.

Ҳақиқат билиш фалсафасининг энг муҳим муаммоси, асосий масаласидир. Билиш назариясининг барча фалсафий муаммолари ҳақиқатга эришишнинг воси талари ва йўллари билан (ҳиссийлик ва ақлийлик, интуитивлик ва дискурсивлик кабилар) ёки ҳақиқатнинг мавжудлик шакллари (да лил, гепотеза, назария ва шу каби тушунчалар), билиш методлари нинг тузилиши кабилар билан узвий алоқадордир. Буларнинг барчаси ушбу муаммони, унинг ечимини гоҳ конкретлаштиради, гоҳид эса мураккаблаштиради ёки мавҳумлаштиради. Фалсафа тарихида, умуман фалсафада ҳақиқатни тушунишда турли хил ёдашувлар мавжуд. Яъни, «ҳақиқат - билимларннг воқеликка мослиги». «Ҳақиқат - билимларнинг тажрибада ис ботланганлиги». «Ҳақиқат - билимнинг фойдалилиги, унинг самарадорлиги» ва ҳоказо. Баъзан ҳақиқатнинг классик таърифи, яъни билиш оламнинг адекват инъикосидир, деган хулоса тавтологиядан иборат дейиша ди. Бизнинг фикримизча, бу фикр интуитив жиҳатдан тушунарли бўлган сўздарни англашда муайян аҳамиятга эга бўлганлиги учун ҳам унга қўшилиш мумкин. Аммо ҳалигача ҳақиқатнинг ушбу таъ рифи ўз ахамиятини йўқотгани йўқ. Қолаверса, бу оддий ва содда таърифда ниҳоятда кенг мазмун яширинган. «Адекват» акс эттириш термини тафаккур образларига қўлла нилганда, изоморфизм ва гомоморфизм тушунчалари ёрдамида масаланинг моҳиятини конкретлаштириш мумкин. Объектни би лиш жараёнини пайдо бўлувчи тафаккур образини тўғри инъи кос эканлиги: 1) англанаётган объект билан сабабий боғланиш нинг акс этиши; 2) акс этишнинг англанаётган объект билан изоморфик ёки гомоморфик муносабатида бўлиши: 3) изомор фик ёки гомоморфик муносабатида бўлган объект. Ҳар қандай тўғри инъикос англанаётган ооъект билан юқорида кўрсатилган муносабатларда бўлади ва шунинг учун ҳақиқий деб тавсифла нишн мумкии. «Ҳақиқий» деган сифат юқоридаги хусусиятлари билан фарқланувчи инъикосни ифодалашнииг қисқа атамаси сифатида майдонга чиқади. Ҳақиқатнинг анъанавий таьрифи қис қача ана шулар билан изоҳланади.

Ҳақиқат объектив бўлиши билан бирга конкрет ҳамдир. Конкретлик тамой илини юқоридаги атомистик гипотеза мисолида ҳам кўриш мум кин. Ёки кўп марта мисол қилиб келгириладиган «сув 100 0 да қайнайди» деган фикр нормал атмосфера босимида (симоб устуни 760 мм. бўлганда) тўғри ва акс ҳолда нотўғридир. Социал билиш соҳа сидан бунга мисоллар ниҳоятда кўп. Инсоният тарихининг бирон бир даври, жамият ёки давлатда тўғри бўлган ислоҳот ёки ижти моий ўзгартириш бошқа давр ёки давлатда иш бермаслиги мумкин. Худди шунинг учун «Тараққиётиинг ўзбек модели» бизнинг мам лакатимиз реаллигига мос келадиган усул сифатида қаралади. Ҳолбуки, ўзга мамлакатлар ҳам ўтиш даврини бошидан кечирган, аммо уларнинг тажрибасини бизга тўла кучириб бўлмас ади. Ана шу сабабдан ушбу ўзимизга хос ва мос модел ишлаб чиқилган. У ҳозирги даврни ифодалайдиган модел бўлиб, догма эмас, балки тараққиёт давомида ривожланиб боради. Конкрет ҳақиқат масаласида вақт омилига эътибор бериш зарур. Бу ерда объектнинг субъект томонидан акс эттирилаётган пайти даги вазият ва давр назарда тутилмоқда. Агар «объект вақти» ёки «субъект вақти» ўзгарса, унда билим ўз конкретлигини йўқотиши мумкин. Мавҳум (абстракт) ҳақиқат йўқ, ҳақиқат ҳамиша конкретдир. Конкретлик объективлик билан уйғунлашиб кетади. Шу билан бирга, ҳақиқат тушунчаси билимни янада ривожлантириш нуқтаи назаридан фан тараққиётидан, ижод тушунчасидан ажрал ган эмас. Ҳақиқатнинг учта бир-бири билан боғлиқ жиҳати мавжуд: бор лиқ билан боғлиқлик, аксиологик ва праксиологик. Ўзбек тилида «ҳақиқат» тушунчаси гоҳида диний теологик маънода ҳам ишлатилади ва “Ҳақ” — худо, Оллоҳ мазмунини ифодалай ди. Буни мумтоз фалсафа ва адабий меросимизда яққол кўриш мумкин. Тарихимизда ном қолдирган алломаларимизнинг аксария ти ҳақиқатга эришишни, аввало, «Ҳақ»қа, унинг васлига етиш деб тушунганлар ва талқин қилганлар. Тасаввуфга мансуб бўлган барча олиму фузало, аллома ва шоирлар ҳам ана шу дунёқараш позициясида турганлиги маълум. Гарчанд улар орасида бошқа маса лаларда талқин ва ёндашувлар турлича бўлсада, ушбу масалада деярли

