Қадимги Юнон файласуфларининг инсон тўғрисидаги қарашлари - Falsafa - Referatlar

Қадимги Юнон файласуфларининг инсон тўғрисидаги қарашлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

113 KB

Ko'chirib olish

Қадимги Юнон файласуфларининг инсон тўғрисидаги қарашлари Режа: 1. Кадимги Юнон файласуфларининг инсон тугрисидаги карашлари. 2. Элей фалсафа мактаби таъсири. 3. Софистларнинг инсон тўғрисидаги фикр-мулоҳазалари. 4. Қадимги юнон фалсафасида инсон борлиғи.

Қадимги замон Европа мамлакатининг бешиги ҳисоб-ланган Юнон файласуфларининг инсон тўғрисидаги қараш-ларининг шаклланишида Эрон ва Турон халқлари орасида кенг ёйилган зардуштийлик диний фалсафий таълимотининг таъсири сезиларли бўлди. Бундай ҳолатни Қадимги Юнонистоннинг Милет шаҳри номи билан аталган “Милет фалсафа мактаби” (эрамиздан аввалги VI аср) намоёндалари Фалес, Анаксимандр ва Анак-сименларнинг инсон тўғрисидаги қарашларида яқҚол кўри-шимиз мумкин. Милет марказий Юнонистоннинг савдо-сотиқ, ҳунар-мандчилик ривожланган йирик шаҳарларидан бири эди. Милетда Эрон, Турон ва Юнон халқлари маънавий маданият-ларининг яқинлашув жараёни содир бўлди. Шу туфайли зар-душтийлик таълимотидаги олам ва одам тўғрисидаги илғор фикр-мулоҳазалар Милетлик файласуфлар томонидан катта чанқоқлик билан ўзлаштирилди. Милет файласуфлари орасида Фалес (тахминан эрамиз-дан аввалги 624-547 й.) биринчилардан бўлиб, инсоният тари-хида инсоннинг ўзи “ўзлигини англаши”, инсон фаолиятида “ҳар нарса меъёрида бўлиши керак”, оламда, одамда бўлади-ган ўзгаришларни инсон ўзининг фаҳм-фаросати, ақл- зако-вати ёрдамида билиб олиши мумкин, оламда биз била олмай-диган Худолар ёки руҳларга ўрин йўҚлиги 1 ҳақидаги ғоя-ларни олға сурган бўлса, унинг шогирди Анаксимандр (эра-миздан авалги 610-547-46 й.) одам сувда яшовчи жонивор-лардан келиб чиқҚан, деб тахмин қилди. Хуллас, Милет фалсафа мактабининг намоёндалари одамнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши ўзгариб турувчи жараён эканлиги тўғри-сидаги фикрларни баён қилдилар. Одамнинг бошқа жинсдаги тирик мавжудотлардан пайдо бўлганлигини исботлашга ури-ниб кўрдилар. Зардуштийлик таълимотининг қадимги юнон фалсафа-сига таъсирини (эрамиздан аввалги 544-483 йилларда яшаб, ижод этган) Эфеслик файласуф Гераклитнинг қарашларида ҳам кўриш мумкин. Унинг тушунтиришича, 1

инсон фаолияти донишмандлик деган илоҳий қудрат томонидан кечаю- кундуз узлуксиз кузатиб турилади. Инсон фаолиятини доимий назо-рат қилиб турган илоҳий қудрат - донишмандлик, зардуш-тийлик таълимотидаги мангу авлиёлар (Амэша-Спента)нинг ўзи эди. Гераклитнинг фикрига кўра, яхшилик, ҳақҚонийлик, диёнат каби фазилатлар инсон ўлгандан сўнг ҳам осмонда мангу яшайверади. Олийжаноб, ботир одамларнинг руҳи ос-мону- фалакнинг энг баланд чўҚҚисига кўтарилади. Гераклит зардуштийлик таълимоти таъсирида инсоннинг вафотидан кейинги тақдири ҳақидаги назарияни ишлаб чиқ-ди. Бундай назариянинг яратилиши қадимги юнон фалсафаси учун мутлақо янги кашфиёт эди 2 . Милет фалсафа мактаби намоёндалари Фалес, Анакси-мандр, Анаксимен ва Гераклит Эфесскийларнинг оламнинг тузилиши, одамнинг вужудга келиши тўғрисидаги фикр-муло-ҳазаларини ҳар томонлама ривожлантирган Абдерлик фай-ласуф Демокритнинг (эрамиздан аввалги 460- 370 й.) фикрига мувофиқ, жон инсон танасини ҳаракатга келтирувчи манба бўлиб, у атомлардан ташкил топган. Тана ўлиши билан жон ҳам ўлади. Чунки оламда танадан ташқарида яшайдиган жон йўҚ. Ўлим эса атомларнинг ўзаро тўҚнашувлари оқибатида содир бўлган парчаланишнинг оқибатидир. Унинг тушунтири-шича, одам деб аталувчи жонли мавжудот ҳамиша табиатга тақлид қилиб яшайди. Табиатдаги гўзаллик таъсирида рас-сомлик вужудга келди. Ўргимчак тўҚиган тўрдан - тўҚима-чиликни, асаларидан - иморат қуришни, булбулдан - мусиқа-ни ўрганди. Инсон моддий оламнинг таъсирида ўзининг сезгилари ёрдамида ҳис қилади. У оламдаги турли ҳодиса-ларни, воқеаларни билишда ҳиссиёт билан тафаккур, ақл-фа- росатнинг ўзаро алоқадорликда фаолият кўрсатиши лозимли-гини далиллашга уринди. Демокритнинг фикрига асосан, одамнинг бошқа тирик мавжудотлардан фарқ Қиладиган энг муҳим хусусияти - нут-қидир. Нутқ эса одамга кўрсатилган Худонинг каромати эмас, балки ўша тирик мавжудотларнинг 2

