Билиш шакллари - Falsafa - Referatlar

Билиш шакллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

74.5 KB

Ko'chirib olish

Билиш шакллари Режа: 1-§ . Хиссий билиш Билишда сезгининг роли Хиссий билишнинг шакллари 2-§. Рационал билиш Рационал билишнинг роли Рационал билиш шакллари 3-§. Интуитив билиш

Ҳар қандай нарсани, ҳар қандай предмет ёки ҳодисани билиш фикр хиссий идрокдан предметнинг моҳияти томон борадиган жараёндир. Хиссий билим , жонли мушоҳада инсоннинг қуршаб турган дунё билан бевосита алоқаси шаклидир. Хиссий англаш ташқи таъсир энергиясининг онг фактига айланишидан бошқа нарса эмас. Усиз биз борлиқнинг ҳеч қандай шакллари ҳақида ҳеч нима била олмаймиз. Биз жонли мушоҳада ёрдамида атрофдаги вокеликнинг турли хоссалари ва томонларини билиб оламиз, лекин биргина хиссий образлар билан уларнинг моҳиятини англаб ололмаймиз. Бунга сабаб, энг аввало, инсон сезги аъзоларининг табиий чекланганлигидир. Масалан, одамнинг кўзи электромагнит тўлқинларнинг бутун спектрини тўлик идрок эта олмайди, у электромагнит тўлқинлар спектрининг инфрақизил, ультрабинафша ва рентген қисмларини сезмайди. Бундай табиий чекланганлик бошқа сезги аъзоларига ҳам хосдир. Масалан, одамнинг қулоғи тебраниш частотаси 16 дан 20 минг Гц гача бўлган товуш тўлқинларини қабул қила олади, юқори частотали ёки паст частотали товуш тўлқинларини эшитмайди. Табиий сезги аъзолари билан идрок этиб бўлмайдиган ҳодисаларни махсус яратилган сунъий органлар орқали, яъни микроскоп, радиотелескоп, локатор, барометр, Гейгер ҳисоблагичи ва бошқа хил приборлар воситасида идрок этиш мумкин. Бу приборлар хиссий билиш қувватини анча кенгайтиради ва кучайтиради. Шу билан бирга хиссий билиш бизни янглиштириб қўйиши мумкин – кўз чалғиши, сароб, хомхаёл, кўз галлюцинацияси, товуш эффекти ва ҳакозолар. Фалсафа тарихида янги замон мутафаккирлари барча билимларнинг хиссий келиб чиқиши муаммосига юқори даражада аҳамият берганлар. Масалан, Жон Локк материалистик сенсуализм (лотинча сенсус - сезги, сезиш) принципларини асослаб берар экан, аввал сезгида бўлмаган Билишда сезгининг роли

