Ақлий билиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

81 KB

Ko'chirib olish

Ақлий билиш Режа: 1. Инсоннинг абстракция қобилияти. 2. Тушунча, Ҳукм, Хулоса чиқариш. 3. Тафаккур. Унинг ижтимоийлиги. 4. Жонли мушоҳада. Ақл.

Инсоннинг воқеликни ҳиссий акс эттириш қобилияти объект лар тўғрисидаги бевосита ахборотни индивидуал, аниқ - ҳиссий образлар шаклида олиш, яъни сезги, идрок ва тасаввур қилиш қобилиятидир. Бу қобилиятнинг билиш ва оламда яшаш учун аҳамияти катта. Аммо, унинг кучи унинг заифлиги ҳамдир; яъни, инсон билиш жараёнида конкрет вазиятга боғланган ҳолда қола ди. Гарчи у атроф-мухитда жонзотлар сингари мослашган ҳолда мўлжал ололса ҳам, аммо бунинг ўзи унга табиатни, уни ўраб турган дунё нарсаларини ўз манфаатлари ва эҳтиёжлари учун мослаштиришга етарли эмас. Сезги аъзолари акс этаётган предмет ёки ва зиятнинг бир хил образини беради. Бу камчилик инсоннинг и жтимоий мавжудот сифатида пайдо бўлишининг бошидаёқ намоё н бўлган эди. Бизга сезги аъзолари берадиган оламнинг илмий манзараси зарур, аммо нарса ва ҳодисаларни чуқур, ҳар томонлама билиш, уларнинг сабаб-оқибатларини, бир-бирига ўтишини анг лаш учун бу етарли эмас. Бизнинг идрокимизда бутун гўзаллиги ва бевоситалиги билан юзага чиқадиган алоқа ва боғлиқликлар тўпла мини тўла англаш биргина нарсани ҳиссий акс эттириш ёрдамида амалга ошавермайди. Мисол учун, иссиқни ҳис этиш учун қўлни бирон иссиқ жисмга текизиш туфайли амалга ошади. Бу биринчи дан, ушбу предметнинг иссиқлик ҳолати, иккинчидан, инсон уни сезиши билан аниқланади. Бу ерда иккала боғлиқлик ягона бир бутунлик бўлиб намоён бўлади. Сезиш ва идрокда субъектнинг би лиш объекти билан боғликлигининг умумий натижаси намоён бўлад и, холос. Шу муносабат билан объектларга ўзига хос бўлган хусусиятни инсон организми ҳолати билан боглиқ бўлган ҳолатдан фарқлаш эҳтиёжи вужудга келади. Бундан ташқари, объект хоссаларини дифференциялаш, уларни объектларнинг мавжуд бўлиши, амал қилиши ва инсоннинг амалий фаолияти учун аҳамиятига қараб бўлиш (таснифлаш) зарурияти ҳам бор. Буларнинг барчаси ин сонни ўз навбатида, қобилиятини эркин тасаввурларга томон ривожи, сезги аъзолари учун бевосита берилган вазият доирасид ан ташқарига чиқишини талаб қилади.