олам билан бўлган ўзаро алоқалари, амалий фаолиятлари туфайли вужудга келган. Одамлар ўзларининг яшаш шароитини ўзгартириб туришла-ри, уларнинг совуқдан сақланиш, озиқ-овқат қидириб топиш-нинг янги услубларини излаб топишга мажбур қилди. Ана шундай муносабатлар доирасида одам аста-секин инсон си-фатида шаклланиб борди. Инсон тўғрисидаги дастлабки фикрлар тарақҚиётига эрамиздан аввалги VI - V асрларда “Буюк Юнонистон”нинг ғарбий ҳудудида жойлашган, Жанубий Италиянинг Элей шаҳри номи билан аталувчи- “Элей фалсафа мактаби” (ёки “Элеат фалсафа мактаби”) намоёндалари Ксенофон, Парме- нид, Зенонлар ҳам муносиб ҳисса қўшдилар. Элей фалсафа мактабининг асосчиларидан бири, шоир Ксенофон Колофоний (тахминан эрамиздан аввалги 565-470 й.) олам ва одамнинг пайдо бўлиши, ривожланиши тўғриси-даги Гомер ва Гесиоднинг мифологик, диний қарашларини танқид қилиб, Худолар одамларни фақат ўзларига ўхшатиб яратдилар, деган фикрни баён қилган бўлса, Парменид (тах-минан эрамиздан авалги 540-470й.) инсон оламни билишга қо-дир эканлиги ҳақида тўхталиб, инсоннинг ҳис-туйғулари олам тўғрисида аниқ маълумот бера олмайди, деган ғояни олға су-ради. У ҳис-туйғулар орқали олинган билимларга ишонмайди ва катта эътиборни ақлнинг ролига қаратади. Пармениднинг шогирдларидан бири Элейлик Зенон ҳам (тахминан эрамиз-дан аввалги 460 йилда туғилган) билишда ақлнинг ролига асо-сий эътиборни қаратади. Шундай қилиб, Элей фалсафа мак-табининг намоёндалари оламни билишда ҳиссийлик ва ақ-лийлик орасидаги ўзаро алоқадорликни тан олмадилар. Элей фалсафа мактаби таъсирида шаклланган софист-ларнинг (Протагор, Горгий ва бошқалар) фалсафий қарашла-рида ҳам одам билан олам, айниқса инсон ва унинг онги ора-сидаги алоқадорлик муаммоларига бағишланган фикр-муло-ҳазалар асосий ўринни эгаллади 1 . Софистларнинг (донишмандлик ўҚитувчилари) тушунти-ришларича, инсон ўзини ўраб турган оламдаги жамики ҳоди-саларга, воқеаларга 1

танқидий нигоҳ билан боқмоғи, олам тўғ-рисидаги фикр-мулоҳазаларини такрор-такрор текшириб тур-моғи даркор. Бошқача айтганда, танқидсиз, юзаки қабул қи-линган тасдиқ, ҳар қандай эътиқод, ҳар қандай ишонч мус- таҳкамлигини вақти-вақти билан текшириб турмоқ зарур. Со-фистлар инсон онгида асоссиз, юзаки шаклланган тасаввур-ларга қарши қаттиқ кураш олиб борадилар. Фақат чинаками-га исботланган, ҳар томонлама асосланган далиллар заминида шаклланган онггина яшашга ҳақли бўлишини қайта-қайта таъкидлайдилар. Софистларнинг инсон тўғрисидаги фикр-мулоҳазалари-нинг моҳиятини илғаб олиш учун қуйидаги уч ҳолатни: би-ринчидан, инсоннинг инсонийлигини ифодаловчи энг муҳим хусусиятлар-яхшилик, хайриҳоҳлик, адолатпешалик ва ҳока-золар, релятивизм ва субъективизм мавқеидан туриб баҳо-ланганлигини; иккинчидан, инсон борлиқнинг ҳар қандай шаклига таъсир ўткаришга қодир, деб қаралганлигини; учин-чидан, инсон борлиғининг ўзига хос хусусиятларининг мав-жудлигининг эътироф этилганлигини ҳамиша инобатга олиш зарур. Маълумки, эрамиздан аввалги V асрда Юнонистоннинг кўпгина шаҳарларида демократик тузум қарор топган эди. Инсоннинг давлат юмушларига иштироки орта бориши, ун-дан чиройли нутқ ирод қилиш маҳоратини узлуксиз тако-миллаштиришни, одамларни ишонтириш санъатини мустаҳ-камлашни тақозо этар эди 2 . Ана шундай шароитда натур- философик муаммолар ўрнини аста-секин инсон ва унинг маънавияти, хусусан, ишонтира билиш санъати муаммолари эгаллай бошлади. Ишонтириш маҳоратини шакллантириш, та-биийки, кўпроқ билимга эга бўлишни, инсондан ўзини чуқур-роқ билишни талаб этарди. Инсон ҳаётини бошқариб турган онгнинг ўзини билиш кун тартибига қўйилди. Бошқача айтга-нимизда, инсон ўзини-ўзи билиши долзарблиги билан бирин-чи ўринга чиқиб олди. 2