ихтилофлар йўқ. Ҳаққа етиш, эришишнинг усуллари, йўлла ри, имкониятлари борасида ўзига хослик, турли-туманлик бўлган лиги эса табиий ҳол сифатида қаралиши лозим. Фан соҳасида қилинган кашфиётлар ва қўлга киритилган ютуқ лар ҳам диний-теологик дунёқараш вакиллари томонидан Ҳаққа эришиш йўлидаги фаолият мевалари сифатида талқин қилинади. Ҳақнинг ўзи эса тўла-тўкис англаб бўлмайдиган, сир-синоат ларнинг чеки йўқ, одамзот учун доимо «нарса ўзида» бўлиб қола веради. Биз ушбу қарашни собиқ иттифоқ даврида қаттиқ қора ланганини биламиз, унга атеистик позициядан туриб баҳо бе ришнинг оқибати бугунги кунга келиб аён бўлди. Афсус билан шуни қайд қилиш керакки, масаланинг моҳияти узоқ йиллар теологик жиҳатдан талқин этилмади, агар ўрганилса ҳам тор, диний доирада ўрганилди, холос. Аммо бу соҳадаги фикр, мулоҳаза ва хулосалар расмий фалсафа доирасига киритилмади ҳамда улар аксарият мутахассислар учун қоронғу мавзу бўлиб қола верди. Биз ҳақиқатга диний-теологик ёндашувни бутунлай рад килиш ёки уни тўла-тўкис қабул қилиш лозим деган фикрдан йироқмиз. Аммо бундай ёндашувнинг мавжуд эканлигини эътироф этмоқчи миз, холос. Унинг ахлоқий-этик, эстетик ва праксеоло гик жиҳати мазмунга эгалигини акс эттиради, уни ҳаётнинг маъноси, инсон амалий фаолияти учун қадриятга эгалиги билан узвий алоқадорлигини ифодалайди. Ҳақиқатда бундай мазмуннинг ифодаланишини биз юқорида физик Х.А. Лоренц ҳаёти ва фаолияти билан боғлиқ бўлган мисолда кўрган эдик. «Ҳақиқат» тушунчасининг ўзи ўзбек тилила «тўғри» сўзи билан ҳам узвий боглиқ. Аниқ фанларда, айниқса математи када ҳақиқат ана шу тушунча орқали кўпроқ ифодаланади. Мисол, масала, теоремаларнинг ечимлари тўғри бўлса, ҳақиқат деб қабул қилинади. Ахлоқий маънода эса ҳақиқат — ёлғоннинг акси, тўғри лик, адолатли, аниқ-равшан бўлган барча нарса ва ҳодисадир. Ҳозир эса ушбу сўзга «тўғри» сўзи хам мос тушади. Негаки, бу сўз кўпинча ҳаққонийлик, адолат,

