Ўрта аср фалсафасида инсон муаммоси

Ўрта аср фалсафасида инсон муаммоси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

81 KB

Ko'chirib olish

Ўрта аср фалсафасида инсон муаммоси Режа: 1. Урта аср фалсафасида инсон муаммоси. 2. Христиан фалсафасида инсон тавсифи 3. Ўрта аср фалсафий фикр-мулоҳазалари 4. Тарихий тарақҚиёт жараёни

Ўрта аср инсоният босиб ўтган тарихий тарақҚиёт жа-раёнининг энг узоқ давом этган босқичидир. Ўрта асрларни илмий-фалсафий адабиётда Рим империясининг ҳалокатидан (476 йил) бошлаш урф бўлди 1 . Табиийки, бундай чегара шарт-ли эди. Чунки ўрта аср фалсафаси ҳақида фикр юритгани-мизда, эрамизнинг I - IV асрларидан бошлаб XIV - XV асрлар-гача бўлган фикрлаш маданияти тарихи босиб ўтган йўл ҳа-қида гапириш ўринли бўларди, 2 деб ҳисоблаймиз. Ўрта аср фалсафасининг шаклланиш жараёни Европада христиан динининг вужудга келиши ва унинг тарқалиши билан боғлиқ бўлса, Осиё, Африка мамлакатларида, хусусан, Ўрта Осиёда ислом динининг пайдо бўлиши ва унинг ривож-ланиши билан бевосита боғлиқдир. Чунончи, христиан дини эрамизнинг I - II асрларида Рим империясининг шарқий ви- лоятларида вужудга келиб, Ўрта денгиз атрофи мамлакатла-рига кенг тарқала бошлаган бўлса, ислом дини эрамизнинг VI - VII асрларида Шимолий Африкада пайдо бўлди ва тез ора-да нафақат Осиё, балки Европа мамлакатларига ҳам кенг тарқалди 3 . Қадимги замон фалсафаси кўп Худолик (политеизм) би-лан бир Худолик (монотеизм) орасида тебраниб, қалқиб тур-ган бўлса, ўрта аср фалсафаси бир Худоликка асосланган-лиги билан тубдан фарқ Қилади Шунинг учун ҳам ўрта аср фалсафасининг илдизлари иудаизм, христианлик ва ислом динларига бориб тақалади. Ўрта аср фалсафасининг энг муҳим хусусиятларидан би-ри, унинг теоцентрик хусусиятга эга эканлигидир. Теоцент-рик фикр юритиш маданиятига асосан, оламдаги бутун мав-жудотнинг яратувчиси - Худодир. Теоцентрик хусусиятга эга бўлган ўрта аср фалсафасининг асосида яратиш ва кашф этиш ғояси инсон тўғрисидаги фикр-мулоҳазаларнинг неги-зини ташкил этади. 1 2 3

Маълумки, қадимги замон, хусусан Эрон, Турон ва Юнон файласуфлари инсон жамики тирик мавжудотларнинг тожи эканлигини таъкидлаб, уни оламдаги барча тирик мав-жудотлар ичида биринчи ўринга кўтариб қўйдилар. Инсон оламдаги тирик мавжудотларнинг биронтасига ўхшамаслиги-ни қайта-қайта таъкидладилар. Ўрта аср файласуфлари (ан- тропологлари) эса, инсоннинг энг муҳим белгиси, унинг “Ху-дога ўхшаш” эканлигини таъкидладилар ва ўша инсонга ўх-шаган Худони коинотдан ташқарига олиб чиқдилар. Эндилик-да Худо коинот устида турадиган бўлди. Худди шу ҳолат қа-димги замон антропологизми билан ўрта аср антропологизми ўртасидаги асосий фарқни ифодалайди. Қадимги замон файласуфлари, инсон коинотнинг бир бўлаги деб қараган бўлсалар, ўрта аср инсоншунос файла-суфлари инсон билан коинот ўртасида ўтиб бўлмас тўсиқ бор, деб ҳисобладилар. Христиан фалсафасида инсон тавсифи Христиан фалсафаси инсонда Худога ўхшаш фазилат-лар, хислатлар мавжуд эканлигини биринчилардан бўлиб ис-ботлашга ҳаракат қилди. Хусусан, христиан черковининг бу-юк намоёндаларидан бири Григорий Нисскийнинг тушунти-ришича, Худо подшоҳдир, бутун коинотни, жамики мавжу-дотнинг эгасидир. Худонинг инсонни яратишдан муддаоси, уни бутун оламнинг хўжайини, чинакам подшоҳ қилиш эди. Подшоҳ бўлиш учун эса, икки нарса зарур: биринчидан, эр-кинлик, ташқи таъсирдан холис бўлиш, яъни мустақиллик; иккинчидан подшоҳлик қилиш учун зарур бўлган хислат-ларнинг мавжуд бўлиши. Шунинг учун Худо инсонга ақл- идрок ва эрк ато этган, яхшилик ва ёмонликнинг фарқига бо-риш учун фикрлаш қобилиятини берган. Худди шунинг ўзи инсоннинг моҳиятини, унда Худо образини мавжудлигини тасдиқлайди. Инсоннинг оламга подшоҳлик қилиши, табиат устидан ҳукмрон бўлишини таъминлаш учун

