Ҳиссий билиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

97 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Ҳиссиёт. 2. Сезги ва тасаввурлар. 3. Сезги аъзоларининг билишдаги гносеологик имкониятлари. 4. Сезги ва идрок.

www.arxiv.uz Агар ташқи дунёни акс эттиришнинг фақат физиологик механизмлари назарда тутилса, унда инсонга хос сезги аъзоларини бу борада энг ривожланган аъзолар яеб аташ қийин. Масалан, чумолилар, магнит майдонини бевосита сезишади ва унга қараб ҳаракатланишади еки шакилдоқ илон кенг диапазондаги инфрақизил нурларни ҳис қилади ва ҳ.к. Кўплаб ҳайвонлар инсон ҳаваси келадиган ҳиссий қобилият ларга эга. Инсонда ҳам биологик эволюциянинг давом этаётганлиги унга озгина бўлсада таскин бериши мумкин, аммо асрлар даво мида инсонни ҳиссий акс эттириш қобилиятида деярли сезиларли ўзгариш бўлгани йўқ. Шу билан бирга, инсон организмида ҳиссий-сенситив акс эт тириш имкониятлари кенглигини тасдиқловчи далиллар кўп. Сўнгги ўн йил ичида ўрганилаётган тери-оптик сезгирлик ва био магнит майдонлари инсондаги янада тараққий этиши мумкин булган қобилиятлар борлигидан дарак беради. Инсон билиш қобилиятили ўстиришнинг бу йўли қанчалик муҳим бўлмасин, у барибир чек ланган. Шу маънода инсоннинг бу борада бир қатор мавжудотлар билан рақобатлаша олмаслигини тан олиш керак. Билиш қобилиятларини ўрганишдаги фаолият нуқтаи назари дан ёндашув улариинг тараққиётида амалиётнинг роли муҳимлиг ини кўрсатади. Амалиёт воқеликни ҳиссий акс эттириш соҳаси ни кенгайтиришни тақозо қилади. Мисол учун, амалиёт давоми да қизил рангнинг ўнлаб турларини фарқлаш қобилиятига эга бўлган пўлат қуювчилар бор. Қимматбаҳо металлар ва тошлардан буюмлар ясайдиган усталар бирои-бир маҳсулот сифатини, ма салан чойни таъмига ёки ҳидига кўра баҳолай оладиган мутахас сислар хам шунга ўхшашдир. Буларнинг барчаси инсонга ҳос амалиёт қанчалик кўп ва юқори ривожланган бўлса, унинг шун чалик кўп ҳиссий таассурот олилшни билдиради. Инсон ишлаб чиқариш жараёнида табиатни, нарсаларни, уларнинг турли то монларини, хоссалари ва муносабатларини қанчалик кўп ўрган са, шунчалик кўп ҳиссий таассуротга эга бўлиши ҳақидаги хуло сани келтириб чиқаради.

www.arxiv.uz Ушбу фикр цивилизация натижаси сифатида инсонга нисба тан анъаналарга асосланган тақдирдагина тўғридир. Бироқ бу ерда ҳам реалист бўлиш керак. Масалан, кўп китоб ўкиш, аклий меҳнат ёки бирон соат заводида унинг кичик механизмларига тики либ ишлаш, инсоннинг кўриш қобилиятини кучайтирмайди, ак синча, заифлаштиради. Ушбу меҳнат турлари билан банд бўлган одамлар орасида майда ёзувларни ўқий олмайдиганларнинг миқдори тез ўсаётганлиги кузатилмоқда. Шахс индивидларга нисба тан ҳиссий таассуротларни профессионал тажрибаси қанча кўп бўлса, шубхасиз, шунча кўп олади. Умуман, амалиёт воқеликни ҳиссий акс эттириш қобилиятининг ўсишига позитив (ижобий) ёки негатив (салбий) таъсир этишга қодир бўлган омиллардан бири ҳисобланади. Бундаги вазифа ижобий тенденциянинг усту ворлигини таъминлашдан иборат. Ҳиссиёт соҳасида ҳайвонлар ёки ҳашаротларга нисбатан устун бўлишга интилиш зарурми-йўқми, бу тўғрида ўйлаб кўриш мумкин. Хўш, бу охир оқибатда инсон га нима беради? Адабиётларда бу хусусда шундай фикр билдирилади. Нарса ларнииг энг майда қисмларини кўра оладиган, молекула ва ҳатто атомларни ҳам идрок эта оладиган инсон кўзи борлигини тасав вур қилиб кўрайлик. Бундай ҳолда кўзлар инсонга яхши хизмат қила олмасди. Гап шундаки, ўта кучли хиссиёт аъзоларига эга бўлган бундай одам макропредметларни кўра олмасди. Унда улар ўртасидаги чегараларни аниқлаш имконияти бўлмасди. Зеро, ҳамма нарсани кўра оладиган кўз ҳеч нарсани кўра олмасди. Кўршапалакдек сеза оладиган бўлсада, инсон ҳам худди шундай ҳолга тушарди, бу ҳолда қон айланишининг товушини эшита олар эдик у, лекин амалда кар бўлардик. Бу — инсон сезги аъзоларининг сезиш қобилияти чекланганлигини кўрсатади. Инсон сезги аъзо ларининг акс эттириш диапазони уни ўраб олган макродунё ўлчовлари ичида мўлжални аниқ олиш ва ҳаракатланиш учун тўла-тўкис етарли. Бу назарий билиш хулосасидир. Масаланинг дунёқараш томони эса , шубҳасиз, ҳар бир одамда сезги аъзолари ва тасаввурлари қанчалик хилма-хил ва нозик