одиллик сўзлари билан ҳамоҳанг. Хакиқат кўпроқ ақл ва тафаккурга тегишли, тўғрилик, эзгулик ёки яхшил ик эса ахлоқ, иродага тааллуклидир. Аслини олганда, «ҳақиқат» тушунчаси кенг маънода объектив ҳақиқатни ҳам, ахлоқий ҳақликни ҳам, аниқ, тўғри натижани ҳам ўзида қамраб олган. Ҳақиқатни топишга, унга эришишга ин тилиш, уни инсонлар ўртасида қарор топтириш, илм-фаннинг, маънавият ва ахлоқнинг муҳим элементи, таркибий қисми ҳисоб ланади. Ҳақиқатни билиш, уни англаш, тўғри натижага эришиш инсонни маънан бойитади, унга амалий фаолияти давомида аниқ роқ ҳаракат қилишга ёрдам беради. Аниқ фанларда, исбот талаб қилинадиган жойларда ҳақиқат «тўғри» сўзи орқали, унинг зидди эса «нотўғри» ибораси билан ифодаланади. Масаланинг ечими ҳақиқат бўлса «тўғри», ҳақиқат га мос бўлмаса «нотўғри» дейилади. Ижтимоий маънода, айниқ са, маънавий-ахлоқий соҳада “ҳақиқат”, «ҳақгўйлик» ва унинг зидди «ёлғон», «ҳақсизлик» тушунчалари кўпроқ ишлатилади. Гоҳида ҳақиқат «адолат», “одиллик” атамалари орқали ҳам ифо даланади. Бу тушунча ва атамалар ахлоқ, ҳуқук, ва бошқа ижти моий фанлар (масалан, педагогика) ҳамда соҳаларда аниқ маз мунга эга. Ахлоқий- маънавий маънода «ҳақиқат» ва «тўғри» ту шунчасининг зидди «ёлгон» бўлиб ҳисобланади. Ёлғон ҳақиқатнинг оддийгина зидди эмас. Ёлғон гапираётган кимса, гўёки инсонни тунаётган, унинг эрки ва озодлигига халақит бераётган, уни во қелик тўғрисидаги чекланган қарашларга йўллаётган кишига ўхшай ди. Зеро, ҳақиқатни бузиш ва яшириш, тўғрини нотўғри дейиш ҳамиша қаллобликка, ҳақсизликка хизмат қилган. Ҳақиқатни ҳур мат қилмаслик, унга нисбатан бефарқлик жамиятга, кишиларга нисбатан ҳурматсизлик, ҳаёт ҳодисалари ва улар мазмунига ло қайтликни келтириб чиқаради. Ҳақиқатни билмаслик хато бўлса, у билан ҳисоблашмаслик жохилликка, ўзига бино қўйиила олиб ке лиши мумкин. Бу эса, ўз навбатида, ҳақиқатнинг кадрига етиш, уни қадрлаш лозимлигини англаганди. Аслида қадрланмайдиган ҳақиқатни топиш қийин. Ҳақикат қадрланмаса, ўз вазифасини бажара олмайди, хакқикий ижт имоий мазмунини

