Кадимги Эрон ва Турон фалсафасида инсон тасвири - Falsafa - Referatlar

Кадимги Эрон ва Турон фалсафасида инсон тасвири

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

115 KB

Ko'chirib olish

Қадимги Эрон ва Турон фалсафасида инсон тасвири Режа: 1. Инсон тўғрисидаги қарашларни эрамиздан аввалги VII - VI асрлар 2. Александр Македонский “Авесто”нинг тиб, астрономия-га оид қисмлари 3. Зардуштийлик таълимотида “ҳаётнинг энг ёмон онлари”

Инсон тўғрисидаги қарашларни эрамиздан аввалги VII - VI асрларда Ўрта ва Яқин Шарқ мамлакатлари, хусусан Эрон ва Туронда кенг тарқалган мифологик-диний, диний-фалса-фий таълимотларда яқҚол кўриш мумкин. Ана шундай таъли-мотлардан бири Зардуштийлик эди 1 . Зардуштийлик таълимотига Туронзаминнинг Хоразм ўл-каси қишлоқларидан бирида таваллуд топган, ўз замонаси-нинг йирик қомусий олими, шоир Зардушт Спитамон 2 асос солган. У ёшлигидан билимга, илмга чанқоқлиги билан тенг-дошларидан ажралиб турар эди. Етти ёшидан ўн беш ёшигача замонасининг билимдонларидан бири ҳисобланган Барзин Курасдан сабоқ олди. Табиатшунослик, жамиятшунослик, ма-даниятшунослик, диншуносликка оид билимларни қунт билан ўрганди. Айниқса, Каломи Бадеъ, нотиқлик санъатини, паҳла-вонлик, чавандозлик сирларини билиб олди. Саркардалик, жанг қилиш малакаларини узлуксиз такомиллаштириб борди. Зардушт халқ оғзаки ижоди, урф-одатлари, расм-русум-ларини ўрганиб, ахлоқ-одобга доир фикр-мулоҳазаларини жамлаб, ягона тўплам ҳолига келтирди. Унинг диний-фалса-фий қарашлари “Авесто”нинг қадимий қисми “Гат” (шеърий мадҳия)ларда баён қилинган. Зардуштийлик таълимотининг асосий қоидалари унинг муқаддас китоби “Авесто”да баён этилган. “Авесто” бир кун-да ёки бир йилда вужудга келган эмас, балки асрлар даво-мида тўлдириб, бойитиб борилган. Илмий манбаларда қайд этилишича “Авесто” эрамиздан аввалги VII - VI асрлардан тор-тиб милоднинг III - IV асрларигача бўлган барча ўзгаришларни ўзида қамраб олган. “Авесто” ибораси “асос”, “асосий матн” деган маънони билдиради. Зардуштийликнинг ўта ноёб тўплами “Авесто” 21 китоб-дан иборат бўлиб, Абу Райҳон Беруний “Осорул-боқия...” (“Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар”) китобида ва Абул-Қосим Фирдавсий ўзининг “Шоҳнома” асарида Зар-душтнинг 1200 бобдан иборат панду-насиҳатлари, якка худо- 1 2

ликка асосланган Зардуштийлик таълимотининг асосий қои-далари баён қилинган эди. “Авесто”даги 21 китобнинг: би-ринчи еттитаси Худоларга, коинотнинг пайдо бўлиши ва инсоният тарихига доир; кейинги етти китоб ибодат масала-лари, диний дастурлар, одамларнинг турмуш тарзи ҳақида; охирги етти китобда тиббиёт, астрономия муаммоларига бағишланган эди 1 . Эрон ва Туронни Александр Македонский забт этгач 1200 қорамол терисига тилло билан битилган ушбу нодир тўпламни Юнонистонга олиб кетади 2 . Александр Македонский “Авесто”нинг тиб, астрономия-га оид қисмларини юнон тилига таржима қилдирган, қолган қисмларини эса ёқтириб юборган. Бундай нодир китобни ёқ-тириб юборишдан мақсад ўша замонда Эрон ва Турон халқ-лари дунёқарашида мустаҳкам ўрнашиб олган Зардуштийлик таълимотини йуқотиб юборишга қаратилган эди. Замонлар ўтиши билан Эрон ва Турон халқлари ўзлари-нинг қалбларидан мустаҳкам ўрин эгаллаган “Авесто”ни тик-лашга киришдилар. Ёдноманинг пароканда қисмларини тўп-лашда, зардуштийлик қоидаларини сақлаб қолишда Эрон ва Турон шоҳлари: Гуштасп, Балоши Ашконий, Ардашер Боба-кон, Шопури Ардашер, Шопур иккинчи, Хусрав Анушервон- лар фидойилик қилдилар 1 . Сосонийлар сулоласи ҳукмронлик қилган замонларда (милоднинг III - IV асрлари) “Авесто” қайта тикланган, янги кўринишда намоён бўлди. Зардуштийлик Со-сонийлар империясининг расмий дини даражасига кўтарил-ди. Афсуски, Ёдноманинг тикланган нусхалари ҳам, милод-нинг VII - VIII асрларида, Эрон ва Турон мамлакатларига ислом дини кириб келиши билан йўҚ Қилиб ташланди. Шундай бў-лишига қарамасдан, ўша буюк маданий мероснинг тўрт ки-тоби: “Ясна”, “Видевдат”, “Яшт”, “Виспарад” қайта тикланди ва бизнинг замонамизга етиб келди. Бу китоблар ўз мазму-нига кўра турли вазифаларни бажарган. Жумладан: “Ясна” (Ёсин), 17 бобдан иборат бўлиб, турли дуолар ва башоратлар йиғиндисидан ташкил топган. Шунингдек, унда “Авесто”нинг 1 2 1