нарса интеллектда бўлмайди, шунинг учун кимки ҳеч нимани сезмаса у ҳеч нимани билмайди, деб ёзган эди. Сезгилар , бу – шундай каналларки, уларнинг воситасида одам қуршаб турган олам билан боғланган, олам ҳақида бевосита ахборот олиб туради. Сезгилар абстракт тафаккур амалга ошишининг асоси бўлган озуқадир. Сезги хиссий билишнинг энг оддий шакли, объективлик билан субъективликнинг қоришмасидир, у манбаи жиҳатидан объектив ва у ёки бу сезги аъзоларининг тузилишига боғлик ҳолда шакли жиҳатидан субъективдир. Гарчи сезги билиш учун ягона канал бўлсада, биргина сезишнинг ўзи ташқи дунёни бутун яхлитлиги, чуқурлиги ва конкретлиги билан англаб олиш учун етарли эмас. Сезги субъектга ўрганилаётган объектнинг айрим томонлари ёки хоссаларини билишга ёрдам беради, аммо ўзининг табиий чекланганлиги сабабли объектни яхлит ҳолида билишга имкон бермайди. Шунинг учун билиш сезишдан идрок қилиш томон боради. Идрок – бу бир сезги эмас, у турли хил сезишларнинг жамул-жами, комбинациясидир. Биз идрок қилиш орқали предметнинг айрим томонларини эмас, балки уни яхлит ҳолда акс эттирамиз. Масалан, шарсимон, яшил-қизил, ялтироқ, хушбуй, чучук-нордон нарсаларни хис қилишлар биргаликда онгимизда олма образида ассоциациялашади. Хиссий билишнинг идрокдан кейинги босқичи тасаввурдир . У сезишдан ҳам, идрок қилишдан ҳам сифат жиҳатдан фарқ қилади. Тасаввур – бу хиссий идрок билан тушунча ўртасидаги оралиқ босқичдир. Сезиш ва идрок қилишдан фарқли ўлароқ, тасаввур энди субъект билан объектнинг бевосита ўзаро таъсири бўлиб чиқмайди. Илгари бирон-бир ҳодиса ёки предметни идрок этган, кўрган одам уларнинг образларини ҳатто улар бизнинг сезгиларимизга таъсир этмаган тақдирда ҳам хотирлаб, кўз олдига келтириши мумкин. Бундан ташқари, биз тасвирлашларига асосланиб, масалан, илгари ўзимиз ҳеч қачон кўрмаган тропик чангалзорларни тасаввур қила оламиз. Бирок сезги ва идрокдан фарқли ўлароқ, тасаввур илгари идрок Хиссий билишнинг шакллари

этилган предметни гавдалантирар экан, унинг конкрет-хиссий деталларининг ҳаммасини эмас, балки фақат энг муҳим, ҳарактерли қисмлари, томонлари ва белгиларини ифодалайди. Тасаввурлар сезги ва идроклар каби ёрқин ва аниқ эмас, аммо улар анча узоқ вақт давом этади ва барқарордир. Тасаввурлар ёрдамида биз аллақачон бўлиб ўтган воқеалар манзарасини онгимизда тиклай оламиз. Бундан ташқари, тасаввур бизга илгари идрок этилганлар асосида келажак манзарасини ифодалаб беришга имкон беради. Инсоннинг келажак образини тасвирлаб ва тузиб бериш лаёқати фараздан бошқа нарса эмас. Хиссий билиш қанчалик муҳим бўлмасин шуни айтиш керакки, у чекланган ва ташқи дунёнинг фақат ташқи, бевосита, хиссий идрок этиладиган томонини акс эттиради. Бунинг устига сезги бизни янглиш йўлга бошлаши мумкин. Хиссий билишдан кейинги босқич рационал билишдир, абстракт-мантиқий тафаккурдир. 2-§. Рационал билиш Агар биз сезгилар воситасида ҳодисалар оламини акс эттирсак, сезги билан идрок этиб бўлмайдиган моҳиятни ақл билан билиб оламиз. Ақл бизнинг сезги аъзоларимиз ташқи оламдан олган ахборотларга асосланиб, ҳодисалар моҳиятини хиралаштирувчи ва яширувчи ташқи, тасодифий ҳолатлардан абстрактлашиб ҳодисалар дунёсини ташқи, номуҳим хусусиятлар ва алоқалардан халос қилади. Муҳимни номуҳимдан фарқлантира ва ажрата олмайдиган сезгилардан фарқли ўлароқ, ақл ҳодисалардан ҳамма нарсани эмас, балки фақат энг муҳимини, барқарорини, қонуниятлисини олади. Шунинг учун абстракциялар хиссий билиш учун ғоят ҳаракатерли бўлган ёрқинлик, бевоситалик ва яққолликдан маҳрумдир. Рационал, абстракт-мантиқий тафаккур ҳодисалар оламининг қонуниятли алоқаларини билишга имкон беради, бу эса инсонга ташқи дунёни бемалол Рационал билишнинг роли