намоён қилолмайди. Шу билан бирга, бундай ҳолда ҳақиқат соҳиби азият чекади, у ўз меҳнатининг самарасини кўрмаслиги ҳам мумкин. Баъзида ҳақиқатнинг ўзи бир четда қолиб, ҳақиқатга эришиш йўлидаги фаолият қадрланмаслиги, ҳатто қораланиш холлари ҳам рўй беради. Машраб ва Коперник, Насимий ва Жордано Брунолар ҳақиҳат излаганлари учун азият чекканлар. Зеро, ҳақсизлик доимо ҳақиқатдан қўрқади, уни қадрсизлантиришга ҳаракат қилади. Масаланинг бу жиҳати гносеологиядан кўра этика нуқ таи назаридан тахлил қилингани маъқул. Умуман олганда, ҳақиқатн инг аксиологик жиҳатини тахлили нафақат гносеология, балки бошқа ижтимоий фанларга асосланганида тўлароқ ва мазмунлироқ бўлади. Ҳақиқатнинг параксеологик жиҳати унинг амалиёт билн боғлиқлигитомонини ўз ичи га олади. Ушбу жиҳат қадрият сифатида қаралганида, ҳакиқатнинг амалиёт учун фойдалилиги намоён бў лади. Тўғри, бу унинг аксиологик аспектига киради, бироқ уни нисбатан мустақил жиҳат сифатида алоҳида ажратиб талқин этиш учун ҳам илмий асослар йўқ эмас. Аввало, бу жиҳат ҳақиқатнинг акл эркинлигини таъминлаши билан борлиқ моҳиятида намоён бўлади. Ҳар бир англанган, билиб олинган ҳақиқат, илмий ва амалий фаолият учун янги харакат майдонлари, имкомиятлари очилганлигини англатади. Ҳақиқатни билишга интилаётган инсон истиқболни кўраётиб, пассив ҳолда келажакни кутиб ўтирмайди, балки уни яратади ёки яратшига ҳара кат қилади. Шу маънода, ҳақиқат ҳаётий яратувчи куч бўлса, ёлғон эса бузғунчи куч ва гояларга озуқа беради. Ҳақиқатнинг амалиётга йўналтирилганлигини ифодалайдиган праксеологик жиҳатда билиш назариясининг бир қатор бошқа масалаларини ҳам кўриш мумкин. Шу маънода, хақиқатнинг гоя билан нарса, моддийлик билан руҳийлик ўртасидаги муайян му носабатнинг характеристикаси сифатидаги таърифини ҳам эътиборга олиш мумкин. Бу жиҳат оламнинг хоссалари тўғрисидаги объектив билишни ҳам, уни амалий фойдаланиш имкониятлари ни субъектив тушунишни ҳам қамраб олади. Ҳақиқатга эришган инсон нарсанинг хоссалари тўғрисида аниқ билимга эга бўлиш билан бирга,

ундан амалда фойдаланиш тўғрисида ҳам аниқ та саввурга эга бўлмоғи даркор. Хақиқат амалиётни янада ривожлан тириш учун имконияти борлигини, унга хизмат қилишга одамларда ишонч қосил қилгандагина тан олинади. Бундан қуйидаги яна бир таъриф келиб чиқади: ҳақиқат инсон онгининг объектив реалликка мос бўлган ва субъектив мақсадларга эришувида наза рий асос бўла оладиган ижтимоий аҳамиятга молик мазмундир. Кўриб турганимиздек, «ҳақиқат» тушунчасининг мазмунида прак сеологик жиҳатнинг мавжудлиги, бу тушунчани ўзига хос таъ рифлашга асос беради. Ҳақиқатни бундай тушуниш, албатта, унинг бошқа таърифлари бўлиши мумкинлигини инкор қилмайди. Шу билан бирга, бу таърифнинг чекланганлигини ҳам ҳисобга олиш муҳим. Чунки ундаги «назарий асос» термини доимо ҳам иш бера вермайди ва бунда амалиётдан ташқари билимнинг баъзи бир қат ламлари инкор этилади. Шундай қилиб, биз ҳақиқатнинг учта муҳим жиҳатини кўриб чиқдик. Улар орасида энг асосийси унинг борлиқ билан боғлиқ лигига асосланадиган онтологик жиҳати ҳисобланади. Гарчи «ҳақиқат» тушунчасининг таърифлари кўп бўлсада, улар ораси даги асосийси борлиқ моҳиятига алоқадор бўлганини эътироф этиш ҳисобланади. Бу таъриф ушбу бўлимнинг бошида келтирил ган эди. Унинг шаклий кўриниши қуйидагича бўлади: ҳақиқат субъект тасаввурларининг объектга (реалликка) мослигидир. «Ҳақиқат» тушунчасининг бу таърифи инсоннинг борлиқни ҳиссий билишига ҳам тегишлими? - деган саволга ижобий жа вобдир. Маълумки, субъект тасаввурлари конкрет ёки мавҳум, мушоҳадавий ёки фикрий хусусиятга эга. Шунинг учун бу борада унга қуйидагича таъриф бериш мумкин: ҳақиқат конкрет ёки ма вҳум, мушоҳадавий ва фикрий хулосалар, тушунча ва тасаввурларнинг объектга мослигидир. Объектив ҳақиқатнинг синфдан ва партиявий ликдан ташқари эканлиги ҳақидаги хулоса синф лар ёки партиялар манфаатларини акс эттирув чи билимлар борлигига путур етказмайди. Ҳақиқат, маълум маъно да, билимларнинг фойдалилиги билан ҳам боғлиқ. У вақт ўтиши билан моддий