www.arxiv.uz бўлса, унинг тўла қонли ҳиссий-эмоционал ҳаёти учун шунчалик имкониятлари кенг бўлади. Ахборот ва эмоционал муносабатларда ҳиссий чекланганлик ёки ҳаттоки, юзакилик инсонда инсонийликни йўқотишга олиб борадиган маънавиятсизлик билан чегарадошдир. Сезги аъзолари кўпроқ ривожланади, аниқроги ўзининг инсонийлашуви маъно сида кўпроқ ривожланиши зарур. Улардан олинадиган ахборот у ёки бу кечинмалар билан узвий боғланган. Бунда сезги, идрок, тасаввурларнинг инсон амалий фаолияти аҳамиятли ёки аҳамиятсизлигини баҳолаш содир бўлади, инсон билимини му айян тарзда ҳис қилинаётган нарсалар безайди, бу дунёда яшаш га рухлантиради. Сезги ва тасаввурлар муҳитнинг сезги аъзо ларига бир ёқлама таъсири туфайли тугилмайди, балки амалиёт жараёнида, табиат нииг, жамиятнинг инсонлашуви жараёнида ҳамда бу инсонлаш ган тузилмаларнинг инсон шахсииинг ўзига таъсири туфайли юззга келади. Шундай қилиб, инсон сезги аъзоларининг табиати биосоци алдир. Унга умумбиологик ёндашув ҳам муҳим аҳамият касб эта ди. Бу нуқтаи назардан уларга ижтимоий тараққиёт контексти даги гносеологик дунёқараш, тарихий ёндашув зарур. Ўз даврида Л. Фейербах қуйидагича таъкидлаган эди: «Бизда агар инсон кўпроқ сезги ва аъзоларга эга бўлганида табиат ва нарсаларни янада кўпроқ хосса ва хусусиятларини билган бўлар эди, деб тасаввур қилишга ҳеч қандай асос йўқ. Улар ташқи дунёдаги органик ва ноорганик табиатдагидан куп эмас. ин сонда дунёни бир бутун ва ягона ҳолда тасаввур қилиш учун қанча сезги зарур бўлса, ўшанча сезги бор». Агностциизм тарафдорлари сезги аъзоларининг ўз доирасидан чиқа олмаслигини кўрсатиб, кўп ҳолларда уларнинг заифлигидан шикоят қилишади. Бу фикр унчалик ишонарли эмас. Чунки инсоннинг сезги аъзолари табиий танланиш жараёнида органик тизимларнииг ташқи муҳит шароитларига мослашуви оқибатида пайдо бўлган. Бу тизимлар учун бирон аҳамияти бўлган ташқи таъсирлар, аникроғи, уларнинг турлари организмлар