тушуниб олиш ва теварак-атрофдаги воқелик ҳодисалари ва жараёнларидан ўз манфаатлари йўлида фойдаланиш учун зарурдир. Рационал билишнинг асосий шакли тушунчадир . Тушунча – бу тажриба маълумотларини умумлаштириш натижасидир, дунёни ўрганиш якунидир. Тушунчаларнинг пайдо бўлиш жараёни ўрганилаётган предметнинг бир қатор иккинчи даражали аломатлари ва хоссаларини эътиборга, ҳисобга олмаслик, улардан чалғишдир, абстрактлашишдир . Тушунчага таъриф бериш – торроқ тушунчани кенгроқ тушунча остига қўйишдир. Масалан: олма - мева, фил - ҳайвон, Эркин - одам, терак - дарахт ва ҳакозо. Тушунчаларнинг пайдо бўлиши – бу билувчи инсон онги фаолиятининг олий махсулидир. Билиш жараёнида тушунчаларни ифодалабгина қолмасдан, балки уларни қўллай билиш ҳам керак. Тушунчаларни қўшиб биз ҳукм шакллантирамиз, ҳукмларни бир-бири билан қўшиб улардан ақлий хулоса чиқарамиз. Ҳукм тафаккурнинг шундай шаклики, унда инсон нарсани унинг алоқалари ва муносабатларида ифодалайди. Гносеологик нуқтаи назардан, ҳукм – бу бирон бир нарсани тасдиқлаш ёки инкор этиш йўли билан воқеликни акс эттириш шаклидир. Шу боисдан ҳукм тасдиқловчи («ҳозир ёмғир ёғмоқда» каби) ёки инкор этувчи («бугун ёмғир ёғмайди» каби) ҳукмларга бўлинади. Агар биз икки ёки бундан кўпроқ ҳукмни бир-бири билан тенглаштириб, таққослаб, солиштириб кўрсак, у ҳолда биз янги ҳукмга эга бўлишимиз, яъни ақлий хулоса чиқаришимиз мумкин. Ақлий хулосанинг, мантиқий натижанинг чинакам тўғри бўлиши учун икки шарт зарур. Биринчиси: мантиқ илмида асослар деб аталган дастлабки ҳукмлар ҳақиқий бўлмоғи, яъни воқеликка мос келмоғи лозим. Иккинчиси: бошланғич асослардан ақлий хулоса чиқариш жараёнининг ўзи мантиқ илмининг қонунларига мувофиқ тўғри бўлмоғи лозим. Мантиқ илмининг асосчиси Аристотель силлогизмга классик мисол келтиради: Рационал билиш шакллари

Ҳамма одамлар ўлади} асос С уқрот одам} асос С уқ р о т ўлади – ақлий хулоса Агар биз мантиқ қонунига амал қилсагу, лекин бошланғич ҳукм ҳақиқий бўлмаса, у ҳолда силлогизм ҳам ҳақиқий бўлмайди, балки сохта бўлади. Масалан: С уқ р о т – одам Ҳамма одамлар ўлмайди С уқ р о т ўлмайди – сохта ақлий хулоса 3-§. Интуитив билиш Инсоннинг оламни билиш жараёни унинг сезгилари ва онги зўр бериб ишлашини талаб қилибгина қолмасдан, унинг узлуксиз қизғин ғайришуурий фаолият кўрсатишини ҳам тақозо этади. Инсоннинг ғайришуурий билиш фаолияти интуитив билиш номини олди , интуициянинг ўзи эса - бу билиш объектининг муайян шароитда бошқача йўл билан асослаб бериш мумкин бўлмаган хоссаларини бевосита, ғайримантиқий тарзда ҳақиқат деб билишдир. Интуиция сезги ва ақл ҳаракатига қарши турмайди, балки билишнинг хиссий ва рационал жиҳатлари билан биргаликда чиқиб уларни тўлдиради. Инсон бирон-бир ҳодисани ғайришуурий тарзда олдиндан сезган оддий, кундалик ҳаётда ҳам, олим билиб олинмаган жабҳада узоқ вақт адашиб толиқиб юрганидан кейин тўсатдан унинг кўз ўнгида ёришиш , инсайт содир бўлиб, шу аснода илмий кашфиёт юзага келадиган илмий-тадқиқот фаолиятида ҳам интуициянинг роли жуда каттадир. Академик Н.Н.Моисеев ҳозирги илмий билишда интуициянинг ролига юқори баҳо бериб, мантиқий ва математик билиш методлари қанчалик мукаммал бўлмасин, улар интуиция, тусмол, фараз, сезгирлик, ёришиш ўрнини босолмайди, дейди.