Софистларнинг кўзга кўринган намоёндаларидан бири Протагор (эрамиздан аввалги 481-411й.) фалсафий тафаккур тарихида биринчилардан бўлиб, инсон оламдаги жамики мав-жудотларнинг асосий мезонидир, деган фикрни баён қилди. Унинг эътироф этишича, “инсон ҳамма нарсаларнинг ўлчо-видир: мавжуд бўлиб турганлар учун - мавжуддир, мавжуд эмаслар учун-мавжуд эмасдир” 1 . Инсон учун ёқимли бўлган нарсаларнинг ҳаммаси - яхши, нимаки унга азоб-уқубат олиб келса - ёмондир. Яхшилик ва ёмонликни баҳоловчи мезон алоҳида олинган индивиддир. Худди шунинг учун ҳам со- фистлар билиш тўғрисидаги фикр-мулоҳазаларининг асосига якка кишини (индивидни) қўйишади. Якка кишининг (инди-виднинг) ўзига хос фазилатлари, хислатларини ўрганишни-билишнинг субъекти, деб эълон қилишади. Қадимги юнон фалсафасида инсон борлиғи ҳақидаги фикр-мулоҳазалар уммонида Сократнинг (эрамиздан аввалги 469-399й.) улуши беқиёсдир. Сократ инсон муаммосини ўрга-ниш фалсафанинг асосий масаласи эканлигини эътироф этиши билан ўз замондошларининг фалсафий қарашларидан анча илгарилаб кетди. Унинг фалсафий фикр-мулоҳазалари марказида инсон ва унинг онгини ўрганиш турар эди. У “Ўзинг-ўзлигингни бил” деган ҳикматни тез-тез такрорлаган. Сократнинг тушунтиришича, инсоннинг онги турли ҳо-латларда, даражадаларда содир бўлиб, бир неча қатламлардан иборат бўлади. Ўша мураккаб онгнинг соҳиби - индивиддир. Индивиднинг онги эса ижтимоий муносабатларда намоён бўлади. Онгнинг мазмунини олий инстанция белгилаб бера-ди, олий инстанция эса, Сократнинг тушунтиришича, ақлдир. Ақл турли билимларни вужудга келтирувчи манбадир. Лекин инсон билимни ўзининг хатти-ҳаракати билан қўлга кири-тади. Билимларни инсон ташқаридан тайёр ҳолда қабул қи-либ олмайди Ўша билимларнинг ҳақиқий ёки сохта эканли-гини турли мунозаралар, баҳслар аниқлайди. Баҳс, мунозара-лар жараёнида инсон ўз суҳбатдошининг фикр-мулоҳаза-ларини 1

таҳлил қилади, зарурларини ўзида сақлаб қолади, ор-тиқчасини чиқариб ташлайди. Шундай йўл ёрдамида ҳақи-қатга эришилади. Ҳамма тан оладиган ҳақиқий билим қўлга киритилади. Сократнинг фикрига мувофиқ, ақл ҳамма нарсага доимо танқидий қарамоғи даркор. Ақлнинг танқидий иши туфайли чинакам адолатга эришиш, яхшиликни тушуниш мумкин. Жамиятда мавжуд бўлган яхшилик ва ёмонлик ҳақида фикр юритган мутафаккир, одамларнинг бир-бирига бўлган хайри- ҳоҳлигини ҳар томонлама улуғлайди, кишилар орасидаги тур-ли муносабатларнинг асосида адолат ётиши зарур эканлигини қайта-қайта такрорлайди, “адолат” ва “яхшилик” тушунчала-рининг моҳиятини очиб беришга ҳаракат қилади. Файласуф-нинг тушунтиришича, “яхшилик” ва “ёмонлик”нинг моҳия-тини тушунмасдан туриб, инсон ҳақида, у яшаётган жамият ҳақида аниқ, тўла маълумот олиш қийин. Сократнинг инсон фалсафасида асосий ўринни ахлоқий рационализм эгаллайди. Унинг фикрига кўра, ахлоқсизлик-ҳақиқатни билмасликдир. Агар инсон нима яхши, нима ёмон-лигини билса, ёмонликка қўл урмайди. Инсондаги ёмонлик-лар-билимсизликнинг натижасидир. Ҳеч ким ўз ихтиёри би-лан ҳеч қачон хатога йўл қўймайди. Ахлоқий нопокликлар-нинг илдизи билимсизликка бориб тақалар экан, демак би-лим-ахлоқий камолотнинг негизидир. Шунинг учун мустаҳ-кам билимга эга бўлиш, Сократнинг тушунтиришича, яхши-лик томон бориш, инсонни, албатта, бахтга олиб боради. Шундай қилиб, Сократ фалсафасининг марказида инсон ҳаёти, унинг жамиятдаги ўрни, одамлар фаровонлигини таъ-минловчи адолатли тузумни барпо этиш муаммолари турарди. У одамларни маърифатли қилиш орқали чинакам ахлоқий камолотга эришиш мумкин, деб ҳисобларди. Афсуски, бутун умрини билим, зиё орқали одамларни эзгуликка, ҳалоллик ва инсофга чорлаган машҳур Юнон файласуфи Сократнинг ўзи қадимги замонда яхшилик билан бахт орасида уйғунлашув йўҚ эканлигига гувоҳ бўлди. Эрамиздан аввалги 399 йилда ет-миш ёшли мутафаккирни Худо билан

