Ҳақиқат тушунчаси. Ҳақиқатнинг объективлиги - Falsafa - Referatlar

Ҳақиқат тушунчаси. Ҳақиқатнинг объективлиги

Yuklangan vaqt:

19.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

49.5 KB

Ko'chirib olish

Ҳақиқат тушунчаси. Ҳақиқатнинг объективлиги Режа : 1.Ҳақиқат тушунчаси. Ҳақиқатнинг объективлиги. 2.Нисбий ва мутлоқ ҳақиқатлар, уларнинг диалетик алоқадорлиги.Хақиқатнинг конкретлиги. 3. Билиш жараёнида ижод ва интуциянинг ўрни.

Таянч тушунчалар: Хақиқат — кишиларнинг тасаввур тушунчаларининг объектив оламга мос келиши Амалиёт — инсон фаолиятининг йиғиндиси, мажмуи Догматизм — ақидапарастлик, ўзгармас тушунчалар, қоидалар асосида фикрлаш усули Релятивизм — инсон билимининг нисбийлиги, шартлилиги ва субъективлиги ҳақидаги таълимот Билиш назариясида ҳам бошқа фан соҳаларидагидек, диалектик тарзда мулоҳаза қилиш лозим, яъни билиш жараёнини тайёр, қотиб қолган ҳолда эмас, балки тўла бўлмаган, ноаниқ билимларимиз қандай қилиб тўлароқ ва аниқроқ билимга айланишини аниқлаш керак. Олам доим ҳаракатда, ўзгариш ва тараққи ё тда. Тараққиётнинг, ҳаракатнинг ҳар бир янги босқичида моддий оламдаги ҳар бир нарса ва ҳодисанинг янги сифат ва хусусиятлари вужудга келади. Шунинг учун оламни ва унинг тараққиёт қонунларини билиш учун имконият чексиз. Ҳар бир тарихий даврда инсон ўзининг амалий фаолияти натижасида объектив оламни тўлиқ ва аниқ акс эттирувчи билимга эга бўлиб боради. Билим эса объектив мавжудликка мос келадими ёки йўқми? Бу масаланинг ҳал қили- нишида ҳақиқаг тўғрисидаги таълимот ўз ифодасини топади. Бу таълимот эса ўз-ўзидан ҳақиқат нима, деган масалани ҳал қилишни талаб қилади. Бу масалани ёритишда фалсафада турли фикрлар мавжуд. Ҳақиқат масаласини илмий асосда ҳал қилишнинг ягона йўли инсон билимлари билан объектив оламдаги реал нарса ва ҳодисалар, уларнинг сифат ва хусусиятлари ўртасидаги муносабатни ёритишдир. Шундай экан, ҳақиқат объектив воқеликка мос келувчи нарсалар ва ҳодисаларнинг реал ҳолатдаги мазму- нини, сифат ва хусусиятларини тўғри акс эттирувчи ҳамда амалиётда синалган билимларидир. Сезгилар инсон н и ташқи олам билан боғловчи воситалардир. Инсон сезгилари унинг онгидан ташқаридаги объектив оламнинг инъикосини ҳосил

қилади. Объектив оламнинг мавжудлигини эътироф этиш билан унинг тўғри инъикосининг ҳосил бўлиши объектив ҳақиқатдан иборатдир. Диалектика объектив ҳақиқатни эътироф этиш билан уни бирданига билиш мумкин эмас, деб ҳисоб л айди. Объектив ҳақиқатни билиш фан тараққиёти, амалиёт асосида амалга ошиши мумкин. Ҳақиқатни билиш доимо пастдан юқорига қараб ривожланувчи жараёндир. Объектив ҳақиқат инсон ва инсониятга боғлиқ бўлмаган объектив реалликнинг тўғри инъикосидан иборатдир. Бу инъикос инъикос этувчи реалликка мос келиши керак. Табиат илмининг ер инсониятдан бурун мавжуд эди, деган фикри объектив ҳақиқатдир. Табиат ва жамият қонунлари объектив ҳақиқатдир. Бу қонунлар инсонга боғлиқ бўлмаган, ундан ташқарида мавжуд бўлган ички, зарурий, мухим боғланишларини ифодалайди, бу қонунларни инсон бекор қила олмайди, ўз ихтиёри билан ўзгартира олмайди. Айрим файласуфлар (Богданов ва бошқалар) объектив реал дунёни инкор этиб, уни сезгилар мажмуаси деб билади ва ҳақиқатни ҳам субъектив шаклда тасвирлайди. Уларнинг фикрича, ҳақиқат — мафкура шакли ёки инсон тажрибасини ташкил этувчи шаклдир. Унинг бу даъвоси, фидеизмга, унинг даъволарига ишонишга олиб келади. Худди шундай фикрни ҳозирги замон фалсафасида ҳам кўриш мумкин. Унга кўра ҳар қандай диний хурофотларни ҳимоя қилиш объектив ҳақиқатни инкор этишдир. Диалектика билимларимиз абадий бўлмай, улар такомиллашиб боради, билмасликдан билиш томон боради, нисбий ҳақиқатдан мутлоқ ҳақиқатга боради деб тушунтиради. Ҳақиқатдан ҳам оламда инсон билиб ололмайдиган нарса йўқ. Шунинг учун ҳам билиш жараёнининг ривожланиши чексиз, у бирор чегарада тўхташи мумкин эмас. И нсон эришган янги билими аввалги билимининг юқорисида бўлса, келажак учун у чегара эмас, у янги билим учун зарурий босқич ҳисобланади. Демак, мутлоқ ва нисбий ҳақиқатлар диалектик муносабатда бўлади.