унга табиат би-лан алоқа қилувчи аъзо - тана билан ҳайвоний жон улашган. Худонинг инсон қиёфасида намоён бўлиш ғояси, нафа-қат қадимги Юнон маданиятида, балки якка Худоликка асос-ланган динлар - иудаизм ва исломда ҳам йўҚ эди. Фақат хрис-тиан динида бошқа динлардан фарқли ўлароқ, унда Худо ин-сон қиёфасида гавдаланади. Христианликкача ҳеч қаерда, ҳеч қачон Худо билан инсон қиёфаси бир-бирига ўхшайди деб тасвирланмаган. Бу икки асос: инсон ва Худо, ҳеч қачон бир-бирлари билан қўшилиб кетмаган эди. Христианлик ўзининг трансцендентал хусусиятига кўра, Худо билан коинотга ҳукм-ронлик давосини қилди. Худди ўша ҳукмдор Худонинг инсон танасига ўрнашиб олиши ажабланарли ҳолат эди. Христианлик таълимотига кўра, жон танадан ташқарида яшай олмайди (Платоннинг тушунтиришича эса, жон ўлмас, тана ўлганидан сўнг ҳам бошқа танага кўчиб яшайверади) де-ган ақида ўрта аср христиан фалсафасида, жон ва тана муам-мосининг асосини ташкил этди. Инсон тўғрисида таълимот яратишга уринган ўрта аср христиан файласуфларидан бири Оригендир 1 . Унинг фикри-ча, инсон деган тирик мавжудот жон, қалб ва танадан иборат. Инсон жони ўзига боғлиқ эмас, чунки у Худо томонидан инъом этилади, ҳамиша яхшилик ва ҳақиқат томон интилади. Қалб кишининг ўз “Мен”идир ва инсонда индивидуаллик бошланаётганлигидан далолат беради. Оригеннинг тушунти-ришича, худди ўша қалб, яхшилик ва ёмонликни танлаб ола-ди. Ўз табиатига кўра, у ҳамиша жон олдида, тана эса - қалб олдида қарздордир. Лекин қалб ўзида икки қутбни (яхши-ликни ҳам ёмонликни ҳам қабул қила олгани учун) мужас-самлаштиргани учун унинг пастки қисми баъзан юқорига чиқиб олади ва инсонда турли ҳавас, иштиёқларни уйғотади. Бундай ҳолат инсон одатига айлангунга қадар у гуноҳкор мав-жудот бўлиб қолади, яратувчи томонидан яратилган табиат-нинг тартиб-интизомига амал қилади. Шунда 1

олий қашшоқ-ликка бўйсунади. Худди шундай йўл билан оламга ёмонлик кириб олади. Шундай қилиб, ёмонлик Худодан ҳам, табиатдан ҳам ке-либ чиқмайди, танада ҳам пайдо бўлмайди, балки у инсон-нинг ўзида ҳосил бўлади. Оригеннинг фикрига асосан, ёмон-лик Худо томонидан инсонга инъом этилган эркинликнинг суистеъмол қилиниши туфайли вужудга келади. Шунинг учун ўрта аср христиан фалсафаси инсон эрки билан боғлиқ бўл-ган муаммоларни ўрганишни биринчи ўринга қўйди. Бошқача қилиб айтганимизда, ўрта аср христиан фалсафасининг энг муҳим хусусиятлардан бири, инсон эрки ҳақидаги муаммо-ларни биринчи ўринга олиб чиқҚанлиги билан ажралиб ту-ради. Буни биз христиан схоластикасини маълум тизимга солган Августин Блаженний 1 Қарашларида кўришимиз мум-кин. Ўрта аср христиан фалсафаси қадимги Юнон антрополо-гиясига хос рационализмни қайта кўриб чиқди. Қадимги юнон антропологиясининг бутун диқҚат-эътибори, инсон ах-лоқи, билимини улуғлашга қаратилагн бўлса, ўрта аср киши-сида эса, энг муҳим инсоний фазилат - эътиқод, ишончга асосланган эрк ҳисобланади. Яъни, ўрта аср шароитида ин- соннинг ақл-идроки ўрнига, эрки эъзозланди. Инсон ички оламини ҳар томонлама ўрганган машҳур христиан файласуфи Августиннинг тушунтиришича, инсон яхшиликни билади, бироқ ундаги эрк ўзига бўйсунмайди, оқибатда у қилиши керак бўлмаган нарсаларни қилади. “Мен бир нарсани маъқуллайман, -деб ёзган эди Августин, - лекин бошқасини бажараман” 2 . Бундай номутаносибликни Авгус-тин қалбнинг касаллиги, инсоннинг ўзи-ўзига бўйсунмаганли-гини оқибати деб билади. Худди шунинг учун ҳам, ўрта аср дунёқарашига мувофиқ, инсон ўзидаги номаъқулчиликларни, гуноҳларни Худонинг ёрдамисиз бартараф эта олмайди. 1 2