www.arxiv.uz томонидан тегишли жавоб реакцияларини топиш зарур эди, акс холда бун дай организмлар амал қилаётганлар сафидан тушиб қоларди. Шундай йўл билан ривож топган биологик қобилият нишона лари инсоннинг элементар фаолиятинм таъминлаш учун етарли бўлади. Инсонни тушунишнинг бу даражасини агностиклар ҳам қашт қилишади. Лекин, инсонда ҳиссийлик диапазонини анча кенгайтириш учун имкониятлар бор. Биринчидан, ультрабинафша нурларни, космик радиацияни, рентген нурларини, магнит майдони каби кўп нарсаларни моҳияти ва аҳамиятини пайқашга ва уни қўллаш қобилияти фақат инсонга насиб этган. Билишнинг табиий ва сунъий қуролларини яратадиган амалиёт, инсонга зарур бўлга нида борлиқнинг шундай чуқурликларига кириб боришга имкон берадики, жонли оламнинг ҳеч бир мавжудотига бу инъом насиб этмаган. Иккинчидан, инсон томонидан объектив воқеликни би лишнинг чексиз имкониятларига эга бўлган тафаккур, фикр торитиш фаолияти бор. Тафаккур сезги аъзоларини бошқа вазиятларда инъикос объекти бўла олмайдиган жиҳатларини инъи кос эттиришга йўналтиради. Шундай қилиб, инсон сезги аъзоларининг физиологик чек ланганлиги ташқи дунёни билишда жиддий тўсиқ бўла олмайди, балки айни пайтда бу чекланганлик инсон фаолиятида, ҳаттоки, ижобий фактор ҳам бўлиши мумкин. Маълумки, ҳиссий инъикоснинг учта шакли мавжуд: сезги, идрок, тасаввур. Сезги предметнинг алоҳида хусусиятига мос ксла ди, идрок предметнинг бир бутун хусусиятлари системасига мос келади. Масалан, бирон бир мева таъмини сезиш ва бошқа томон дан, унинг шаклини, ҳидини, рангини сезиш бир бутунликда ид рок этишга олиб келади. Сезгилар идрокдан ташқарида мавжуд бўлиши мумкин, бироқ идрок сезгиларсиз бўлиши мумкин эмас. Идрокнинг гносеологик замини бўлган ва мустақил ҳолда намоён бўлишга қодир сезгилар барибир бир бутун идрокнинг бир бўлаги, қисми сифатида мавжуд бўлади. Шунинг учун идрок ташқи предметнинг образи бўлса, сез гиларга образлиликнинг у ёки бу даражаси хос бўлиши зарур. Тўлиқ роқ

www.arxiv.uz образ, табиийки, идрокда бўлади, чунки идрок инсоннинг ташқи муҳитга фаол муносабатининг натижасидир. Амалий фаоли ятда алоҳида сезгилар муҳим аҳамиятга эга. Бирон-бир иарса ран гининг индивид томонидан уни ўзи билан ўзаро боғликлигини англаниши, масалан, боланинг дунёни ўрганишда қўлларининг муайян нарса сирти бўйлаб ҳаракатланиши натижасида шу нарса тузилишининг қандайлигини ҳис қилиши туфайли шаклланади. Бунда кўзнинг бевосита фаолияти бўлиб туюлган, бироқ энди субъектдан маълум масофада жойлашган нарса билан боғлиқ ҳолда идрок этилаётган рангни сезиш ҳолати содир бўлади. Объект струк тураси тўгрисида ахборот берувчи бошқа сезгилар ҳам ушбу ҳолда кўриш билан биргаликда фаолият юритади. Ўз характерига кўра идрок объектга нисбатан изоморф ҳолатини ифодалайди. Шундай қилиб, сезгилар ва идрок ташқи дунёни ҳиссий акс эттириш шак лларидир, уларнинг билиш имкониятлари турлича. Уларнинг қайд этилган барча томонлари ва хусусиятлари ҳиссий инъикоснинг учин чи шакли - тасаввурга ҳам тегишлидир, зеро тасаввур уларга асос ланади. Тасаввурлага асосий ўзига хослик унда инъикос эттирилаётган нарса ёки ҳодиса билан бевосита боғлиқликиинг йўклигидир. Та саввур моҳиятан идрок орқали, нарсанинг яхлит образи тарзида, мавжуд вазиятдан узилган, бироз умумлашган, идрокка нисбатан ўзига хос, кўпроқ умумий белги ва жиҳатлар ифодаланадиган инъикос шаклидир. У орқали илгари идрок этилган образларнинг тик ланиши содир бўлади, яъни инсоннинг хотираси, айни пайтда, инсонга таъсир этмаётган нарса образини қайта тиклаш қобилияти га солинади. Тасаввур орқали субъект айни вазият билан бевосита алоқаси йўқ бўлган ва хотирада сакланган образларни, уларнинг элементларини тиклашга имкон топади, ҳис-туйгулар қайта идрок этишга жалб этилади. Бунда келажакни башорат қилиш, фантастик об разлар, турли комбинацияларни амалга ошириш мумкин. Субъект нинг объект билан бевосита алоқадорлигига боғлиқ бўлмаган та саввурлар муайян ҳодиса доирасидан ташқарига чиқишга, нафақат хозирги давр образини балки, ўтмишни ҳам, келажакни ҳам та саввур қилишга имкон