энг қадимий қисми “Гот”лар ҳам ўрин олган. “Гот”лардаги асосий ғоя: “эзгу фикр, эзгу калом, эзгу амал” бирлигини таъминлашга қаратилган бўлса, “Видевдат” 22 бобдан иборат бўлиб – бутун оламнинг яратувчиси Аҳура Мазданинг душ-манлари бўлган ёвуз девлар, инсу-жинсларга қарши кураш олиб боришга мўлжалланган қонун-қоидалар, турли гуноҳлар-дан покланиш маросимлари, саховатли бўлишга қаратилган расм-русумлар (чунончи, ўликни ерга кўмиш, ёлғон ваъда берган кишини жазолаш, аёлларга бўлган муносабат, ит бо-қиш ҳақидаги қоидалар) тўпламидир. “Яшт” турли руҳлар шаънига айтилган, куйланиши савоб ҳисобланган қўшиқлар (гимнлар) тўплами (24 бобдан иборат) бўлса, “Виспарад” оламни билишга доир панду насиҳатлар, унга ҳукмронлик қи-лишга қаратилган ҳамду-санолар тўпламидан иборат 2 . Зардуштийлик шаклланиб, ундаги асосий ғоялар киши-лар қалбидан мустаҳкам ўрин эгаллай бориши билан, унинг муқаддас китоби “Авесто”да баён қилинган олам ва одам му-носабатларини шарҳлашга интилиш ҳам ўсиб борди. “Авес-то” қоидаларини шарҳлашга бағишланган рисолалар пайдо бўла бошлади 1 . Ана шундай рисолалардан бири, милоднинг IX асрининг бошларида Озорбод Имидон ва Озорфаринж Фар-рукзодонлар томонидан ёзилган “Динкард” (“Дин саргузашт-лари”) китобидир. “Динкард”да зардуштийликнинг пайдо бў-лиши, унинг илк даври ҳамда шаклланиш жараёнларининг ўзига хос хусусиятлари, “Авесто”нинг ёзилиш тарихига оид бир талай маълумотлар берилган. Ушбу асар паҳлавий тилида (“Авесто” ёзилган тилда) яратилган мукаммал илмий манба-дир. Бизнинг замонамизга “Динкард”нинг бир неча нусхаси етиб келганлиги қувончли воқеадир 2 . Зардуштийлик таълимотининг марказий муаммоси олам билан одам ўртасидаги ўзаро алоқадорлик жараёни, одамнинг инсон даражасига кўтарилганлигини ифодаловчи кўрсатгич-лар таҳлилига қаратилганлиги эди. Бу таълимотга кўра, одам борлиғи олам борлиғи билан бевосита алоқадор. 2 1 2

Ушбу таъли-мотга мувофиқ, бутун олам борлиғи тўрт унсурдан (чор ун-сур) 3 : тупроқ, сув, ҳаво, оловдан иборат. Олам борлиғининг энг мураккаб шаклларидан бири бўлган одамнинг табиати ҳам, шубҳасиз, ўша тўрт унсур билан боғлиқ бўлади. Шунинг учун ҳам, ушбу тўрт унсур ҳамиша муқаддас ҳисобланган. Зардуштийлик таълимотига кўра инсон билан табиат ораси- даги ўзаро алоқадорликка путур етказмаслик даркор. Ер, сув, ҳавони ифлослантириш гуноҳи аъзим ҳисобланган. Ҳатто, сувга тупурган кишига ўлим жазоси тайинланган. Зардуш-тийлик таълимотида баён қилинишича, ҳатто инсоннинг ми-жози ҳам олам борлиғи таркибидаги чор унсур билан бево-сита боғлиқ. Вазмин, босиқ одамларни “ҳоксор” деб аташ, ғайратли, ҳаракатчан кишиларни “жўшқин”, “тошқин”, “қай-ноқ Қон” деб баҳолаш ёки бебурд, енгилтак кишиларни “ҳа-войи”, “бодий” деб аташ ҳам ўша замонлардан қолган удум-лардир. Одамзот тупроқда вужудга келиб, тупроқҚа Қайтиши ло-зим, деган нуқтаи назар зардуштийлик таълимотидаги энг му-ҳим ғоялардан бири эди. Одам ўлгандан сўнг, уни муқаддас тупроқҚа ҚайтармоҚ учун, энг аввало, танадаги гўштни суяги-дан ажратмоқ лозим, деб ҳисобланган. Чунки одам гўшти ҳа-ром бўлганлиги учун муқаддас тупроқни булғаши мумкин. Худди шунинг учун ҳам ўлган кишилар суягини гўштидан ажратмоқ учун мурдалар ўлаксахўр қушлар, итлар олдига қў-йилган. Мурданинг гўшти суягидан ажралиб қолгач, махсус мосламаларга жойлаштирилиб, ерга кўмилган. Шундай қилиб, зардуштийлик таълимотида таъкидланишича, табиатдан олин-ган одамзот танаси яна унинг ўзига қайтарилган. “Авесто” китобларидан бири - “Яшт”да таъкидланишича, инсон ўлгандан сўнг, унинг бутун умри давомида қилган иш-ларига адолатли баҳо берилмоғи даркор. Ўлимдан сўнг мар-ҳум билан видолашилаётган энг сўнги кезларда унинг босиб ўтган ҳаёт йўли адолат тарозисига қўйилади. Адолат тарози-сининг бир палласида марҳум қилган жамики яхши ишлари, бошқа бир палласига ёвузлик, жаҳолат билан боғлиқ ножўя хатти-ҳаракатлари 3