ҳисоблашмасликда, қандайдир янги Худони жорий этмоқчи эканликда ва ўзи-нинг бундай қарашлари билан минглаб ёшларни ўз ота-она-лари гапларига қулоқ солмайдиган қилиб қўйганликда айб-лашди ва одамлар ахлоқини “бузгани” учун ўлим жазосига ҳукм қилишди. Лекин Сократ ўз эътиқодидан қайтмади. Фа-қат эзгуликка интилган инсон бахтли бўлади, деган фикрига ҳеч қандай ўзгартириш киритмасдан заҳар ичиб, дунёдан кўз юмди. Сократнинг инсон тўғрисидаги қарашлари унинг шо-гирди Платон (Афлотун, эрамиздан аввалги 427-347 йилларда яшаган) томонидан янада ривожлантирилди. Унинг тушун-тиришича, инсон илоҳий қудрат томонидан яратилган. Бош-қача айтганимизда, Платоннинг қарашларига мувофиқ, худди ўша илоҳий қудрат инсонни яратувчи биринчи сабаб (деми-ург)дир. Худолар худди ўша демиургдан абадий ўлмас жонни олдилар ва уни танага қамаб қўйдилар. Платон инсоннинг моҳиятини тушунтириб беришга ҳа-ракат қилди. Унинг фикрига кўра, инсон асосан икки бўлак-нинг уюшмасидан иборат. Биринчи бўлак-ўлмас жон, иккин-чи бўлак-ўлиб турадиган танадир. Жон ҳудди ғоя каби бир бутун бўлиб, у бўлинмасдир, тана эса аллақандай материал-дан ясалганлиги учун бўлиниб туради ва бир неча қисм-лардан иборатдир. Жоннинг моҳияти унинг бўлинмаслигида эмас, балки доимо ҳаракатда эканлигидадир. Ўзидан-ўзи ҳа-ракат қилиб турган барча нарсалар- ўлмасдир. Лекин ўша ҳа-ракатни вужудга келтирган ҳар қандай нарсанинг ҳам чега-раси бор. Шунинг учун ҳам ўша чегараси бор нарсалар дои-мо ўлиб туради. Платоннинг таъкидлашича, инсоннинг жони ҳам икки қисмдан иборат бўлади: олий-юқори қисм ва пастки-қуйи қисм. Олий қисмда барча ақл- заковат тўпланган, унинг ёрдамида инсон абадий ғоялар оламининг сир- асрорини билиб олади ва фаровонлик, эзгулик томон интилади. Пастки қисм эса ҳис-ҳаяжонга асосланади. Жондаги бу икки ҳолат икки отга ўхшайди, биринчиси-юксалиш томон бошласа, иккинчиси-пастга, жарга тортади.

Кўриниб турибдики, тана жонга нисбатан нафақат паст, балки зарарли ҳамда салбий деб ҳисобланади. Платон жоннинг кўчиб юриши ҳақидаги назария тараф-дори эди. Файласуфнинг тушунтиришича, жон тана ўлга-нидан сўнг уни тарк этади. Сўнгра вазиятга қараб, эзгулик уни ерга бошлайди ва яна бошқа бир тирик мавжудот (одам ёки ҳайвон) танасига ўрнашиб олади. Энг такомиллашган, ҳар томонлама сайқал топган жон, ер юзида қолади. Платоннинг фикр- мулоҳазаларига асосан, тана жоннинг сояси бўлиб, та-нани тозалаб туриш учун жон вақти-вақти билан уни тарк этиб туриши лозим. Чунки жон ҳамиша олий эзгулик томон интилади. Платон қарашларига асосан, жон тана ичида доимо ўзга-риб туради. Бошқача айтганимизда, жон тана ичида ўзгариб турувчи ҳолатларни: қониқиш ва жабру-жафо, жасорат ва қўрҚув, ғазаб ва умидни вужудга келтиради. Буларнинг бар-часи ҳали англаб олинмаган ҳис-туйғулар ва меҳр- муҳаббат билан қориштириб юборилади. Шундай қилиб, энг аввало, универсал жинсдаги жон яратилди. Сўнгра Худолар инсон танасини яратдилар, унга овқат ҳазм қилувчи, нафас олувчи, қон айлантирувчи аъзоларни ато қилдилар. Айни пайтда, ин-сон умрининг болалик, ёшлик, етуклик, кексалик, ўлим каби босқичларини ҳам аниқлаб бердилар 1 . Платоннинг қарашларига кўра, одам деб аталувчи мав-жудот универсал “дунёвий руҳ” билан ҳам бевосита алоқа-дордир. Индивидуал инсон жони ўша “дунёвий руҳ”нинг са-доси, сасидир. Худолар эса, жон ато этилган, тирилтирилган ғоялардан бошқа нарса эмас. Шунга кўра, одам деган мав- жудот ҳам ўша илоҳий ғояларнинг моддийлашувидан иборат-дир. Ҳар бир кишининг жони, Платон томонидан инсон билан жамият ўртасидаги ўзаро алоқадорлик контектстида таҳлил қилинади. Унинг тушунтиришича, инсон деган мав-жудот ҳеч қачон ўз эҳтиёжини якка ўзи қондира олмайди. Шунинг учун одамлар ҳамкорликда ва жамоа бўлиб фаолият кўрсатишга ҳамиша зарурият сезадилар. Платон ўзининг “Давлат” номли асарида ёзганидек, “Ҳар 1