www.arxiv.uz беради. Бирон бир нарсанинг модели ва образи, режалар ва символик тимсоллар сингари тасаввурдаги образлари ҳам вужудга келади. Масалан, моҳир шахматчилар рақибларининг дастлабки юриш лариданоқ бошланган комбинация натижасида уч-тўрт ва ҳатто кўпроқ юришдан кейин ҳам қандай ҳол рўй беришини яққол тасаввур қилишади. Агар бундай ҳол ўзларининг ўйини бой беришларига олиб боришини билсалар, улар вужудга келиши мумкин бўлган ҳолатга олиб бормайдиган йўлни қидирадилар. Бундай шароитда шахматчи миясидаги турли ҳолатларнинг тасаввурдаги хилма-хил образлари мунтазам ҳосил бўлади. У, ўз навбатида, улар орасидан ўзига мақбулини танлайди, танланган вариантни рақибига билдирмаслик учун ҳаракат қилади. Тасаввур сифатидаги воқеликни ҳиссий инъикос эттиришнинг бу шакли бўлмаса, инсон бевосита вазиятнинг ўзига богланиб қолган бўларди. Ҳаётий тажриба жараёнида инсон тасаввур қила олиш қобилиятига кўра ўзининг ихтиёридаги ҳиссий материал ҳажмини оламни сезиш ва идрок этиш соҳаси, шунингдек, иж тимоий хиссий тажрибага асосланган ҳолда кенгайтириб боради. Тасаввурлар соҳасида амалиёт, инсоннинг фаолияти ва бу билан боғлиқ қадриятлар, кишиларнинг эҳтиёжи, мақсад-манфаатла ри муҳим аҳамият касб этади.Қисқа таъриф берилса, тасаввур онгамизда нарса ва ҳодиса ларнинг сезги аъзоларимизга бевосита таъсир этмаган ҳолда қайта ҳосил килинадиган ва сақланадиган ҳиссий образдир. Бироз бош қачароқ таъриф ҳам бор: тасаввур илгари идрок қилинган нарса ёки ҳодисанинг такрорий образидир, хиссий акс эттиришнинг яққол ва образли кўринишдаги шаклидир. Ҳар бир кишининг кундалик ҳаёт тажрибаси дунёни биз қандай бўлса, шундай ҳолда акс эттираётгандек ишонтиришга ун дайди. Хақиқатан ҳам инсон қизил, яшил ёки кўк рангни ҳис қилади, уларни ўзининг кўриш аъзосига боғлиқ бўлмаган ҳолда мавжуддек ҳисоблайди, бироқ унинг кўзларига аслида рангсиз бўлган маълум узунликда электромагнит тўлқинлари етиб келади, холос. Унда нима акс этади? Эхтимол, ранглик фақат субъектда

www.arxiv.uz бўлиб, у электромагнит тулқинлари бўлиб таъсир қилар? Товуш лар ёки таъм билан, хид билан боглиқ сезгилар ҳам худди шундай. Демак, бунда нима содир бўлади, яъни нарсалар дунёсининг ўзи рангсиз ва товушсизми? Унда сезги аъзолари ёрдамида олинадиган ахборотнинг қадр-қиммати қандай бўлади? Фалсафада (билиш маъносида) объектив нарсаларнинг барча сифатлари ҳам бир хил аҳамиятга эга эмаслиги аллақачон таъ кидланган. Уларнинг барчаси «бирламчи» ва «иккиламчи»ларга бўлиниши мумкин. Ҳозиргина келтирилган фактлар «иккиламчи» сифатлар муаммоси билан боғлиқ. Фалсафа тарихида бу муаммо Жон Локк томонидан унинг «Инсон ақли тўғрисида тажриба» (1690) асарида нисбатан асос ли ёритиб берилган. Унинг таъкидлашича, нарсаларга шакл, кулам, зичлик, миқаор, ҳаракат, ҳажм сингари сифатлар хос. Бир гина сувнинг ўзи бир вақтнинг ўзида бир қўлда совуқ, бошқа қўлда эса иссиқлик туйгусини уйготиши мумкии, ҳолбуки у бир вақтнинг ўзида ҳам иссиқ, ҳам совуқ бўлиши мумкин эмас. Жон Локк шундай хулосага келади: «Жисмларнинг бирламчи сифатлари улар билан бир хил ва уларнинг сабаблари ҳақиқатан ҳам жисмларнинг ўзида мавжуд, лекин иккилаччи сифатлар ту файли пайдо бўладиган сезги ва ғоялар зса улар билан бир хил эмас. Жисмларда биздаги сезги ва ғоялар билан бир хил бўлган ҳеч нарса йўқ, уларда бизда ушбу сезгиларни уйгота оладиган қобилият бор, холос». Файласуфлар томонидан ўтмишда сезгиларнииг муайян ва сиф атларга ўхшашлигини таъкидланиши кўп ҳолларда уларни субъек тивизм билан айнанлаштиришга олиб келди. Бироқ, сезги ва идр окни ҳеч қандай объектив ахборотга эга бўлмаган «нарса ўзида» талқин қилишга уриниш эса олимларни агностицизмга оғиб кетишларига сабаб бўлган. Жон Локк позицияси униси ҳам, буниси хам эмас эди, гарчи унда сезги аъзоларининг билиш имкониятлари тўгрисидаги иккиланишлар ёки уларни бўртиришга томон оғиш бўлса ҳам, умуман олганда, унинг фикри замондош олимлар орасида тарқалган фикрларга яқин. Бу концепциянинг моҳияти нарсалар нинг барча хосса ва хусусиятларининг объективлигини таъкидлаш, воқелик билан ҳиссий инъикос эттиришнинг,