қўйилади. Яхшилик, эзгуликка қаратилган ишлари оғирлик қилса, марҳум руҳи жаннатга, ёвузлик ва жаҳолатга қаратилган ишлари устунлик Қилса дўзахга жўна-тилади. Зардуштийлик таълимотида одам танаси билан жони орасидаги ўзаро алоқадорликнинг моҳиятини тушунтиришга қаратилган фикр-мулоҳазаларнинг кўплиги алоҳида аҳамият-га моликдир. Ушбу таълимотга асосан, одам ўлгандан сўнг унинг жони уч кун танада турар эмиш. Фақат тўртинчи кунда жон гўзал қиз қиёфасига кириб, фаришталар йўлбошчили-гида нариги дунёга жўнайди. Нариги дунёга етиб боргач, ўша гўзал қиз “Чинват” деган кўприкдан ўтиши лозим. Бу дунёда яхши ишлар қилган одам учун ўша “Чинват” кўприги кенга-ярмиш. Ундан бемалол ўтиб олган, танани тарк этган жон абадий роҳат-фароғатда яшар эмиш. Роҳат- фароғатда яшаёт-ган жонлар охиратни кутиб ётаверармиш. Ўликлар тирилиши муқаррар бўлган охират етиб келгач, ўз таналарига яна қайтиб келарканлар. Умрида бировларга яхшилик қилмаган, ёвузликлар билан шуғулланган одамлар жони “Чинват” кўп-ригидан ўта олмас экан. Бундай кимсалар учун кўприк тора-йиб қолар, уларнинг жонлари жаҳаннам азобларига гириф-тор бўларкан. Зардуштийлик таълимотига кўра, олам бири-иккинчиси-га қарама- қарши кучлар, хусусан, яхшилик билан ёмонлик, рост билан ёлғон, ёруғлик билан зулмат орасидаги курашга асосланган. Бу курашни ҳеч қачон муросага келтириб бўл-майди. Шунинг учун ҳам бу кураш бутун коинотни қамраб олади. Яхшилик, ёруғлик, ростгўйлик Аҳура Мазда, ёмонлик, зулмат эса Анҳра Ману (Аҳриман) Худолари тимсолида на-моён бўлади. Худди шунинг учун Аҳура Мазда бутун олам-ни, ерни, сувни, ўсимликларни, ҳатто дастлабки одамни ҳам яратган эмиш. Бутун тирик мавжудот, ҳаётни ҳам Аҳура Маз-да кашф этибди. Аҳура Мазда яратган биринчи Одам Ато Ийим деб номланган экан. Аҳура Мазданинг кўрсатамасига мувофиқ, Ийим ер юзига турли жонли мавжудотлар, хусусан одамлар, ҳайвонлар, қушлар уруғини сочиб, осойишталик билан пар-вариш қилибди. Уларнинг ўсиб улғайиши учун зарур

бўлган қизил шуъла таратиб турувчи оловни кўпайтирибди. Шу ас-нода, Ийим ер юзида 900 йил яшабди. Одам боласининг сони кўпайиб кетиб, ер юзи унга торлик қила бошлабди. Ана шун-да Ийим Худога илтижо қилиб, ерни кенгайтиришни сўрабди ва бунга эришибди ҳам. Кунларнинг бирида Аҳура Мазда ер юзини музлик босиб келаётганлиги ҳақида Ийимни хабардор қилибди. Ийим ер юзида мавжуд бўлган тирик мавжудотлар уруғини сақлаб қолиш учун шошилинч чоралар кўришга ки-ришибди. Махсус уй қуриб, ер юзида яшаб турган барча тирик мавжудотларнинг энг яхши зоти, аъло навларидан бир жуфтдан сақлаб қолибди. Шундай қилиб Ийим, ер юзида яшовчи тирик жонзотларни даҳшатли офатдан сақлаб қолган экан. Зардуштийлик диний-фалсафий таълимотида таъкидла-нишича, Худо асли одамзотни яратганда уни умуман ўлмай-диган, мангу яшайдиган қилиб яратган экан. Лекин ўша Одам Ато - Ийим ўзи амалга оширган хайрли ишлардан мағрур-ланиб кетиб, Худо томонидан тақиқлаб қўйилган неъмат - қорамол гўштидан танаввул қилиб қўяди. Оқибатда Худонинг қаҳрига учрайди. Шундай қилиб, одамзот абадий яшаш имко-ниятидан маҳрум бўлиб қолибди. Яхшилик худоси Аҳура Маздани хайрли ишларини куза-тиб турган ёмонлик Худоси Анҳра Ману ҳам тек турмади. У осмонни торайтирди, кишиларнинг қалбига ғашлик ва хафа-лик солди. Макр, хийла, риёкорлик, айёрликнинг турли-туман кўринишларини яратди. Худди ўша Анҳра Ману алвасти, аж-даҳо, дев каби жонзотларни ўйлаб топди. Заҳарли жонивор-лар, қумурсқаларни яхшилик, мангуликка қарши қўйди. Ях-шилик билан ёмонлик орасидаги кураш борган сари авж ола-верди. Зардуштийлик таълимотига кўра, инсон фаолиятини бошқариб турган энг муҳим қудрат - ахлоқ-одоб нормалари-дир. Шунинг учун Зардушт олий ибтидо - Аҳура Маздадан инсоннинг кундалик амалий фаолиятини ахлоқий камолот то-мон бошқарувчи қонун-қоидаларни аниқлаб беришни сўрай-ди. Ана шунда Аҳура Мазда бутун олам борлиғи икки йирик бошланғич асос - эзгулик ва ёвузлик атрофида мужассам эканлигини хабар қилади. Бири-