бир киши ўз эҳти-ёжини ўзи қондира олмайди, чунки у кўп нарсага эҳтиёж се-зади” 2 . Шунинг учун инсонга давлат ва ижтимоий алоқадор-ликнинг қандайдир бир шакли зарурдир. Ижтимоий турмуш ҳар бир кишига бажариши зарур конкрет талаблар қўйди. Бундай талабларни бажариш учун инсонга маълум ижтимоий фазилатлар, хислатлар лозим бў-лади. Платоннинг таъкидлашича, инсонга керак бўладиган ўша фазилатлар, хислатлар туғма бўлмайди, балки улар ўҚи- тиш, тарбия қилиш ёрдамида ҳосил қилинади. Инсоннинг иж-тимоий фазилатлари ва хислатлари, унинг жамиятдаги ўрни ҳақида фикр юритган мутафаккир, меҳнат тақсимоти, одам-ларнинг меҳнатга иштироки ҳақида ҳам бир қатор фикр-му-лоҳазаларни ўртага ташлайди. У жамият аъзоларини меҳнат-даги иштирокига қараб, бир неча тоифаларга бўлди. Унинг тушунтиришича, ҳар бир тоифанинг жамиятда бажариши лозим бўлган ўзига хос вазифаси мавжуд бўлмоғи даркор. Худди шунинг учун ҳам, тенгсизлик ҳар қандай давлат тузу-мининг асосий тамойили бўлиши лозим эканлигини эълон қилади. Платон одамларни учта катта тоифага бўлган. Биринчи тоифадаги кишиларни - ақлли кишилар, иккинчи тоифага - ҳис-ҳаяжонга берилувчилар, учинчи тоифага мансуб одам-ларни эса - доҳийларга, йўлбошловчиларга сажда қилувчилар деб атаган. Одамларнинг жонида ана шу уч тоифанинг қайси хислатлари кўп бўлса, ўшанга қараб шу уч тоифанинг бирига мансуб бўлади, деб тушунтирган. Биринчи тоифага мансуб кишилар фаолиятида ҳамиша ақл-заковат устунлик қилади. Улар доимо гўзаллик, эзгулик томон интилишади. Бундай кишилар фаолиятида тартиб-ин-тизом кучли бўлиб, улар ҳамиша фаровонликка интиладилар. Тўғрилик, адолат, инсофга доим мойил бўладилар. Бундай-ларни Платон донишмандлар, деб ҳисоблайди. Ўзи барпо эт-моқчи бўлган давлатдан, улар учун раҳбарлик лавозимлари-дан ўрин қидирилади. Машҳур Юнон файласуфининг фик-рига кўра, иккинчи тоифага 2

мансуб кишиларда хайрли ҳис-туйғулар, айниқса, мардлик, жасорат, бошлиқларга бўйсуниш каби хислатлар сероб бўлади. Ана шундай фазилатлар ҳар-бийлар, давлат хавфсизлигини таъминловчи посбонлар учун, айниқса, жуда зарур, дейди. Учинчи тоифага мансуб киши-ларда жисмоний ишга мойиллик кўп бўлади. Бундай одамлар тоифасига деҳқонлар, ҳунармандлар киради. Шу тоифага мансуб кишилар давлатнинг моддий асосларини яратишлари лозимлигини алоҳида таъкидлайди. Платон инсон ҳис-ҳаяжонлари, туйғуларининг йирик би-лимдони эди. Инсон эҳтирослари моҳиятини ўта синчковлик билан англаб олар эди. Инсондаги индивидуал қобилият ва реал имкониятларни моҳирлик билан фаҳмлар ва уни юксак қадрлар эди. Ўша қобилиятларни юзага чиқариш йўлларини изларди. Энг муҳими, инсон келажаги ҳақида жуда кўп ўйлар эди. Машҳур рус файласуфи Н.Г.Чернишевский ёзганидек, “кўпчилик Платонни қандайдир Юнон хаёлпарасти деб ҳи-соблашади. Платон, ҳар қалай, ундай эмас эди. У байрамона хаёллар кашфиётчиси эмас эди, юлдузлар олами тўғрисида ўйламасди, ер ҳақида, сароб ҳақида эмас, балки инсон ҳақида ўйлар эди. Энг муҳими, Платон инсон давлатнинг чинакам фуқароси бўлиши лозимлиги ҳақида ўйларди” 1 . Инсон ва унинг моҳияти ҳақидаги ажойиб фикр-муло-ҳазаларни Платоннинг севимли шогирди, такрорланмас, уни-версал ақл-заковат эгаси Аристотель (Арасту, эрамиздан ав-валги 384-322 й.) фалсафасида яқҚол кўриш мумкин. Инсон жисми ва ижтимоий қиёфаси орасидаги алоқадорликни ту-шунтириб беришда Аристотель ўз ўтмишдошларидан анча илгарилаб кетди. Аристотелнинг тушунтиришича, оламдаги жамики тирик мавжудотлар ҳаётининг асосини жон ташкил қилади. Жон бир неча “даражалар”, “ҳолатлар”да намоён бўлади. Аристо-тель таъбири билан айтганимизда, тирик мавжудотлардаги жон уч йирик туркумга бўлинади. Энг паст туркумдаги жон ўсимликларда, иккинчи туркумдаги жон ҳайвонларда, энг 1