www.arxiv.uz сезгилар билан таш қи предметлар хоссаларининг тўлиқ мос келишини эътироф этиш билан изоҳланади. Сезги билан предметнинг ўзи ўртасида ташқи объектдан келадиган, уни ташувчи таъсир воситаларининг бир қанча бўғинлари бор. Ташки таъсирлар сезгиларда сигнал турларининг бир туридан иккинчисига айланади, кодланади ва тегишли мия мар казларига узатилади. У ерда нейродинамик муносабатлар «тили»га ўзгартирилади, ўтиш излари билан боглиқ равишда қайта ишлов берилади. Ана шундай жараёнлар ёрдамида сезги аъзолари фаолияти нинг маҳсулоти булган ҳис-туйғулар сифатига кўра, акс эттирилган хусусиятлардан кўра фарқ қиладилар. Сезгилар рецепторларда эмас, ўтказувчи йўлларда ҳам эмас (ма салан, рангни сезганда — куз тўқимаси ва кўриш нервларида эмас), балки бош мия пўстлоғида пайдо бўлишига эътиборни қаратиш лозим. Тажрибалар шуни кўрсатадики, асаб йўллари кичрайиб, қуриб қолганда ҳам мия пўстлоғидаги 17 га яқин майдонга фармаколо гик, электрик ва бошқа усуллар билан таъсир этиб, рангни сезиш мумкин экан. Электр токи ёрдамида, беморлар бош миясининг ушбу қисмини таъсирлантириш натижасида олимлар турли ранг ларни ҳис этишнинг пайдо булишини аниқлаганлар. Тўғри, бош мия пўстлоғида техник ҳодисага, айни пайтда, кўриниш сезгисига сабаб бўладиган моддий жараённинг ушбу феноменга айланиш механизми ҳали аниқланган эмас. Лекин, хиссиёт тегиш ли физиологик, биологик жараёнлар маҳсули эканлиги аниқ ва ҳиссиётдаги ўзгаришлар уни вужудга келтирган ташқи асослардаги ўзгаришлар билан бевосита богланган. Нарса, ҳодисалар ва сезгилар ўртасидаги боғлиқликни эъти роф этиш сезгини объектлар билан айнанлаштирмайди ва шу нингдек, гарчи улар объектлар тўгрисидаги ахборотларни акс эттирса ҳам табиий белгиларга эга хусусият сифатида қаралади. Хиссий инъикос белгили ва образли томонларга эга. Баъзи ҳол ларда барча сифатлар ҳиссиёти бир хил. Тадқиқотчиларнинг таъ кидлашича, бирламчи сифатлар деб аталувчи сезгилар иккиламчи сифатларнинг ўз объектларига ўхшашлигидек сифатларга ўхшаш дир. Масалан, ҳеч ким текислик,