иккинчисига зид бўлган уш-бу асослар доимо ўзаро алоқадорликда бўлади. Бундай ҳолат ҳаёт ва ўлим, осмон ва жаҳаннам орасидаги курашда яқҚол намоён бўлади. Зардуштийлик таълимотида “ҳаётнинг энг ёмон онлари”, яъни ёмонлик жаҳаннамга, яхшилик, эзгулик эса мусаффо, беғубор осмонга қиёс қилинади. Яхшилик ва ёмонлик оламда мавжуд бўлган ҳодисалар, воқеалар моҳиятидан келиб чиқа-ди. Иймонли, эътиқодли кишилар яхшилик билан ёмонлик орасидаги узоқ вақтдан буён давом этиб келаётган душман-ликни устакорлик билан бартараф этишлари даркор. Одам-лар Аҳура Мазда томонидан юборилган ахлоқий нормалар, тартиботларга амал қилсалар, унинг панду насиҳатларига қу-лоқ солсалар, ёмонлик устидан яхшиликнинг ғалабаси таъ- минланади. Зардуштийликнинг муқаддас китоби - “Авесто” (“Ясна”)да баён этилишича, яхшилик билан ёмонлик орасидаги курашда оралиқ йўл бўлмаслиги лозим. Шунинг учун ҳам ҳар бир ки-ши бундай жараёндан четда туриши мумкин эмас. Чунки ях-шилик билан ёмонлик орасидаги курашда ҳал қилувчи ролни инсондаги иймон-эътиқод ўйнайди. Иймон-эътиқодли киши ҳамиша яхшилик томонида туради. Худди ўша иймон-эътиқод яхшилик билан ёмонликни бирини-иккинчисидан ажрата би-лиш имкониятини яратади. Зардуштийлик фалсафасида таъкидланишича, инсон ий-мон- эътиқодининг учта йирик таянчи бўлади: фикрлар соф-лиги (“эзгу фикр”), сўздаги собитлик (“эзгу калом”) ҳамда фаолиятнинг инсонпарварлиги (“эзгу амал”). “Авесто”да ёзи-лишича, иймон-эътиқоднинг мустаҳкамлигини ифодаловчи аломатлар турли-туман бўлади. Хусусан, берган сўзининг ус- тидан чиқиш, унга содиқ Қолиш, савдо-сотиқда тузилган шартномаларга қатъий амал қилиш, қарзни ўз вқтида тўлаш, алдамчилик ва хиёнатдан холи бўлиш, иймон-эътиқодлилик аломатларидир. Иймонли одам ўғрилик ва талончиликдан, би-ровларнинг молу-дунёсига кўз олайтиришдан ўзини сақлайди. Иймон-эътиқодли инсон узлуксиз ўз билимларини ошириб боради,

касб-кор малакаларини такомиллаштиради, киши-ларни маърифатга, инсофу диёнатга, инсонпарварликка чор-лайди. Инсон маънавий етук бўлса, касб- кор, билим-илм би-лан ризқ топиб яшаса, кун ўтказса унинг иймони бутунли- гидан далолат беради. Бундай кишилар ҳеч қачон одамлар на-заридан четда қолмайдилар. Зардуштийлик таълимотда яхшилик, эзгуликнинг барча қирраларини ўзида мужассамлаштирган, адолатли баркамол инсонни шакллантириш ғояси марказий ўринни эгаллайди. Зардуштийликнинг яхшилик Худоси Аҳура Мазда одамларни инсоф, диёнатга ундайди, бир-бирлари билан муроса қилиб яшашни одат қилишлари, ғаразгўйлик, ҳасадгўйлик, калонди-моғлик, шуҳратпарастлик каби ғайриинсоний қилиқлардан ўзини тийиб юришга чорлайди. Бундай олийжаноб истаклар-нинг ижобат бўлишида Аҳура Маздага “Абадий яхшилик”, “Яхши фикр”, “Яхши тартиб”, “Муносиб қудрат”, “Илоҳий тобелик”, “Сиҳат саломатлик”, “Абадийлик” каби қадриятлар мадад бериб туради. Зардуштийлик қоидаларига кўра, инсоннинг баркамол-лигини белгилашда, унинг нафақат ташқи қиёфаси, балки маънавий дунёси ҳам ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлади. Шунинг учун ҳам Аҳура Мазда таналарингизга нисбатан қал-бингиз ҳақида кўпроқ Қайғуринг, чунки маънавий дунёнгиз қанча мусаффо бўлса, моддий турмушингиз ҳам фаровон бўлиб бораверади, деб тушунтиради. “Авесто”да таъкидлани-шича, инсоннинг маънавий етуклиги унинг дўсту-биродар-ларига садоқати, кечиримли бўлиши, жоҳилларнинг қалбини яхшилик нури билан тўлдириши, ёмонликка яхшилик билан жавоб қайтариши каби мезонлар билан ўлчанади. Ёдномада инсоннинг маънавий-ахлоҚий фазилатларини улуғлайдиган бир қатор фикр-мулоҳазалар бугунги кун учун ҳам ўз қад-рини йўҚотмаганлиги диқҚатга сазовордир. Чунончи: “Ўзга-ларни яхшиликка йўллай олган одамнигина яхши одам дейиш мумкин”, “Тангри ростгўйларнинг нигоҳбонидир”, “Менга ҳамиша ғайрат ва шижоат бахш эт. Мени ҳамиша ғафлат уй-қусидан йироқ тут”, “Қаерда икки тан бир-бирини қўлласа, ўша