олий учинчи туркумдаги жон одамларда бўлади. Бундай фикр мулоҳазалардан кўриниб турибдики, Аристотель фалсафий фикрлар тарихида биринчилардан бўлиб, тириклик рамзи бўлган, жоннинг топологиясини ишлаб чиқди. Унинг фикрига мувофиқ, ўсимлик жони барча тирик мавжудотни озиқлан-тиради, ўстиради, кўпайтиради, ҳамма нарсага илҳомланти-рувчи куч-қувват ато этади. Ҳайвон жони юқоридаги функ- цияларни бажариш билан бирга, сезиш қобилиятига ҳам эга бўлади. Шунингдек, ҳайвон жонида ёқимли нарса томон ин-тилиш, ёқимсиз нарсадан қочиш туйғуси мавжуд бўлади. Одам жони, яъни ақлли жонда ўсимлик, ҳайвон жони ба-жарган функциялардан ташқари, энг олий қобилият - фикр юритиш, тафаккур мавжуд бўлади. Аристотелнинг таъкидлашича, тана олий даражали ақл учун асос бўлиб хизмат қилади. Ақл эса, танага боғлиқ бўл-майди. Олий даражадаги ақл ўзининг фаолият кўрсатиши, яратувчанлиги билан фақат қабул қилиш хусусиятига эга бўл-ган пассив ақлдан тубдан фарқ Қилади. Аристотель инсон деб аталувчи тирик мавжудотни, бир томондан, “бутун ва бўлинмас” деб талқин этган бўлса, ик-кинчи томондан, унга ўзига ўхшаганлар билан яшашга маҳ-кум этилган “Сиёсий маҳлуқ” сифатида қарайди. У ўзининг “Сиёсат” номли асарида инсонга қуйидагича таъриф беради: “....инсон ўз табиатига кўра сиёсий мавжудотдир” 1 . Аристотель одамнинг инсон даражасига кўтарилишида жамият ҳал қилувчи аҳамиятга эга эканлигини алоҳида қайд этади. Одамлар фақат жамиятда инсон бўлиб шаклланадилар, ахлоқий мавжудот бўлиб таркиб топадилар. Лекин бундай тарбия фақат адолатли давлат шароитида амалга ошиши мум-кин. Ҳақиқий адолат принциплари ва нормалари асосида яра- тилган қонунлар устиворлигига эришиш, уларга амал қили-нишни таъминлаш, фуқароларда чинакам инсоний фазилат-ларни тарбиялайди 2 . Аристотелнинг фикрига мувофиқ, одамларни фақат мод-дий фаровонлик эмас, балки ижтимоий адолат принциплари-га риоя қилиши 1 2

эзгулик томон бошлайди. У эзгулик деганда ақл-заковат билан иш кўришни, меҳрибонликни, мардлик, очиқкўнгиллик, тўғрилик, хайриҳоҳликни тушунади. Файла-суфнинг эътироф этишича, кимки ўзининг хулқ-атвори учун жавоб бермайдиган ҳолатда бўлса, бундай киши ўзига-ўзи хўжайинлик қила олмайди. Бундай кимсалар инсоф, адолат ва бошқа эзгуликка чорловчи фазилатлардан бенасиб бўла-дилар. Бундай қул ўз табиатига кўра бошқа кишининг ирода-сини ижро этади, холос. Аристотель инсонни оламдаги тирик мавжудотларнинг тожи деб тушунтиради. Чунки, инсон деган тирик мавжудот-да ривожланган интеллект мавжуд, у нутқ сўзлаш имкония-тига, яхшилик билан ёмонликнинг фарқига бориш қобилия-тига эга. “Табиат инсоннинг қўлига - интеллектуал ва ахлоқий куч-қувват қуролини берди” 3 , деб ёзган эди у. Аристотель бундай фикр-мулоҳазаларни баён қилиш ёрдамида инсон би-лан ҳайвон ўртасидаги фарқни кўрсатиб бермоқчи эди. Аристотель одамлар ўз табиатларига мувофиқ аслида бир-бирлари билан тенг бўлмасликлари даркор, деб тушунти-ради. Ўз устози Платон қарашларини қувватлаб, одамлар ўз табиатларига кўра бир-бирларига тенг эмас эканлар, худди шу ҳолат уларнинг ижтимоий ҳаётда ҳам нотенглигига олиб келади, шунинг учун ҳам бировлар ҳукмдорлик қилиш учун туғилса, бошқа бировлар бўйсуниб яшаш, тобе бўлиш учун дунёга келадилар, дейди. Кўриниб турибдики, Аристотель жа-миятда ижтимоий тенгсизлик вужудга келишининг ҳақиқий сабабини тушунтириб бера олмайди. Аристотель инсонни ўзига хос эстетик воқеа деб қарар, лекин ўша эстетик воқеани натурфилософик принципларга асосланиб тушунтирар эди. У инсон гўзаллиги ҳақида сўз кетса, биринчи галда, унинг табиий чиройи, жисмонан соғ-ломлиги, қадди-қомати, куч-қуввати, ҳатти-ҳаракатини тушу- нар эди. Шундай бўлиши билан бирга, Аристотель инсондаги гўзаллик, унинг зебу-зийнати, фақат жисмоний камолоти би-лан эмас, балки унинг амалий фаолияти, активлиги, ижодий-лиги билан ҳам алоқадор эканлигини 3