Ҳар бир нисбий ҳақиқатда мутлоқ ҳақиқат элементи, зарраси бор, чунки унда моддий дунёнинг маълум томонлари акс этади. Нисбий хақиқат объектив оламнинг инсон онгида нисбатан тўғри инъикос этишидир . Амалиёт ва фан тараққиётида бу ҳақиқат тобора такомиллашиб боради. Демак, объектив оламни тахминан тўғри инъикос эттирадиган, тўла ва аниқ бўлмаган, инсон билимининг сўнги тараққиёти жараёнида аниқланиши ва чуқурлашиши тобора тўлароқ бўлиб борадиган илмий билимлар (қоида, тушунча ва назариялар) нисбий ҳақиқатдир. Нисбий ҳақиқатни эътироф қилиш мутлоқ ҳақиқатни инкор этиш эмас. Чунки бизнинг билимларимиз тайёр ёки қотиб қолган билим бўлмай, мутлоқ ҳақиқатни билиш нисбий ҳақиқатларни билиш билан боради. Мутлоқ ҳақиқатни бирданига билиб бўлмайди, балки тўлиқ бўлмаган тахминий, яъни нисбий ҳақиқатлар орқали билинади. Демак, билиш билмасликдан билишга, мукаммал бўлмаган билимларнинг мукаммаллашиб, аниқ бўлиб боришини акс эттирувчи чексиз жараёндир. Олам чексиз, ундаги нарса ва ҳодисалар доим ҳаракатда. Демак, инсоннинг билиш имконияти ҳеч қачон охирига етмайди. Масалан, материянинг — тузилиши тўғрисидаги билимларимизни олиб кўрайлик. Илгари материянинг энг кичик зарраси атом бўлинмасдир, деб ҳисобланарди. Бу нисбий ҳақиқат, чунки у материя тузилишининг тахминий тўғри инъикоси эди. Бунда мутлоқ ҳақиқат — материя ҳақиқатдан атомлардан иборат, деган тасаввур мавжуд эди. Материя тузилиши тўғрисидаги билимлар ривожланиб, XIX асрнинг охирида электрон — атомнинг таркибий қисми кашф қилинди. Бу кашфиёт материя тузилиши тўғрисидаги тасаввурга муглоқ ҳақиқатнинг янги заррасини қўшиб, инсоннинг материя тузилиши тўғрисидаги билимини япада чуқурлаштирди. Ҳозирги замон табииёт илми атомнинг мураккаб тузилишини очиб бермокда. Демак, фан соҳасидаги ҳар бир янги қадам илгариги назарияга қараганда чуқурроқ, тўла ва аниқ билимни беради, аммо бу билимни бутунлай, мутлоқ билим деб бўлмайди. Чунки ҳар қандай инсон билими мазкур тарихий давр чегарасидан чиқиб кетмайди. У илм-фаннинг