Интуиция тасаввур билан узвий боғлиқдир, чунки биз бирор нарсани тасаввур қилар эканмиз шу тасаввур қилинаётган образга илгари билиб олинган объектлар белгиларини, томонларини интуитив тарзда нисбат берамиз. Тасаввур - хиссийлик, мантиқийлик ва интуитивликнинг қотишмасидир, бунда тафаккур хиссий образларни умумлаштиради ва уларга маъно беради. Билишга янги ғоялар керак, аммо биргина эмпирик материалнинг ўзи бунинг учун асло етарли эмас, ривожланган интуиция, тасаввур, фантазия керак. Интуиция феномени узоқ ўтмишдан бошлаб ўзига эътиборни тортиб келган. Вед яратувчилари, Пифагор ва унинг издошлари, Афлотун ва Аристотель ўзлари бевосита билиш деб тушунган интуиция жумбоғини очиб беришга уринганлар. XVII асрда Р.Декарт интеллектуал интуиция ҳақида таълимот яратади. Декартнинг фикрича, илмий билиш асосида ётган бошланғич ғояларнинг ҳақиқатлиги интуитив тарзда англаб етилади, билиш субъектининг ақли билан бевосита аниқлаб олинади. Интуитив билимга ўз-ўзидан равшанлик, аниқлик нисбат берилган. Декарт интуиция инсон ақлининг туғма қобилияти, интуитивлик билан рационаллик бир-бири билан боғлик, лекин интуитивлик биринчи ўринда туради ва билишнинг олий шаклидир деб ҳисоблаган. Интуитив билишнинг тўсатдан, ёришиш йўли билан пайдо бўлиши, натижанинг аниқлиги, уни мавжуд маълумотлардан чиқариб бўлмаслиги, муаммо ечимининг тўғрилигига ишонч ва уни мантиқий асослаш зарурлигини тушуниш хисси каби ўзига хос белгиларини қайд этмоқ лозим. Фанда кўпгина кашфиётлар интуитив тарзда амалга оширилган. Ҳозирги замон математикасида яхлит бир йўналиш: интуиционизм мавжуд. Унга немис философи И.Кант, француз математиги ва файласуфи А.Пуанкаре ва голландиялик математик Л.Брауэр асос солганлар. Геометрияда интуиционизмни асослаб берган Пуанкаренинг фикрича, билиш жараёнида ижод қилиш интуицияни, ғайришуурий ишни албатта ўз ичига олади. Билиш қуйидаги босқичлардан таркиб топади: биринчи

уринишда жўяли ҳеч нимага эришиб бўлмайди, сўнгра оздир-кўпдир узоқроқ танаффус бошланади, унинг давомида ғайришуурий иш қилинади, шундан кейин онгли ишнинг янги босқичи бошланади, у ҳам натижасиздек туюлади, лекин тўсатдан ёришиш содир бўлади, ҳал қилувчи фикр туғилади, сўнгги зарурий босқич - вазифанинг олинган ечимини текшириб кўриш. Ғайришуурий интуитив иш фақат ундан олдин ва ундан кейин онгли иш бўлган тақдирдагина самарали бўлиши мумкин. Пуанкаре билиш натижаларини уларнинг аниқ бўлиб туюлишига ва интуитив аниқлигига қарамай, албатта текшириб кўриш зарур дейди. Интуитив ёришиш, тусмоллаб билиш тегишли муаммони ҳал қилишга олиб келган йўлларни инсоннинг ўзи аниқ англамаган ҳолда ўз-ўзидан, бехосдан, тўсатдан амалга ошади. Бунда турли кишиларда турли шароитларда интуиция онгдан турли даражада узоқлашган бўлади. Интуиция олинган натижанинг мазмуни, ҳарактери, ўрганилаётган ҳодисанинг моҳиятига қанчалик чуқур кириб бориши, субъект учун шахсий аҳамияти бўйича ўзининг индивидуал хусусиятига эга бўлади. Шу билан бирга интуиция нафақат ҳиссий билишдан, нафақат абстракт мантиқий билишдан иборат. Унда билишнинг шу иккала жиҳати мавжуд, лекин улар доирасидан ташқарига чиқувчи нарса ҳам борки, бу интуицияни шу шакллардан биронтасига ҳам мансуб деб қарашга имкон бермайди. Шунинг учун ҳозирги замон билиш назариясида интуитив билим ҳиссий билишга ҳам, рационал билишга ҳам тенг аҳамиятли бўлган ўрин эгаллайди.