ерда иш юришади” ва ҳоказо. Кўриниб турибдики, зар-душтийлик таълимотида маънавият ҳар томонлама улуғлан-ган. Маънавият, билим-илм аҳлининг, мударрису-муаллимлар-нинг тафаккур даражасига, ўз вазифасига бўлган фидойили-гига, халқи, Ватани олдидаги масъулиятини нечоғлик ҳис эти-шига боғлиқлигига алоҳида эътибор берилган. “Авесто”(“Яшт”)да таъкидланишича,инсон ўзининг олий-жаноб инсоний фазилатлари билан ғайриинсоний ҳатти-ҳара-катларга қарши бўлмоғи лозим. Олийжаноб инсонларнинг саъй-ҳаракатлари туфайли юртда: фармонбардорлик- бўйсун-маслик устидан, сулҳ - можаро устидан, тўғрилик - эгрилик устидан, ғайратлилик - танбаллик устидан, ростгуйлик-ёлғон-чилик устидан, адолат - зулм устидан тантана қилмоғи дар-кор. Зардуштийлик одамларни дўсту-биродар бўлиб яшашга даъват этади. Ирқи, қавми, аймоғи, динидан қатъий назар - ҳаммани башарнинг баравар аъзоси деб билади. Динни рўкач қилиб мунофиқлик билан одамлар орасида ноиттифоқлик уруғини сочадиган риёкор оқимларни қаттиқ Қоралайди. “Авесто” (“Яшт”) саҳифаларида инсонпарварлик, ватан-парварлик, одамларга яхшиликни раво кўриш ҳар томонлама улуғланади. Ғафлат ва лоқайдлик эса қораланади. Бировларга жабр-зулм ўтказган кимсалардан узоқ юришга, беҳуда қир-ғинбарот урушлардан зарар кўрган жабрдийдаларга ёрдам қўлини чўзишга чақирилади. Зардуштийликнинг асосчиси Зардушт Спитамоннинг фик-рига кўра, инсоннинг маънавий-ахлоқий қиёфасининг шакл-ланиш жараёнини тезлаштирмоқ учун, одамлар орасидаги ишончсизликни ўртадан кўтармоқ даркор. Қавму-қариндош-лар орасида бир-бирига адоват, душманлик бўлмаслиги ло-зим. Ҳамкору-ҳамнафаслар ғаламислардан қутулмоғи, жаҳон аҳли ёмон раҳбарлар зулмидан холи бўлмоғи зарур. Эл-юртда осойишталик, барқарорлик ҳукмрон бўлмоғи, фуқаролар онги ва фаолиятида нафақат ўзи, балки бошқалар ҳақида ғамхўр-лик қилиш туйғуси устивор бўлмоғи даркор. “Авесто”да қайд этилишича, инсоннинг яшаши учун энг муҳим шартлардан бири ерга бўлган оқилона муносабатдир. Худди шунинг учун

ҳам зардуштийлик таълимоти кишиларни ердан унумли, оқилона фойдаланишга даъват этади. Қўриқ, бўз ерларни ўзлаштириш, уни суғориладиган, экин экилади-ган майдонларга айлантириш, айниқса, ғалла экиш инсоннинг муқаддас, олийжаноб ишларидан бири, чунки ғалла инсон ти-рикчилигининг асоси, деб қаралади. Ана шундай олийжаноб мақсад йўлида ҳалол меҳнат қилиш - инсон ҳаётининг мағзидир, дейилади. Шунингдек, ижтимоий-фойдали меҳнат, унинг самараси, яъни ҳалол меҳнат туфайли етиштирилган ҳосил ёвуз кучларга (ҳатто девларга) берилган қақшатқич зар-ба, деб ҳисобланади. “Авесто” башоратларида эътироф этилишича, ердан унумли, оқилона фойдаланмоқ учун, унга “яхши, соғлом уруғ сепиш” лозим. Ерга яхши ният билан уруғ қадаш, ўн минг марта ибодат қилиш ёки юзлаб жониворларни қурбонликка сўйишдан афзал, деб ҳисобланади. Экин экиш, деҳқончилик қилиш она заминда мавжуд бўлган турли ёвузликларни ҳай-даш, унинг илдизини қуритишнинг муҳим йўли, деб қаралган. Ким ерга уруғ қадаса, у ўзидаги одамийликнинг даражасини, иймон-эътиқодининг мукаммаллигини намойиш қилади. Ягона шу йўл ҳақиқат бўлиб, қолганлари саробдир, дейилади. Худди шунинг учун ҳам, одамларнинг, айниқса ёшларнинг меҳнат тарбиясига эътибор қаратилди. Маданий-тарихий ёдгорликда таъкидланишича, одамларнинг ҳалол меҳнат қилиши, уларнинг ризқ- рўзларининг, бахт-саодатларининг манбаидир. Ҳалол меҳнат соҳиби учун ғайриинсоний одатлар: ўғирлик, хиёнат, безорилик билан шуғулланишга вақт топил-майди. Зардуштийлик таълимотига мувофиқ, инсон баркамол бўлиб ривожланиши учун яхши овқатланиши зарур. Зардушт васиятларига кўра, ёмон овқатланган халқ на яхши, на кучли ишловчиларга, на соғлом, на бақувват болаларга эга бўлади. Ёмон овқатланишдан одоб-ахлоқ ҳам айниб кетади. Шунинг учун инсон баркамоллигининг муҳим шартларидан бири бўл-ган озиқ-овқат мўл-кўлчилигини таъминламоқ, бунинг учун эса деҳқончилик, чорвачилик маҳсулотларини кўпайтириш лозим. Қайси