Ўрта асрда инсон ўзини коинотнинг бўлаги деб ҳис этмайди. Энди у табиатдан узиб олинган ва бутун коинотнинг устига чиқариб қўйилган эди. Ўрта аср христиан файласуф-ларининг тасаввурида инсон коинотдан баландроқ турар ва бутун табиатнинг ҳукмдори бўлиши лозим эди. Лекин ўзи-нинг нодонлиги, гуноҳлари кўпайиб кетганлиги туфайли на-фақат табиатга, ҳатто ўзига ҳам хўжайинлик қила олмайди ва тўла илоҳий кароматга боғлиқ бўлиб қолади. Ҳатто қадимги замон инъом этган барча жонли мавжудотлардан устун ту-риш маҚоми (статуси) ҳам мустаҳкам бўлмай қолди. Ўрта аср фалсафасида инсоннинг, юқорида таъкидлаб ўтилган, икки хил ҳолатга тушиб қолганлиги ўша замон христиан антропо- логиясининг энг муҳим хусусиятларидан биридир. Ўрта аср фалсафий фикр-мулоҳазаларида инсоннинг олий воқеликка муносабати ҳам ўзгача бўлди. Қадимги замон фалсафаси таъкидлаганидек, ҳар бир кишининг шахси, Худо-си, ўзига нисбатан бўладиган барча муносабатларни ҳам белгилаб берар эди. Худди шу жойдан - инсоннинг ички ола-мида бўладиган ўзгаришларни билишга қадам қўйиларди. Эн- диликда инсон ички оламини ўрганишга бўлган қизиқиш, ҳатто стоиклар замонасига қараганда ҳам ортиб кетган эди. Маълумки, инсоннинг ички олами, айниқса унинг қал-бини қадимги Юнон файласуфлари, баъзан космик ҳаётга, яъни “микрокосм”га, баъзан эса бир бутун ижтимоий тур-мушга тенглаштирган эдилар. Қадимги замонда инсонни - ақлли ижтимоий ҳайвон, деб аташ урф бўлди. Ўша пайтлар-дан эътиборан инсоннинг маънавий қиёфаси билан у яшаёт-ган ижтимоий муҳит орасидаги антик аналогия вужудга кел-ган эди. Қадимги замон Европа файласуфларининг инсон маъна-вий қиёфаси тўғрисидаги фикр-мулоҳазаларини Августин янада ривожлантирди. Августиннинг тушунтиришича, космос устида фаолият кўрсатмоқчи бўлган бунёдкор инсон қалби ўта мураккаб бўлиб, унинг сиру-асрори ҳатто ўзига ҳам маъ-лум эмас. Бундай қалбга фақат Худонинг ўзи йўл