ХУЛОСА Фалсафа - бу ҳам умумназарий дунёқараш, ҳам ижтимоий онг шакли, ҳам умумий (умумийлик тўғрисидаги) фан. У маънавий маданиятнинг квинэссенция (мағзи)дир. Мана шунинг учун ҳам фалсафанинг аҳамияти ва вазифалари шунчалик кўп қирралидир. У идрокий, услубий, қадриятий ҳамда амалий ва башоратий рол ўйнайди. Албатта, фалсафий билим, ўз табиатига кўра, ўта назарийдир. Аммо бу дегани унинг воқей ҳаётдан, муайян тарихий жараёндан ажралган деган маънони бермайди. Ҳар қандай фалсафий тизим, бир томондан, замонасининг руҳини нишони бўлса, иккинчидан, фалсафа мазкур даврнинг моҳиятини акс эттиради, унинг қонуний белгиларини очиб беради. Фалсафа моҳият жиҳатдан фақат ҳозиргинигина эмас, балки ўтмишни, ва айниқсаа, келажакда бўлиши мумкин бўлган имконият лар ни ва у лар нинг қандай бўлишлиги билан шуғулланади. У инсоният ҳаётининг истиқболига умид билан қараш ва уни такомиллаштириш йўлларини ва тамойилларини аниқлашга қаратилгандир. Ўзбекистон Республикасининг мустақил тараққиёти давомида тўпланган тажриба фалсафий талқин ва умумлаштириш учун катта имконият беради. Шундай таҳлил тажрибаси ушбу дарсликнинг тегишли бўлимларида берилган. Келгусида мустақил Ўзбекистон тараққиётининг фалсафий талқини янада акт у аллашади. Бир томондан, уни дунё тараққиёти тамоийллари нуқтаи назаридан қараб чиқиш керак бўлади, негаки, бизнинг мамлакатимиз ва унда рўй бераётган жараёнлар – умуман дунё цивилизацияси тараққиётининг бир қисмидир. Иккинчи томондан, мазкур тажрибани уни тўлалигича, барча асосий томонлари бўлган – сиёсий, иқтисодий, маънавий жихатларини биргаликда қараб чиқиб, унинг моҳиятий, қонуний тамоийллари, умумий ва хусусий белгилари нисбатини аниқлаш лозим.

Адабиётлар : 1. Фалсафа. Қадимий луғат. – Т., «Шарқ», 2004 йил, 154-152 бетлар. 2. Ж.Туленов Жамият фалсафаси. Олтинчи бўлим. – Т., 2001 йил. 3. Фалсафа. Ўқув қўлланма. Э.Юсуповнинг умумий таҳрири остида. – Т., «Шарқ», 1999 йил, 252-255 бетлар. 4. С.Э. Крапивенский. Социальная философия. Учебник дня вузов.- Москва, Гуманиторно-издательский центр «ВЛАДОС», 1998 йил, 3-17 бетлар. 5. В.С.Барулин «социальная философия» Учебник дня вузов.- Москва, ФАИР- ПРЕСС, 1999 йил, 4-8 бетлар.

O'xshashlar

Ҳиссий билиш

Ақлий билиш

Ижтимоий билиш

Ҳиссий билиш

Ижтимоий билиш