мамлакатда нон мўл-кўл бўлса, ўша юртда му-қаддас сўзлар ҳам, панду- насиҳатлар ҳам тезу-соз қабул қи-линади. “Авесто” (“Ясна”)да жамиятни, давлатни бошқариб тур-ган раҳбар (оқсоқол, кайвоний) шахси ҳақида ҳам бир талай фикр-мулоҳазалар баён қилинган. Зардушт мухлисларининг фикрларига кўра, раҳбар ҳамиша жамоа манфаатини ҳимоя қилиши, жамоа томонида бўлиши шарт. У ўзи мансуб бўлган одамлар гуруҳи, тоифаси билан бирга нафас олмоғи, улар-нинг қувончларию ташвишлари билан яшамоғи, жамоа душ-манларига нафрат билан қарамоғи даркор. Яхши, олийжаноб раҳбар эл, халқ бойлиги, бахти ҳисобланса, ёмон раҳбар одамлар бошига битган балодир. Шунинг учун ҳам, жамият, эл, улус, олам “Авесто”да ёзилганидек, ёмон раҳбарлардан тезроқ Қутилиши, холос бўлиши даркор 1 . Зардуштийлик таълимотида тинчлик-осойишталик барқа-рор бўлган ҳаёт ҳақиқат рамзи ҳисобланади. “Авесто” (“Яс-на”)да таъкидланишича, кишилар тинч-осойишта яшамоқлик-лари, меҳнат қилмоқликлари учун улар турмуш тарзидан уруш, талончилик, ноҳақлик, таъмагирлик, шафқатсизлик, ға-разгўйлик, ҳасадгўйлик, шуҳратпарастлик, қонунбузарлик ка-би ярамас иллатларни суриб чиқармоқ лозим. Бундай талаб-лар ўз даврининг қасамёди бўлиб, унга зид иш тутиш гуноҳ ҳисобланган. Зардуштийлик қоидаларига кўра, инсоннинг ин-сонга бўлган муносабатлари қандайдир бир қолипга солинган эмас. Зардушт асос солган таълимотга мувофиқ, инсон энг улуғ зот, унинг иззат-нафси ғоятда ҳурмат қилиниши лозим. Зардуштийлик таълимотида баён қилинган инсон ва ин-сонпарварлик ҳақидаги ғоялар Моний, Маздак қарашларида давом эттирилди. Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларида эрамизнинг III асри-да кенг ёйилган Монийлик таълимотига- Моний ибн Фатак (216-276йиллар) асос солган. Моний Шарқнинг машҳур киши-ларидан бири эди. Тақдирида шон- шуҳрат билан фожеалар қўшилиб-қоришиб кетган, қомусий салоҳиятга эга бўлган ал- 1

лома қадимий Бобулистонда (Жанубий Вавилония) тахминан 216-217- йилларда таваллуд топган. Нодир истеъдодли, ўткир зеҳнли Моний ёшлигиданоқ фалсафа илмига ихлос қўйди. Мусиқа, ҳаттотлик, тасвирий санъат сирларини ўрганди. “Чин рассоми” аниқроқ Қилиб айтганда, “Шинжанг” (Шар-қий Туркистон) мусаввири номини олди. Эрон ва Турон, Ҳиндистон шаҳарларини кезиб фуқароларни ягона динга бирлаштириш ғоясини тарғибот ва ташвиқот қилди. Ўзини ушбу ғоянинг садоқатли пайғамбари деб эълон қилди. Унинг эътиқодига сажда қилувчи одамлар сони борган сари ортиб бораверди. Моний ибн Фатак ўзининг диний-фалсафий қарашлари-ни “Шабурақон”, “Канз ул-аҳёъ”, “Жабборлар ҳақида”, “Сирлар китоби”, “Авангельон”, “Кефалая”, “Бунгоҳик” (Бун-гоҳанг”) каби асарларида баён этган. Моний таълимотига кўра, борлиқнинг икки асоси бор. Биринчиси - ёруғлик, яхшилик бўлса, иккинчиси - руҳ ва зул-матдир. Шунинг учун ҳам инсон икки унсурдан - руҳ ва жисмнинг йиғиндисидан иборат. Руҳ нур фарзанди бўлса, жисм зулмат фарзандидир. Шунинг учун инсон ҳамиша зул- матга, ёвузликка қарши узлуксиз кураш олиб боради. Бундай кураш давомида инсон, шубҳасиз, ёруғлик тарафида бўлмоғи, зулмат устидан ғалаба қилмоғи керак. Бундай улкан ғалабани қўлга киритишнинг энг муҳим шарти - юксак маънавий-ах-лоқий етуклик, молу-дунёга хирс қўймаслик, фақирона, кам-тарона яшаш, кўнгли поклик ва раҳмдиллик, жонзотларга озор бермаслик, ҳар бир тирик мавжудотни асраб-авайлаш-дир. Шунинг учун ҳам Моний одамларни ҳайвонлар гўштини танаввул қилишдан ўзини тийишга даъват этди. Монийнинг фалсафий-ахлоқий қарашлари, монийчилар-нинг тавбаномаси - “Хуастуанифт” асарида янада яқҚолроқ намоён бўлади. Қадимшуносларнинг фикрича,“Хуастуанифт” қадимий Эроний тилларнинг бирида яратилган, кейинчалик Моний таълимотини кенгроқ ёйиш мақсадида бошқа халқлар тилларига таржима қилинган. Уйғур ҳоқонлиги даврида мо-