нарсалар, ижтимоий ва маънавий жараёнлар моҳия ти ва уларнинг намоён бўлишини тўлиқроқ акс эттириши билан ўзгариб, бойиб боради. Масалан, Демокритнинг атомистик концепцияси ҳам, ўз асосига кўра, синфий бўлмасада, ҳақиқатдир. Яъни, моддий жисм лар, ҳақиқатан ҳам атомлардан иборат. Гарчанд атомлар антик давр даги тасаввурлардан ўзгачароқ бўлиб чиққан бўлса ҳам, кейинча лик уларнинг бўлинувчанлиги тасдиқланган бўлсада, моддий жисмларнинг атомлардан тузилганини бугун ҳеч ким рад этмайди. ХVII-ХVIII асрларга хос атомларнинг бўлинмаслиги тўғрисидаги механистик-метафизик қарашлар танкид қилинаётганда, атомлар нинг бутунлиги ва уларнинг ҳақиқатан ҳам маълум шароитларда бўлинмаслиги эътибордан четда қолдирилади. Хусусан, бутун кимё фани шунга асосланган. Лекин, ушбу концепцияга амалиётнинг сод да, оддий, муайян даражасига мос келади. Тажрибанинг бундай даражаси ва атомлар бўлинмаслиги тўғрисидаги тасаввурнинг мут лақлаштирилганлиги бошқа масала. “Барча жисмлар атомлардан таш кил топган, атомлар бўлинмасдир”, деган Демокритча фикрда «маъ лум шароитларда» деган шарт акс этган эмас, балки қатъий ра вишда «атомлар барча ҳолатларда бўлинмасдир», дея кайд этилган. Фан тараққиётининг кейинги даврларида моддий жисмларнинг атом лардан ташкил топгани эмас, балки атомни «бўлинмас» деган ху лоса нотуғри эканлиги исботлаши. Ҳақиқатнинг турли шакллари мавжуд. Улар инъикос эггирила ётган объектнинг характерига, воқелик турларига, объектни тўлиқ ўзлаштириш даражасига ва бошқаларга кўра хилма-хил шаклларга бўлинади. Дастлаб инъикос эттирилаётган объектнинг характерига мурожаат қилайлик. Инсонни ўраб турган бутун воқелик, биринчи ёндашувдаёқ, моддийлик ва руҳдан, маънавийликдан ташкил топган ягона ти зим эканлиги аён бўлади. Бу тизимнинг биринчи жабҳаси ҳам, иккинчиси ҳам билиш жараёнида инсон инъикоси объектига айланади. Улар тўғрисида ахборот турли хил ҳақиқатларда ифода ланади. Микродунё, макродунё ва мегадунё элементлари ва систе маларидан келаётган ахборотлар оқими предметли ҳақиқат деб номлаш

мумкин бўлган ҳодисани вужудга келтиради. У кейинчалик фи зик, биологик ва бошқа ҳақиқат шаклларига ажралади. Билиш учун асос бўладиган «табиат» ёки «олам» тушунчаси билан алоқадор бўлган «руҳ» ёки «маънавийлик» тушунчаси, ўз навбатида, экзистенциал ва когнитив реалликларга ажралади. Экзистенциал реаллик ўз ичига кишиларнинг маънавий-ҳаётий қад риятларини, масалан, эзгулик, адолат, гўзаллик каби ғоялар, севги, дўстлик каби туйғуларни, шунингдек шахсларнинг ру ҳий дунёсини ҳам қамраб олади. Ҳар бир кишида баъзи- баъзида эзгулик тўғрисидаги тасаввурларимиз қандайдир бошқа киши руҳий дунёсининг ҳақиқатими ёки ҳақиқати эмасми, унда ўзгаларнинг ғоя ва қарашлари қай тарзда акс этади, деган савол туғилиши табиий ҳол. Агар бу йўлда биз ҳақиқий фикрга эриш сак, айтиш мумкинки, биз экзестенциал ҳақиқатга дуч келган бўламиз. Индивид томонидан ўзлаштириладиган объект тўғрисида у ёки бу хилдаги қараш, хулоса, концепциялар бўлиши мумкин. Диний ва табиий- илмий концепциялар хам улар қаторига киради. Индивид эътиқодининг у ёки бу диний ақидалар комплекси га мослиги ёки, масалан, нисбийлик назариясини бизнинг оламни тушунишимизга тўғри келиши, шунингдек, эволюциянинг ҳозирги замон синтетик назарияси тўғрисидаги масалани эъти роф қилиш ҳақиқатга тўғри келади. Уларнинг ҳар бирига нисбатан «ҳақиқийлик» тушунчасини қўллаш мумкин. Бу эса, ўз на вбатида, концептуал ҳақиқат мавжудлигини эътироф этишга олиб боради. Субъектнинг билиш усуллари ва воситалари, масалан, системали ёндашув, моделлаштириш методи ва бошқалар тўғри сидаги тасаввурлар ҳам шунга ўхшаш ҳақиқий асосга эга. Бунда бизнинг олдимизда ҳақиқатнинг яна бир шакли - операционал ҳақиқат пайдо бўлади. Билиш назариясида нисбий ва мутлақ ҳақиқат шакллари муҳим ўрин тутади. Бу масала инсо ният ривожининг маълум босқичида кишилар нинг билиш жиҳатидан мураккаб ташкил топган объектлар билан алоқадор бўлган,