www.arxiv.uz сирғанчиқлик, қаттиқлик, чу қурлик туйғулари юзанинг тўгри чизиқлигига сўзма-сўз мос, му вофиқдир деб айта олмайди. Бошқа томондан Локк иккиламчи деб атаган сезгилар турли объектлар муносабатларининг ҳиссий кўри нишидан, яъни илгари фақат бирламчи сифатларники деб ҳисоб лаб келинган дунёга хос сифатлардан бизни хабардор қидади. Шу нинг учун нарсаларнииг «бирламчи» ва «иккиламчи» сифатларига мувофиқ тарзла сезгиларни «бирламчи» ва «иккиламчи»ларга қать ий бўлиши керак эмас. Шу билан бирга, объектив хоссаларни (сифатларни) иккига бўлиш учун асос бор. Агар бирламчи сифатлар ташқи муносабат ларга боглиқ бўлмаса, ички алоқадорликнинг эффекти ҳисобла нади, иккиламчи сифатлар бўлса шу нарсанинг бошқа нарсалар билан ташқи (сезги аъзолари ёки физик жисмлар билан) алоқа дорлиги эффекти ҳисобланади. Улар ўзаро алоқадорлик чоғида фаоллашадилар. Ташки хоссаларнииг фаоллашуви нарса ташқи хусусиятдарининг бошқа нарсалардаги ўзига хос инъикоси сифати билан олиб қаралиши мумкин. Биринчи турдаги сифатлар ни хусусий (ўзиники), иккинчи турдагиларни эса диспозицион деб аташ мумкин. Ана шу аспектда барча сезгиларни икки гурухга ажратиш мумкин. Баъзи мутахассислар фикрича, объектларга диспозиция, яъни субъектларда сезгилар уйготиш қобилияти хосдир, субъектларнинг психикасига эса бу объектлар ва уларнинг бошқа объектлар ёрдамида субъект билан маълум алоқала ри мавжуд бўлганда, бу ҳиссиётларни бошдан кечириш диспози цияси хосдир. Демак, сезгилар (ҳиссиётлар) муайян муносабат лар натижасидир ва шу маънода, тананинг шу муносабатларга қобилиятини акс эттиради. Сезгилар объектларнинг мавжуд объектив хусусиятдари тўғри сидаги у ёки бу ахборотни ташийди. Бир хил модаллиқдаги тур ли сезгилар нарсаларнинг ўзгараётган хусусиятлари тўғрисида хабар беради. Сезгиларнинг нарсалар хусусиятлари билан «ўхшаш лигини» фақат ана шу маънода тушуниш керак. Бундай «ўхшаш лик» ахборотли, аммо тасвирий характерга эга эмас. Барча сезги лар у ёки бу даражада ташқи объектлар, уларнинг ҳолати тўғри сида хабар беради, лекин уларнинг тасвирий нусхаси бўла олмайди.

www.arxiv.uz Шундай қилиб, сезгилар нарсаларнинг хусусий ҳамда диспози цион хусусиятлари тўғрисида ахборот беради. Улар предмет объект субстрати тўғрисида, уларнинг сифатлари (хоссалари) ва муайян даражада, уларнинг структураси ҳакида хабар беради. Объектнинг структураси билишнинг нисбатан тўлиқрок, комплекси, яъни идр окда акс этади. Сезгилар — тасвирсиз, идроклар эса тасвирий образлардир. Ҳиссий билиш шакллари тўғрисида ташқи дунё образлари сифатида гапирганда, «образ»га объектга мослик хос эмас, балки объектга унинг мувофиқлиги хос эканини эътибордан четда қолдирмаслигимиз лозим. «Образ» - ойнадагидек нусха эмас, лекин «белги» ҳам эмас, балки нарсага мувофиқ бўлган инъикосдир. Ташқи муҳитда мўлжални олиш учун образнинг сиртқи кўри ниши, тузилиши муҳимдир. Турли биологик организмларнинг ёруғликнинг у ёки бу спектрал таркибига турлича муносабатн инг аҳамияти йўқ. Уларда мавжуд образлар тузилишининг таш қи объектлар тузилишига изоморфлиги муҳим. Бирон бир мулжал олиш учун шунинг ўзи етарли. Ҳайвон ҳам, инсон хам сифатига кўра, турлича сезгиларга эга бўлган ҳолда, урмонда кетаётиб да рахтларга шунинг учун тўқнашиб кетмайдики, уларнинг ўзлари га тегишли образларнинг тузилиши ташқи муҳит тузилишига мос изоморфдир. Бу образларда сезгилар орқали берилган сифатлар гина фарқ қилади. Инсон ва ҳайвондаги образларнинг нисбатан ўхшашлиги фақат структураларга тегишли. Бу уларнинг бир хил шароитдаги хулқ-атворларининг нисбий ўхшашлиги билан изоҳ ланади. Ташқи муҳит объектларига мос бўлган образ асосида орга низмнинг бошқа нарсаларга нисбатан мақсадга мувофиқ ҳарака ти амалга ошади. Сезги ва идрок ёрдамида олинадиган «иккиламчи Сезги ва идрок» сифатлар тўғрисидаги ахборот инсон учун фой дали ҳисобланади, чунки улар нарсаларни, унинг хоссаларини ёрқинроқ, аниқроқ фарқлашга, мўлжал олишга ёрдам беради. Айнан ана шу сифатлар ҳар бир кишига дунёда ўз борлиги нинг турфа хиллиги ва тўлиқлигини янада чуқурроқ ҳис этишига ёрдам беради.