топади. Ўз навбатида, инсоннинг ўша муракаб қалбига йўл топиш инсо- ниятни сақлаб қолиш учун зарур. Худди шундай йўл билан инсонда мавжуд бўлган гуноҳкор, нохуш ўйларни ювиб таш-лаш учун имконият яратилади. Инсон ички оламини ўрганишга бўлган эътиборнинг ор-тиб бориши, ундаги “Мен” туйғусининг кучайиб кетишига катта туртки бўлади. Бундай туйғу ҳақидаги мулоҳазаларни қадимги замон христиан фалсафаси ҳали эшитмаган ва бил-маган эди. Худди шу аснода ўрта аср христиан фалсафасида “Мен” тушунчасининг шаклланиш жараёни бошланди. Бош- қача айтганимизда, ўрта асрларда инсон ички оламини ўрга-нишга қадам қўйилди. Ўрта аср христиан фалсафасининг энг муҳим хусусият-ларидан бири, инсон тарихий тарақҚиёт натижасидир, деган қоиданинг яратилиши эди. Чунончи, ўрта асрнинг бошлани-ши билан тарих муаммоларига қизиқиш авж олиб кетди. Бошқача айтганимизда, қадимги замон ижтимоий онгидан ўр-та аср ижтимоий онги ўзининг тарихий тарақҚиёт муаммола-рига интилишнинг ортиб борганлиги билан тубдан фарқ Қи-лади. Қадимги замонда, масалан, қадимги Юнонистонда Геро-дот, Фукодид каби машҳур тарихчилар тарихий тарақҚиёт жараёнини ўрганишга эътиборни қаратишган бўлсада, лекин тарих ҳали онтологик реаллик деб қаралмас эди. Чунки қа-димги Афинада, Римда борлиқ деганда коинот, табиат тушу- нилар эди. Тарих, тарихий тарақҚиёт жараёни эса борлиқ деб ҳисобланмас эди. Ўрта аср христиан фалсафасида қадимги замоннинг “Муқаддас коиноти” ўрнига, “Муқаддас тарих” вужудга келди. Ўрта аср христиан фалсафасида “Муқаддас тарих”нинг вужудга келиши, Худонинг инсон қиёфасида (яъни, Иусис қиёфасида) намоён бўлиши - буюк тарихий воқеа эди. Шу-нингдек, христиан динига эътиқод қилган бандаларни, ҳар қандай бало-қазолардан озод қиладиган замонларнинг кели-ши ҳақидаги орзу-истаклари ҳам буюк тарихий воқеа

эди. Тарихий тарақҚиётнинг охирини кутиш, жаннат - беҳишт, боғи- эрамдаги фаровон турмуш ҳақидаги орзулар, бошқача қилиб айтганимизда, ўрта аср тафаккуридаги эсхаталогик 1 йўл-йўриқлар, ўрта аср Европа файласуфларини тарихий та-рақҚиёт ҳақида фикр юритишга мажбур қилди. Натижада тарихий тарақҚиёт ҳақиқий борлиқҚа айланди. Лекин ўша борлиқ барибир “Муқаддас тарих” чиғириғидан ўтказиб ўр-ганилди. Минг йиллар давомида яратилган муқаддас тарихий ёзувларни ўрганиш, уларни турлича тавсифлаш, таърифлаш, шарҳлаш, тарихий тарақҚиёт жараёнини ўрганишнинг янги услубини вужудга келтирди. Ушбу услуб кейинчалик герме-невтика деб аталди. Бу услубдан ўрта асрда христиан дини қоидаларини шарҳлашда кенг фойдаланилди. Бу услуб тари-хий воқеаларни чуқурроқ, ҳар томонлама ўрганишга асос бўлди. Тарихий воқеликни билишга бўлган интилиш инсон қал-бини, инсоннинг ички оламини ўрганишга бўлган эҳтиёж билан қўшилиб, инсон хотираси қобилиятини билишга турт-ки бўлди. Инсон хотираси қобилиятини ўрганиш эса, тарихий билимларнинг антропологик асосини ташкил этади. Худди шу ҳолатни, яъни инсон хотирасини Августин биринчилардан бўлиб, янги тушунча - замон тушунчаси ёрдамида ўрганишни ташкил этди. Тарихий тарақҚиёт жараёнини, хусусан инсон босиб ўт-ган тарихий йўлни замон тушунчаси ёрдамида таҳлил қилиш, қадимги замон Европа фалсафасига (хусусан, Юнон фалса-фасига) хос хусусият эмас эди. Чунончи, Юнон фалсафасида инсон коинотдаги ҳаёт чиғириғидан ўтказиб ўрганилар эди. Августин эса, замон бу - инсон қалбининг ютуғи деб исбот- лади. Унинг тушунтиришича, коинот ва унинг ҳаракати бўл-маса ҳам қалб сақланиб қолади. Қалб бор экан, замон ҳам бўлаверади. Августиннинг фикрига асосан, замон мавжудлигининг шарти- қалбимизни тартибга солишдир. Буни учта асосий йўл-йўриқ ёрдамида кузатиш мумкин. Келажакка бўлган умидда, бугунги кунга бўлган 1