ҳар қандай назариялар ушбу объектларни тугаб англаш даъвосини қилишга қодир бўлмаган даврлардаги дунёқараш муаммоси сифатида юзага чиққан. Мутлақ ҳақиқат деганда ўз объектига айнан мос бўлган ва би лишнинг кейинга тараққиёти давомида инкор этилмайдиган би лим, хулоса ва ҳукмлар тушунилади. Бундай ҳақиқат: а) ўрганилаётган объектларининг умумий ва алоҳида томонлари ни аниқ равшан билиш натижасидир. б) воқеликнинг муайян жиҳат ва хусусиятларини тугал би лишдир; в) нисбий ҳақиқатнинг кейинги билиш жараёнида ҳам сақла ниб қоладиган мазмунидир; г) олам, ундаги энг мураккаб системалар тўғрисида ҳеч қачон инкор қилинмайдиган тўлиқ билимдир.

$Адабиётлар: 1. Ислом Каримов “Илму фан мамлакат тараққиётига хизмат қилсин”. Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси умумий йиғилишида сўзлаган нутқ – Халқ сўзи, 1994 йил 8 июль. 2. Ислом Каримов. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз. Т. 8. Т.: Ўзбекистон, 2000. 3. Ислом Каримов. “Мактаб – тараққиёт, маданият ва саодат калити”. \\ Тинчлик ва хавфсизлигимиз ўз куч-қудратимизга, ҳамжиҳатлигимиз ва қатъий иродамизга боғлиқ. Т. 12. Т.: “Ўзбекистон”, 2004, 276-бет. 4. Муҳаммад ибн Мусо ал-Хоразмий. Танланган асарлар. Т.: Фан, 1983. 5. Абу Райхон Беруний. Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар. Танланган асарлар. 1-том. Т.: Фан, 1972. 6. Абу Али ибн Сино. Тиб қонунлари. Т: Мерос, 1993. 7. Аҳмад Яссавий. Ҳикматлар. Т.: Фан, 1993. 8. Алишер Навоий. Хожа Баҳоуддин Нақшбанд. \\ “Шарқ юлдузи”, 1993. 9. Машраб. Девон. Т: Ғулом нашриёти, 1980. 10. Қиссаи Машраб. Т.: Ёзувчи, 1992. 11. Аҳмад Дониш. Наводир ул вақое. Т. Фан, 1964. 12. Авлоний А. Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ. Т.: Ёзувчи, 1992. 13. Фалсафа: қисқа изоҳли луғат. Т.: Шарқ, 2003. 14. Фалсафа: қомусий луғат. Т.: Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти нашриёти, 2004. 15. Фалсафа асослари. Т.: Ўзбекистон, 2005.$

O'xshashlar

Ҳақиқат тушунчаси ва унинг шакллари

Ҳақиқат тушунчаси. Ҳақиқатнинг объективлиги

Гносеологияда ҳақиқат муаммоси

Онг, ижтимоий онг, унинг асосий шакллари ва даражалари

Илмий билишда ҳақиқат муаммоси