айрим соҳаларида ўз даври тафаккур тараққиётини ўн, ҳатто юз ииллаб ортда қолдириши мумкин, аммо, ўз даври фарзанди бўлиб қолаверади. Инсон ҳамма вақт табиа т ни охиригача билиш томон яқи н лашиб боради. Лекин у моддий олам қонун ва ҳодисаларини тўла-тўкис билиш даражасига эриша олмайди, Бунинг сабаби шуки, табиат чексиз, у тўхтовсиз ҳаракат қилишда, ривожланишда, ўзгаришда. Инсон билими эса х еч қачон моддий оламни бутунлай қамраб ололмайди. Шунинг учун ҳам инсон билимининг мутлоқ ҳақиқатга яқинлашуви нисбийдир. Бундан бизнинг ҳамма билимларимиз нисбий экан, уларда объектив мазмун йуқ экан, деган хулоса келиб чиқмаслиги керак. Ҳар қандай ҳақиқат нисбийлигига қарамай унда мутлоқ ҳақиқат элементлари сақланади. Мутлоқ ва нисбий ҳақиқатларни бир-бирига қарама-қарши қўймай, балки уларни ажралмас бир бутун ҳолда олиб ўрганмоқ зарур. Мутлоқ ва нисбий ҳақиқатларнинг диалектик муносабатини билиш догматизм, агностцизм, релятивизм ва волюнтаризмга қарши курашда катта аҳамиятга эга. Релятивизм инсон билимларшш нисбий деб қараш билан бирга объектив ҳақиқатни бутунлай инкор этади. У билиш жараёнига диалактикапи татбиқ эта олмаганлиги учун фақат нисбий хақиқатни эътироф этади ва уни мутлоқлаштиради. Унинг асл мақсади мутлоқ хақиқатии, шу билан бирга объектив ҳақиқатни инкор этишдир. Инсон объектив оламни ўз амалий фаолиятида маълум тарихий ва илмий имкониятлар асосида билади, имконият эса ҳамма вақт тўла бўлмайди. Илмий ҳақиқатлар аниқ Тарихий шароит билан боғлиқ бўлиб, аниқ шаклда намоён бўлади. Шунинг учун ҳақиқат мавҳум эмас, аниқ бўлади. Ҳақиқат мезонини нима ташкил этади? деган савол билиш назарияси нинг мураккаб масаласи бўлиб қисобла-нади. XVII аср инглиз файласуфи Ф.Бэкон ҳақиқатнинг асосий мезонини экспериментал тажриба ташкил этади, деган ғояни илгари сурган эди. Унинг фикрича, "барча исботлар ичида энг яхшиси-тажрибадир, агарда у барча синовлар ичида ўз предмет моҳиятидан чиқмаган ҳолда бўлса".

XVIII аср француз файласуфи Дидро ҳам тажрибани ҳақиқатнинг асосий мезони деб ҳисоблаган эди. "Биз, — деб ёзган эди Дидро, — уч асосий изланишлар воситасида ўрин эгаллаймиз: табиатни кузатишда, мушоҳада ва тажрибалар борасида. Кузатиш маълумотлар йиғиидисидан, мушоҳада уларни мужассамлаштиришдан, тажриба эса мужассамлашган фикрларимизни текшириб кўришдан иборатдир". XX аср фалсафасида кенг тарқалган прагматизм — оқимининг намоёнлари Джон Дғюи, Уилғям Джеймс, Чарлғз Пирс ва бошқалар ҳақиқат мезонини унинг фойдалилиги ташкил этади, деган ғояни илгари сургандилар. "Вена тўгараги" аъзолари, позитивизм оқимининг вакиллари В.Карнап, О.Нейрат, В.Крафт ва бошқалар фан кашфиётлари кишиларнинг ҳиссий аъзолари орқали исботлангандагина ҳақиқат бўлиши мумкин деб ҳисоблайдилар. Хиссий аъзоларимиз асосида исботлаб бўлмайдиган наза- рияларни, уларнинг фикрича, ҳақиқат туркумига киритиш мумкин эмас. Илмий фалсафа таълимотига мувофиқ ҳақиқатнинг мезонини амалиёт ташкил этади. Инсон фаолиятининг мажмун ҳисобланган амалиёт кишиларнинг тарихан юзага келиши жараёнида шаклланиб барча жамиятлар тараққиёти йўлида ривожланади ва мукаммаллашади. Амалиёт инсон учун билиш объекти бўлган олам билан боғланишдир. Амалиёт ўзида субъектив ва объектив жиҳатларни бирлштирган жараёндир. У онгли равишда мақсадга йўналтирилган субъект фаолияти бўлиб, у ёки бу объектнинг ўзгариши билан рўёбга чнқадиган муносабатдир. Амалиёт кўп қиррали ва сермазмун тушунча бўлиб инсон фаолиятинипг барча турларини, томонларини қамраб олади. Амалиётнинг билиш жараёнининг аҳамияти қуйидагилардан иборат: Биринчидан, амалиёт билиш жараёнининг мақсад ва йўналишларини белгилайди. Объектив оламни билиш одамларнинг муайян эҳтиёжларини қондириш мақсадида амалга оширилади. Шу тариқа амалиёт бишнинг мақ-