нийчилик, айниқса турклар орасига кенг тарқалган. Асарда олға сурилган энг асосий ғоя бу дунёда қилинган гуноҳлар учун Худодан кечирим сўрашдир. Шунинг учун ҳам “Хаусту-анифт” Моний ибодатхоналарида оммавий равишда қироат билан ўҚилган 1 . Моний таълимоти Эрон ва Туронда Сосонийлар ҳукм-ронлик қилган замонларга тўғри келди. Сосонийлар зардуш-тийлик динига сиғинар эдилар. Монийнинг баъзи фикр-муло-ҳазалари (масалан, ҳайвонлар гўштини танаввул қилмаслик ғояси) эса зардуштийлик қоидаларига зид эди. Шунинг учун ҳам Сосоний ҳукмдорлар Моний таълимотини тарғибот ва ташвиқот қилишни ман этдилар. Шундай бўлишига қарамас-дан Моний ўз эътиқодини Кашмир ва Тибет ўлкаларида (Шарқий Туркистон) тарғибот ва ташвиқот қилаверди. Оқи-батда зардуштийлик, буддийлик, браҳманлик ва христианлик-нинг баъзи томонларини ўзида мужассамлаштирган Моний таълимоти нафақат Шарқий Туркистон, Хитой, балки Италия, Испания каби мамлакатларга ҳам кенг тарқалди. Моний таълимотида халқ оммаси манфаатини кўзловчи демократик тамойиллар ҳам кучли эди. Шунинг учун ҳам Мо-ний таълимоти ўша замон ҳукмдорларининг кескин қаршили-гига сабаб бўлди. Оқибатда, Кашмир ва Тибет ўлкаларидан ўз ватанига қайтгач, Эрон шоҳи Баҳром I нинг фармони билан зиндонга ташланди ва 777 йилда оғир қийноқлардан сўнг қатл этилди. Унинг боши Гундишопур шаҳри майдонига илиб қў-йилди. Монийнинг издошлари ҳам турли қийноқларга маҳкум қилинди. Ҳатто Рим императори Диоклетиан 296 йилда мо-нийликни тақиқловчи махсус фармон эълон қилди. Эрамизнинг V - VI асрларида Яқин ва Ўрта Шарқ мамла-катларида кенг тарқалган Маздакийлик диний-фалсафий таъ-лимотида ҳам инсон тўғрисидаги фикр-мулоҳазалар бисёр эди. Маздакийлик таълимотидаги инсон тўғрисидаги қараш-лар монийчилик таъсири остида шаклланди. Ушбу таълимот-нинг асосчиси Маздак ибн Ҳамадон (470-529) эди. Зардушт 1 Љаюмов А., Исќоšов М., Отахœжаев А., Содиšов Š. Љадимги ёзма ёдгорликлар. Тош- кент, 2000, 135-139 бетлар.

таълимотининг асосида якка Худолик ётган бўлса, Маздак таълимоти кўп Худоликка асосланган эди. Маздак қарашларига биноан, бутун борлиқ сув, олов, ҳа-во, тупроқдан ташкил топган. Худди шу унсурларнинг қўши-либ туриши оламда салбий ҳодисалар, воқеларни вужудга келтиради. Бу ҳодисалар, воқеалар, ўз навбатида, яхшилик ва ёмонлик, улар орасидаги тўҚнашувнинг содир бўлишига олиб келади. Кураш аста-секин ёмонлик устидан яхшилик ға- лабасини таъминлайди. Маздак таълимотига мувофиқ, оламда бўлаётган ўзга-ришлар онгли ва маълум бир мақсадга қаратилган бўлмоғи лозим. Айниқса, инсоннинг онгли фаолияти эзгуликка бахши-да этилса, эзгулик, албатта, ёвузлик устидан ғалаба қилади. Маздак қарашларида жамиятдаги ижтимоий тенгсизликни бартараф этиш ғояси марказий ўринлардан бирини эгаллар эди. Унинг фикрича, жамиятда барча одамлар тенг бўлиши, улар орасида содир бўладиган турли муносабатлар ижтимоий адолат тамойилларига асосланиши даркор. У мулкнинг айрим кишилар қўлида тўпланиб боришига, оддий, қашшоқ киши-ларга ҳукмдорларнинг зулм ўтказишларига Қарши чиқди. Биринчи бўлиб, хотин-қизлар ва эркаклар тенглигини ҳимоя қилиб, ўша замон аёлларига бўлган муносабатларни қаттиқ Қоралади. Хотин-қизларнинг ақлий имкониятлари эркаклар-никидан кам эмаслиги ҳақидаги ғояни олға сурди ва уни асослаб берди. Ўша замон амалдорларию бойваччаларининг хотин-қизларга нисбатан амалга оширган қабиҳ ишларини, уларнинг инсоний ҳақ-ҳуқуқларини оёқ ости қилаётганлик-ларини фош этди. Хотин-қизлар махсус саройларда, харам-хоналарда сақланаётганлигини қаттиқ Қоралади ва унга қар-ши курашга даъват этди. Худди шунинг учун ҳам Маздак қа- рашлари кенг меҳнаткашлар оммаси орасида тез ёйилди. Эрон ва Турон халқларининг исломга қадар бўлган ин-сон тўғрисидаги фалсафий қарашларини қадимги Суғд ёзма ёдгорликларидан ҳам билиб олиш мумкин 1 . Ана шундай мада-ний ёдгорликлардан бири “Қилмишларимизнинг 1