такрорлашдан чарчамас эди. Шунинг учун ҳам у, инсон ҳам жисмонан, ҳам ахлоқан камолотга эришиши даркор, деб биларди. “Инсон ақлий қат-ламсиз, ўзининг ҳиссий ва жинсий инстинктларига содиқ Қо-лувчи энг нопок ва ёввойи мавжудотга айланади” 1 , деб ёзган эди. Юқоридаги мулоҳазаларга асосланиб, Аристотель қадим-ги замон цивилизацияси шароитидаёқ инсоннинг ҳар томон-лама камолоти ҳақида фикр юритганига гувоҳ бўламиз. Ин-сон баркамоллигини ифодаловчи юксак ахлоқий поклик, таш-қи ва ички гўзаллик, ижтимоий-сиёсий етуклик каби фази-латларни Аристотель бир ибора билан “калагакатия” деб атаган. Инсон ўзининг барча ички имкониятларини ривожлан-тириб, оламдаги энг хайриҳоҳ, одил мавжудотга айланганда-гина “калагакатия”га эга бўлади. Инсонда бундай ҳолат барча хайриҳоҳликлар (эзгуликлар) синтез бўлиб жамлангандагина вужудга келади. Худди шунинг учун ҳам Аристотель ҳар бир жамият аъзосида бундай қобилият ва малакаларни шакллан-тириш ва ривожлантириш имкониятларини излаб топиш ўта муҳим аҳамиятга эгадир, деб таъкидлайди. Қадимги замон, хусусан, элинистик давр инсон фалса-фаси, эрамиздан олдинги IV - III асрларда Юнонистонда, ке-йинроқ, яъни эрамизнинг бошларида Римда кенг тарқалган. Стоиклар фалсафа мактаби намоёндаларининг қарашларида ҳам ҳар томонлама ривожлантирилди 2 . Стоиклар фалсафа мактабининг асосчилари Китийлик Зенон (эрамиздан аввалги 336-264й.) ва Хрисипп эдилар. Уларнинг фикрича инсон эз-гулик, бахт-саодатга асосланган фаровон турмушни яратмоғи учун, энг аввало ташқи олам, айниқса, сиёсат таъсиридан хо-ли бўлмоғи даркор. Стоикларнинг инсон тўғрисидаги фикр-мулоҳазаларини эллинизм даврининг машҳур файласуфи Эпикур (эрамиздан аввалги 342-271й.) 1 Қарашларида ҳам кўриш мумкин. У Пла-тоннинг жон ҳақидаги фикрларини рад этади. Унинг фикри-ча, жон моддий тана билан боғлиқ, тана ўлиши 1 2 1

билан жон ҳам ўлади. Инсон жон туфайли сезади, ҳис қилади. Ҳис қи-лиш, сезишнинг манбаи ҳам жондир. Жоннинг моҳияти та-надаги атомларнинг ҳаракати билан боғлиқ. Ўлим тананинг янги, сезгисиз ҳолатидир. Ақл ҳам атомлардан ташкил топган. Ўлимдан ҳеч қачон қўрҚмаслик даркор. Чунки, биз бор, ўлим йўҚ, ўлим келган вақтда эса биз бўлмаймиз. Шунинг учун ҳам ўлим тириклар учун ҳам, ўликлар учун ҳам мавжуд эмас-дир 2 . Эпикур инсоннинг индивидуал ҳислатларини ўрганишга эътиборини қаратади. Чунки жамиятда содир бўладиган бар-ча ижтимоий муносабатлар алоҳида олинган кишининг субъ-ектив хоҳиш - иродаси, фойда кўриши ва рационал фикр юрита олиш қобилияти билан боғлиқ. Унинг тушунтиришича, инсоннинг яшашдан мақсади - бахт-саодатга эришиш, ўша бахт-саодатдан қониқиш ҳосил қилишдир. Лекин чинакам мамнуният чегарасиз, қўпол ҳиссий завқ олиш, роҳат қилиш дегани эмас. Олий даражадаги қониқиш, мамнуният - жон-нинг осойишталигини таъминлашдир. Бундай осойишталик, ғала- ғовурсизликка эришмоқ учун инсон ўз жаҳлини жилов-лай билиши, жаҳлини юта билиши, кўпроқ ақлга эрк бериши даркор. Эпикур инсон фаровон яшамоғи учун моддий олам сир-ларини кўпроқ билиши зарур эканлигини таъкидлайди. Чун-ки инсон моддий олам сирларини қанча кўпроқ билса, шунча фаровон, тўҚ яшайди, деб тушунтиради. Инсон доимо ҳузур-ҳаловатда яшаши, қийналмаслиги лозим. Бунинг учун эса, у ҳеч қачон қўрҚмаслиги даркор. “ҚўрҚмаслик- бахтлиликдир, бахтлилик билимда, илмдадир” 3 , деган фикр-мулоҳазаларни баён этади. Инсон тўғрисидаги фикр-мулоҳазалар, қадимги замон-нинг энг охирги фалсафий таълимотларидан бири - неопла-тонизмда ҳам учрайди. Неоплатонизм милоднинг III - IV аср-ларида нафақат Европа, балки Осиё, Африка мамлакатларида ҳам кенг тарқалди. Унинг асосчиси қадимги юнон файласуфи Плотин (205-275 йиллар) эди. 2 3