садини белгилаб беради. Ҳар қандай фаннинг вужудга келиши амалиётнинг у ёки бу талабига жавобдир. Иккинчидан, амалиёт билиш жараёнининг асосини ташкил этали. Бу шундан иборатки, билишнинг бир-бири билан узвий боғланган босқичлари — ҳиссий ва ақлий билиш амалиётига асосланади. Ҳиссий ва ақлий билиш жараёнида қўлга киритилган маълумотлар амалиёт туфайлигина юзага келади. Билиш жараёнининг ўзи инсон амалиётининг шакли ҳисобланади. Учинчидан, амалиёт ҳақиқатнинг олий мезони ҳисобланади. Иисоннинг олам ҳақидаги билимлари, унинг амалий фаолиятида исботланади. Кундалик ҳаётда инсон олам ҳақида билимларини оширади, мақсадига бўйсундиради ва унинг ҳақиқийлигини текширади. Агар бирон нарса ҳақидаги тасаввур сохта бўлса, у ҳолда ундан фойдаланиш мумкинлиги тўғрисидаги бизнинг мулоҳазаларимиз ҳам сохта бўлиб қолади ва ундан фойдаланиш йўлидаги ҳар қандай уриниш муқаррар равишда мувафаққиятсизликка олиб келади. Одамларнинг билимини амалиёт тасдиқлайди ёки рад этади. Амалиёт доим бойиб тараққий этиб турадиган жараён. Агарда тўпланган билимнинг хақиқийлиги мавжуд амалиётда тасдиқланмаса у келажакдаги амалиёт билан исботланиши мумкин. Объектив дунёни билишнинг ўзи илгари қайд қилинганидек, ижтимоий амалиётдан келиб чиққан, шунинг учун билиш жараёни ижтимоий-тарихий амалиёт билан боғланган ва унга суянади. Инсон фаолияти, амалиёти, олам хақидаги тўпланган билимларни исботлаб берганликлари ҳақида кўплаб мисоллар келтириш мумкин. Масалан, механик ҳаракат иссиқикка айланади, яъни ишқаланиш натижасида ўт ҳосил бўлган, бу жуда қадимий кашфиёт. Кўп йиллардан кейин эса одамлар иссиқлиқдан механик ҳаракат вужудга келтириш имкониятига амалиёт асосида эга бўлдилар. Яна бир мисол. Немис олими А.Эйнштейн нисбий назариясини яратади. Даставвал мазкур назария илмий башорат тариқасида қабул қилинган бўлса, XX асрнинг иккинчи ярмида сайёраларга космик

қурилмаларнинг парвоз этиши натижасида мазкур назария ўзининг илмий исботига эга бўлди. Демак, ҳар бир фан инсон амалий эҳтиёжи натижасида келиб чиқади, унинг ёрдамида оламдаги нарса ва ҳодисалар ҳақида тўпланган билимлар амалиёт асосида тасдиқланиб ҳақиқат даражасига кўтарилади.

Адабиётлар : 1. Тулено в Ж., Ғофуров 3. Фалсафа. Дарслик.-Т.:Ўқитувчи, 1997, 220-249-бетлар. 2. Основы философии.– Т., «Ўзбекистон», 1998. 3. Фалсафа курсининг айрим масалалари. – «Фарғона», 1994. 4. Фалсафа курсининг айрим масалалари (Т. Шарипов таҳрири остида). — «Фарғона», 1994. 5. Фалсафа. — Т., «Шарқ», 1999. 6. М. Ахмедова. Фалсафа ўқув қўлланма. Т. 2007

O'xshashlar

Ҳақиқат тушунчаси ва унинг шакллари

Ҳақиқат тушунчаси ва унинг шакллари

Гносеологияда ҳақиқат муаммоси

Илмий билишда ҳақиқат муаммоси

Баден мактабининг кадриятлар фалсафаси