сабаблари ва оқибатлари” сутрасидир 2 . Буддизм таълимоти таъсирида вужудга келган ушбу асарнинг етакчи ғояси одамларни яхши-лик, эзгулик томон бошқариш, уларни маънавий етук, иймон-эътиқодли қилиб тарбиялашдан иборатдир. Суғд сутрасида, яъни диний-ахлоқий пандномасида таъкидланишича инсон маънавиятининг асосида дину эътиқодга садоқат ётмоғи дар-кор. Дину эътиқодга садоқат инсон ҳаётининг маъносини ташкил этмоғи лозим. Раҳм-шафқат, саховатпешалик, жаҳо-латни яхшилик билан енгиш, муслиҳ табиатли бўлишга чор-лаш, тирик жонзотларга озор етказмаслик, мискин, бева-бечораларга сидқидилдан ёрдам бериш, дин ва диндорларга, билимли зиёлиларга иззат-икром, диннинг турли белгилари, рамзлари, муқаддас қадамжоларига, ибодатгоҳларига ва улар- нинг турли қисмларига ҳурмат, муқаддас китобларга юксак ихлос ва эътиқод ва бошқа кўплаб инсоний хислатларни шакллантириш сутранинг асосий мазмунини ташкил этади. “Қилмишларимизнинг сабаблари ва оқибатлари”да ин-сон тақдирининг турли кўринишлари: “Биров шоду-хандон, биров хонавайрон, яна биров паст, бирови баланд, биров қул, биров фармон этувчи буткул, яна биров тузалмас дардманд, бошқаси соғлом, сарбаланд, биров улкан, лекин ҳукму буй- руқларни бажарувчи муте, биров кичкина, лекин у ҳукмрон, унинг қўлида қанча одамлар тобе, биров умрзоқ, бошқа ким-са ўлим топади она қорнидаёқ...” 1 . Кўриниб турибдики, инсон тақдири турли-туман бўлга-нидек, унинг қилмишларининг сабаблари ҳам турлича бў-лади. Худди шунинг учун ҳам, инсон бугунги тақдирининг сабабларини унинг ўтмишдаги хатти- ҳаракатидан, бир ибора билан айтганда, унинг ўзидан излаш зарур. Суғдларнинг буюк маданий ёдгорлигида таъкидлани-шича, инсоннинг бугунги тақдири ўтмишда қилган ишларига берилган мукофот ёки жазодир. Инсоннинг тақдири қайта туғилиши (сажара) натижасидир. Ўтмишда қилган яхши иш-ларига қараб инсон жамиятда мартабаси улуғ, ҳурмат-эъти-борли, 2 1

бой-бадавлат, шоду-хуррам бўлиб туғилади. Инсон ўз нафси қабоҳатларидан қутилса, қилган яхши ишлари восита бўлиб, қайта туғилганда Будда бўлиб туғилади. Кўриниб ту-рибдики, қадимги суғд ёзма мероси “Қилмишларимизнинг сабаблари ва оқибатлари” сутраси, инсон ўзига берилган бу-гунги ҳаёти давомида фақат эзгу ишлар қилиб, ўзининг ру-ҳини ва танини турли нохушликлардан тозалаши зарур. “Қилмишларимизнинг сабаблари ва оқибатлари” китоби умуминсоний қадриятларни улуғловчи юксак ва теран ғоялар тарғиботига қаратилган эди. А Д А Б И Е Т Л А Р:

1. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиё-сат, мафкура. Том 1. Тошкент, 1996. 2. Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Том 2. Тошкент, 1996. 3. Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Том 3. Тошкент, 1996. 4. Каримов И.А. Бунёдкорлик йўлидан. Том 4. Тошкент, 1996. 5. Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш - давр талаби. Том 5. Тошкент, 1997. 6. Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тарақҚиёт йўлида. Том 6. Тошкент,1998. 7. Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қура-миз. Том 7. Тошкент,1999. 8. Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт- пировард мақсадимиз. Том 8. Тошкент, 2000. 9. Каримов И.А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъ-улмиз.Том 9. Тошкент, 2001. 10. Каримов И.А. Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмоқ ке-рак. Том 10. Тошкент,2002.

O'xshashlar

Қадимги Эрон ва Турон фалсафасида инсон тасвири

Ўрта аср фалсафасида инсон муаммоси

Қадимги замон фалсафасида инсон тўғрисидаги дастлабки тасаввурларнинг вужудга келиши

Кадимги Марказий Осиёда ижтимоий-фалсафий фикрларнинг шаклланиши

Қадимги Маразий Осиёда ижтимоий-фалсафий фикрларнинг вужудга келиши