www.arxiv.uz Масалани ёритишга яна ҳаракат қилайлик: хўш, иккиламчи сифатлар характерига кўра субъективми ёки объективми? Бу си фатларнинг характерини тушуниш учун нарсаларнинг сифатла ри фақат уларнинг маълум хоссаларини юзага келтиришига эъти бор бериш лозим. Шу нуқтаи назардан объектив равишда мавжуд бўладиган сифатларни гўёки объектив мавжудлик мақомига эга бўлмаган бирламчи сифатларга қарама-қарши қуйиш учун асос йўқ. Нарсаларнинг ўзига хос хусусиятлари сингари барча сифатлари ҳам объектив ҳисобланади. Маълумки, сезгилар объектив оламнинг субъектив образлари дир. Агар билиш субъекти тушунчаси фикрий билиш жараёни би лан чекланса, унда сезгиларнинг ўзлари ҳам моддий асослари ҳамда уларни юзага келтирган объекти билан биргаликда билиш объекти ҳисобланади. Бу жараёнда тафаккур сезгиларни муайян объект си фатида тахлил қилади, сезгилар эса абстракт тафаккурда ўзига хос тарзда акс этади. Албатта, сезгиларнинг ўзи инъикос натижаси бўлиб майдонга чиқади, ҳиссий образлар фикрий жараёнларга айланади. Шу би лан бирга, улар тафаккур томонидан инъикос объектлари ҳам ҳисобланади. Тафаккур индивид учун ташқи нарсалар ахборотни аниқлаш билан бирга сезгиларни ҳам таҳлил қила олади. Реалликни ўз асарида акс эттирадиган рассом фақат соф ходи саларни эмас, балки ўзининг бу дунёга муносабати, кечинмала ри, туйғуларини ҳам акс эттиради. Рассом тафаккури субъект сифатида объектни акс эттиради, сўнгра томошабинга таъсир этувчи бадиий образ яратади. Сезгилар ҳам маълум маънода тафаккурдан ташқаридадир; тафаккур эса билиш фаоллигининг манбаи, яъни субъекти си фатида юзага чиқади. Бунда сезгилар — объектив, фикрлаш жа раёни эса субъективдир. Шу нуқтаи назардан воқеликни ҳиссий акс эттиришнинг бар ча шакллари объектли сифатида қаралиш мумкин. Субъект-индивид фаол ижтимоий-тарихий мавжудотдир ва унинг ҳисларига, идрокига нафақат шахсий эҳтиёжлари, қизи қишлари таъсир

www.arxiv.uz қилади, балки ижтимоий гуруҳлар, синфлар, жамиятнинг ҳам қизиқиши, эҳтиёжлари фаол таъсир кўрсатади. Шахсга нарсалар хаёт ва амалиёт учун қадрли, аҳамиятга эга ҳолда намоён бўлади. Энди ҳиссий билиш фан учун қандай роль ўйнашини қисқача куриб чиқамиз. Бу борада физикадан олинган аниқ бир мисолга мурожаат қиламиз. Атом физикасида элементар заррачаларни ўрга ниш Вильсон камерасидан (ёки диффузион камера) ва қа лин қатламли фотопластинка усулидан фойдаланишади. Вильсон ка мераси индивидуал заррачанинг, масалан, сув буғлари ёки спирт нинг ионлашуви натижасида ҳосил бўладиган суюқлик томчилари изларини кузатиш имконини беради. Қалин қатламли фотоплас тинкаларда шунга ўхшаш излар кумушнинг майда бўлакчаларидан микрозаррачаларнинг учиб чиқиши натижасида ҳосил бўлади. Ик кала ҳолатда ҳам кузатувчи заррачанинг ўзини эмас, балки уиинг харакати траекториясига мос бўлган изини кўради, холос. Тахлил қилиш учун фотосурат хмзмат қилади. Унинг образи ёхуд заррача нинг қора фонда оқ изи ёки оқ фонда қора изидан иборат бўлади. Изнинг чарактерига кўра, физик заррачанинг хоссалари, унинг заряди, массаси, энергияси тўғрисида фикр юритиш мумкин. Бун дай ҳолларда ранг сезгиларининг фақат жараён структурасини аниклаш учун аҳамияти бор, холос ва у мустақил аҳамиятга эга эмас. Қоғозга туширилсан заррача траекториясини тадқиқ қилиш ва кейинги ҳисоблашлар жараёнида физик ўз сезги аъзоларидан фойдаланишни давом эттиради. Унииг учун тадқиқотлар объекти бўлиб, у томонидан чизилган эгри чизиклар ва бурчаклар хизмат қилади. Ҳисоблаш ишлари амалга оширилгач, уларни ўрганиш нинг назарий босқичи бошланади. Бундан хулоса қилиш мумкинки, элементар заррачалар фи зикасида бошланғич элемент бўлиб, аввал бошдаёқ заррача тра екториясининг структураси ҳисобланади. Ушбу траекториядан бошлаб йирик ва мураккаб физик формулаларгача физиканинг бутун мазмуни структуравий муносабатлар, алоқадорлик ва боғ лиқ шакларни билишдан иборатдир.