Плотиннинг фикрига кўра, оламда содир бўладиган бар-ча ўзгаришлар, ўта сезгир, ўта ғайритабиий, ақлдан ташқари-да турувчи, англаб бўлмас принцип асосида рўй беради. Бу-тун борлиқнинг турли-туман шакллари ўша ақлга сиғмайди-ган принцип билан боғлиқ. Худди шу принцип - абсолют борлиқдир. Абсолют борлиқнинг сирини эса, ҳеч ким, ҳеч қа-чон била олмайди. Чунки у билиб бўлмас борлиқ-Худодир. Унинг измидан ташқарида турган ҳеч нарса йўҚ. Унинг ўзига ўхшаш нарсанинг ўзи йўҚ. Плотин иймон-эътиқодли кишиларнинг катта авлодини шакллантиришни орзу қилади. Иймон-эътиқодли кишиларни қарор топтиришнинг асосий шарти-уларни маънавий етук қилиб тарбиялашдир, деб тушунади. Шунинг учун ҳам инсон маънавиятини бойитишга эътиборни қаратади. Унинг эъти-роф этишича, инсон ўз маънавиятини ҳар томонлама бойит-са, ўзининг жисмида мавжуд бўлган турли ғайритабиий ҳис- туйғуларни жиловлай олса, бисотидаги руҳий-маънавий им-кониятларни эзгулик, яхшилик томон бошқарса, ўша яккаю-ягона билиб бўлмас борлиқ- Худо васлига етади. Плотиннинг фикрига кўра, инсоннинг яшашдан мақса-ди-ўша “яккаю- ягона” вужуд томон силжиб боришдир. Бун-дай олийжаноб мақсадга нафсни тийиш, жисмоний иштиёқ-ларни чегаралаш воситаси билан эришилади. Ўша “яккаю-ягона” вужудга бир неча поғоналар (иерархия), зинапоялар орқали чиқиб борилади. Чунки, “яккаю-ягона” вужуд кои-нотнинг энг юқори қаватида юксалиб туради. Худди шунинг учун ҳам, худо васлига етишга интилиш, инсон боласининг азалий орзуси бўлиб қолмоғи керак. Неоплатонизмнинг сўнгги йирик вакили Проклдир. Проклнинг (410- 485 й) фикрига кўра оламни ҳам, одамни ҳам Худо яратган. Оламдаги барча ҳодисалар, воқеалар, ҳатто ин-соннинг онги ҳам, фаолияти ҳам ривожланиб бир кўриниш-дан бошқа кўринишга ўтади. Ривожланиш, тарақҚиётнинг сабабчиси ҳам Худодир. Ривожланиш, тарақҚиёт уч босқични (триада) босиб ўтади. Чунончи: ҳозир бўлиш, олға интилиш, тескари томонга интилиш босқичларини босиб ўтади. Ривож-ланиш ёки тарақҚиёт, бўлиниш ёки бир

ҳолатдан бошқа ҳо-латга ўтиш йўли билан эмас, балки ўша ҳодиса, воқеа, нарса-нинг ичидаги кучларнинг қарама-қаршилиги туфайли содир бўлади. Ўша қарама-қарши кучлар туфайли бир нарса ўзи ўз-гармаган ҳолда иккинчи нарсани вужудга келтиради. Шундай қилиб, неоплатонизм таълимотига кўра Худо ко-инотдан устун турувчи шахсдир. Оламда, ҳатто инсоннинг онги ва фаолиятида бўладиган барча ўзгаришлар (у тарақҚиёт ёки ривожланиш, инқироз ёки таназзул томон бўладими, бун-дай қатъий назар) Худонинг хоҳиш-иродаси билан содир бў- лади. Худо қандай хоҳласа шундай яратади, ўзи қандай хоҳ-ласа шундай яшайди. У нимани истаса, ўшани қилади. Хоҳ-ласа яратади, хоҳласа емириб ташлайди. Бутун оламга ҳам, одамнинг онги ва фаолиятига ҳам Худонинг ягона иродаси ҳукмронлик қилади. Хуллас, қадимги Юнон фалсафасининг инсон тўғриси-даги қарашлари ранг-баранглиги билан катта аҳамиятга эгадир. Уларнинг кўпчилиги инсон космоснинг бўлаги, алла-қандай ўзига хос хусусиятларни ўзида мужассамлаштирган микрокосмосдир, деб тушунтиришар эди. Юнон донишмандларининг таъкидлашларича, инсон ин-соний муносабатлар системасидан ташқарида, ўзидан-ўзи, алоҳида яшай олмайди. Қандайдир бир инсоний муносабат-лар системаси таъсирида яшайди ва фаолият кўрсатади. Маълум бир тартиб-интизомга, қонун-қоидага бўйсунади, итоат қилади. Оламдаги барча мавжудотлар-махлуқотлар ва Худолар табиий ва ижтимоий муҳит билан бирга яшайди. Ҳатто космос ичида турган Худолар ҳам одамларга таъсир кўрсатувчи реалликдир.

Адаби ё тлар: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиё-сат, мафкура. Том 1. Тошкент, 1996. 2. Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Том 2. Тошкент, 1996. 3. Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Том 3. Тошкент, 1996. 4. Каримов И.А. Бунёдкорлик йўлидан. Том 4. Тошкент, 1996. 5. Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш - давр талаби. Том 5. Тошкент, 1997. 6. Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тарақҚиёт йўлида. Том 6. Тошкент,1998. 7. Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қура-миз. Том 7. Тошкент,1999. 8. Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт- пировард мақсадимиз. Том 8. Тошкент, 2000. 9. Каримов И.А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъ-улмиз.Том 9. Тошкент, 2001. 10. Каримов И.А. Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмоқ ке-рак. Том 10. Тошкент,2002.

O'xshashlar

Қадимги замон фалсафасида инсон тўғрисидаги дастлабки тасаввурларнинг вужудга келиши

Ғоялар фалсафасининг ғарбдаги ривожланиш босқичлари

Қадимги Эрон ва Турон фалсафасида инсон тасвири

Асосий фалсафий муаммолар ва уларнинг ўзига хослиги. Асосий фалсафий йўналишлар

Ўрта аср фалсафасида инсон муаммоси