эътиборда ва ўтмиш билан алоқадор бўлган хотирада. Инсон замон чиғириғидан ўтказиб таҳлил қилинганда, у фақат табиатнинг маҳсули эмас, балки тарихий мавжудот эканлиги маълум бўлади. Лекин ўрта асрда инсон-ни бундай тушуниш кенг тарқалмади. Чунки, ўрта асрда тарихнинг ўзи ҳали “Муқаддас воқеалар” қобиғидан чиқишга улгурмаган эди. Тарих замоннинг буюк воқеаларини ўзига мужассамлаштирган эди, холос. Фақат Ренессанс даврида “дунёвий”, “муқаддас” тушунчалари алоҳида реаллик сифа-тида талқин этила бошлади. Инсоннинг маънавий дунёси, унинг руҳий оламининг шаклланиш жараёни муаммолари, ўрта асрнинг машҳур христиан файласуфларидан бири, схоластиканинг йирик на-моёндаси Фома Аквинскийнинг 1 ҳам диқҚат марказида бўл-ди. Аквинскийнинг фикрига мувофиқ, инсонда мавжуд бўл-ган хислатлар, фазилатлар, қобилиятларнинг энг олийси-ақл- дир. Инсон ақл ёрдамида яхши ва ёмон, эзгулик ва жоҳиллик-нинг фарқига боради. Инсондаги ўша ақл-назарий ва амалий кўринишларда намоён бўлади. Амалий ақл деганда, назарий йўл-йўриқ, фикр-мулоҳазалар эмас, балки кундалик турмуш учун зарур бўлган хулқ-атворни бажаришга қаратилган фаолият тушунилади. Фома Аквинскийнинг тушунтиришича, қалб-инсон ҳаё-тининг барча жабҳалари шаклланишида асосий тамойил вазифасини бажаради. Инсон қалби танасиз, материясиз мав-жуд бўладиган соф, маънавий шакл, материяга боғлиқ бўлмаган субстанциядир. Унинг ўлмаслиги ва йўҚ бўлиб кет-маслиги, шу билан изоҳланади. Чунки қалб субстанция бўл-гани учун йўҚолмас, соф шакл бўлгани учун бузилмасдир. Инсон ахлоқий фазилатлари ҳақида фикр юритган Фома Аквинский ҳар бир киши ахлоқий фаолиятининг асосини хоҳиш-истак, эрк ташкил этмоғи даркор, деб ҳисоблайди. Бу ерда Фома Аквинский Августин қарашларига зид фикр юри-тади. Эзгуликка қаратилган инсон фаолиятини қаттиқ ҳурмат қилади. Унинг фикрига кўра, эзгулик тўрт кўринишда, 1

чунон-чи: донишмандликда, жасурликда, мўътадилликда ва адолат- парварликда намоён бўлади. Шунингдек, унга яна учта хрис-тианликка хос фазилатларни: ишонч, умид ва муҳаббатни қўшиб қўяди. Фома Аквинскийнинг эзгулик тўғрисидаги таълимоти ўта мураккаб бўлиши билан бирга, марказий ғояси жуда соддадир. Унинг эътироф этишича, инсонда ақлнинг бўлиши табиий бир ҳол, шундай экан кимки ақлга Қарши чиқса, ўша киши инсонга ҳам қарши бўлади. Чунки ақл эркдан устун туради, уни улуғлайди ва бошқаради. Хуллас, Фома Аквинс- кий эркка нисбатан ақлни қадрлайди, юксакликка кўтаради. Адабиетлар: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиё-сат, мафкура. Том 1. Тошкент, 1996.

2. Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Том 2. Тошкент, 1996. 3. Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Том 3. Тошкент, 1996. 4. Каримов И.А. Бунёдкорлик йўлидан. Том 4. Тошкент, 1996. 5. Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш - давр талаби. Том 5. Тошкент, 1997. 6. Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тарақҚиёт йўлида. Том 6. Тошкент,1998. 7. Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қура-миз. Том 7. Тошкент,1999. 8. Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт- пировард мақсадимиз. Том 8. Тошкент, 2000. 9. Каримов И.А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъ-улмиз.Том 9. Тошкент, 2001. 10. Каримов И.А. Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмоқ ке-рак. Том 10. Тошкент,2002.

O'xshashlar

Фалсафада инсон муаммоси

Қадимги Эрон ва Турон фалсафасида инсон тасвири

Кадимги Эрон ва Турон фалсафасида инсон тасвири

Фалсафада инсон муаммоси, унинг асосий жихатлари

Қадимги замон фалсафасида инсон тўғрисидаги дастлабки тасаввурларнинг вужудга келиши