www.arxiv.uz Шундай қилиб, объектни хиссий билиш физикада, элементар заррачалар тўғрисидаги асо сий бошланғич ахборотни ҳам олишга имкон беради. Бу факт ҳиссий инъикосиинг илмий билиш системасидаги муҳим аҳамиятини кўрсатади. У муайян объектнинг моҳиятига кириб боришда бошланғич омил ҳисобланади. Фикримиз якунида воқеликни ҳиссий акс эттиришнинг ин сон билишини таъминлашдаги ўрни салмоқли эканлигини таъкидлашимиз лозим. Чунки: - сезги аъзолари инсонни ташқи дунё билан боғлайдшан яго на омилдир; - сезги аъзоларисиз инсон оддий англаш, билиш ва тафаккур қилишга қодир эмас; - баъзи сезги аъзоларини йўқотиш билишни қийинлашти риб, мураккаблаштиради, лекин унинг имкониятларини тўса олмайди. Бу шундай изоҳланадики, бундай ҳолда бир сезги аъзо си ўрнига бошқасининг имкониятлари ортади, фаолият кўрсатаётган сезги аъзоларининг зоҳирий имкониятлари ишга туша ди, индивид ўз диққат- эътиборини жамлай бошлайди ва бош қалар; — ақл ва тафаккур (рационаллик) сезги аъзолари етказиб бер ган далил ва ахборотга асосланади; — муайян жараён ёки фаолиятни бошқариш, аввало, сезги аъзо лари томонидан олинган ахборот ёрдамида амалга оширилади; — сезги аъзолари объектларни ҳар томонлама билиш учун за рур бўлгал дастлабки ахборотни билимни ривожлантириш учун беради ва бу ахборотсиз билишнинг бирон бир шакли юзага кел майди.

$www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. Ислом Каримов “Илму фан мамлакат тараққиётига хизмат қилсин”. Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси умумий йиғилишида сўзлаган нутқ – Халқ сўзи, 1994 йил 8 июль. 2. Ислом Каримов. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз. Т. 8. Т.: Ўзбекистон, 2000. 3. Ислом Каримов. “Мактаб – тараққиёт, маданият ва саодат калити”. \\ Тинчлик ва хавфсизлигимиз ўз куч-қудратимизга, ҳамжиҳатлигимиз ва қатъий иродамизга боғлиқ. Т. 12. Т.: “Ўзбекистон”, 2004, 276-бет. 4. Муҳаммад ибн Мусо ал-Хоразмий. Танланган асарлар. Т.: Фан, 1983. 5. Абу Райхон Беруний. Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар. Танланган асарлар. 1-том. Т.: Фан, 1972. 6. Абу Али ибн Сино. Тиб қонунлари. Т: Мерос, 1993. 7. Аҳмад Яссавий. Ҳикматлар. Т.: Фан, 1993. 8. Алишер Навоий. Хожа Баҳоуддин Нақшбанд. \\ “Шарқ юлдузи”, 1993. 9. Машраб. Девон. Т: Ғулом нашриёти, 1980. 10. Қиссаи Машраб. Т.: Ёзувчи, 1992. 11. Аҳмад Дониш. Наводир ул вақое. Т. Фан, 1964. 12. Авлоний А. Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ. Т.: Ёзувчи, 1992. 13. Фалсафа: қисқа изоҳли луғат. Т.: Шарқ, 2003. 14. Фалсафа: қомусий луғат. Т.: Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти нашриёти, 2004. 15. Фалсафа асослари. Т.: Ўзбекистон, 2005.$

O'xshashlar

Ҳиссий билиш

Ақлий билиш

Ижтимоий билиш

Билиш фалсафаси