Амалий меҳнат фаолияти бу ҳодла сенсетив қобилиятнииг янги, ақл куртаклари бидан боғланган босқичига ўсиб, ўтиш жа раёнининг асоси бўлиб ҳисобланади. Табиатдаги ҳаракатларга монанд илк меҳнат ҳаракатлари хоти рамизни оддийгина қайта тиклашдан иборат бўлган тасаввурлар ни назарда тутиш билан чегараланиб қолмайди, балки баъзи мақ садларни илгари суриш ва келгуси ишларнинг муайян характери ни ва изчиллигини англаш билан ҳам боғлиқ. Лекин, моддий объектлар ўз сир-асрорларини сақлаш хусусиятига эгадир. Бундай ҳол муҳим элементлар олдиндан фикран қамраб олинганида ҳам рўй беради. Уларнинг ички табиатини у ёки бу даражада акс этти риш зарурияти, нарсаларни фикран кўпроқ бўлакларга бўлишни билишни, яъни нарсаларнинг бир белгиларини мавҳумлаштириш ва бундай белгилар тўгрисидаги тасаввурлар билан нисбатан эр кин муомала қилишни талаб қилади. Тил сузлари у ёки бу тасав вурлар, абстракциялар орқали мустаҳкамланади, бу эса улар нинг мазмунини вазиятга боғлиқ бўлмаган ҳолда қайта ҳосил қилиш имконини беради. Шу маънода, К.Р.Мегрелидзе томо нидан илгари сурилган фикрлар жуда қизиқ. У ёзадики, тасаввурларни эркин қайта ҳосил қилиш қобилиятининг ривожи ва мустаҳкамланишида тил элементларининг пайдо бўлиши улкан аҳамият касб этган. Нутқ тасаввурларни онгда эркин фаоллаштириш имконини беради ва қайта тиклаш қобилиятини му стаҳкамлайди. Тил туфайли тасаввурларни қайта ишлаш ва хаёл суриш, ўйлаш жараёни жуда елгиллашади. Фикрий мазмунни қайта тиклаш жараёни тез амалга оширилади, онг сезгиларнинг устуворлигидан «қутулади», фикрлаш, хаёл суриш эркинлиги га эга бўлади. Ўйлаш ва хаёл суриш ниҳоятда тез даражада амалга оширилади ва унинг қамров соҳаси тўхтовсиз равишда кенгай иши мумкин. Тилсиз эркин хаёл суриш ҳам, тасаввурлар ҳам йўқ, лекин тил ҳам ўз навбатида онгсиз, мазмунсиз бўлиши мумкин эмас. Инсон меҳнати, онги ва нутқи ўзининг пайдо бўлиши жараёнида учта мустақил жиҳатдан иборат эмас, балки бир бутунлик тарзида, турли алоҳида ҳолатлар, хусусан, ижти моий

хусусиятлардан ҳам иборат бўлади. Уларнииг ҳар бири бошқасисиз намоён бўлиши мумкин эмас, балки биргаликда, яхлит бир бутунликни ҳосил қилгани ҳолда бири иккинчисини вужудга келтиради. Сўз билан боғлиқ бўлган эркин тасаввурлаш қобилияти туфайли, шунингдек, тасаввурларни таққослаш, уларни таҳлил қилиш, нарсаларнинг умумий белгиларини ажратиш ва алоҳида гуруҳларга бирлаштириш туфайли нарсаларнинг умумий жи ҳатларини қайд этадиган ўзига хос тасаввурларни шаклланти риш мумкин бўлади. Булар конкрет индивидуалликка эга бўлган лиги учун ҳиссий-сенситив характерда эмас, балки уларга хос қандайдир умумий белгига мос келадиган, функиионал белги сига кўра ажратиладиган индивидуал нарсалар гуруҳининг уму мий хусусиятлари тўғрисидаги «тасаввур», холос. Бундай уму мий хусусиятлар муайян атамалар, масалан, «одам», «олам», «уй» каби сўзларда ифодаланади. Мантиқ, психология ва фалсафада тушунчалар деб талқин қилинадиган ана шундай атамали кўплаб «тасаввурлар» пайдо бўлди. Кишиларда воқеликни абстракт - фикрий акс эттира оладиган қобилият асосида пайдо бўладиган ҳамда ри вожланадигаи инъикоснинг дастлабки ва етакчи шакли тушунчадир. Билиш жараёнида тушунчанинг асосий вазифаларидан бири шуки, у маълум гурухдаги нарсаларни баъзан маълум, уму мий, муҳим белгиларига кўра умумлашган ҳолда ажратиб акс эт тиради. Унга қуйидагича таъриф бериш мумкин: тушунча абстракт тафаккур шакли (ёки тури) сифатида баъзи нарсаларми умумлаш тириш ва шу нарсалар учун умумий бўлган белгилар йиғиндисини фикран ажратиш натижасидир. Тушунчаларда объектларнинг муҳим ва номуҳим, зарурий ва тасодифий, сифатий ва миқдорий белгилари акс этган бўлиши мумкин. Намоён бўлиш даражасига кўра турлича, яъни унчалик умумий бўлмаган, умумийроқ, етарлича умумий тушунчалар бўлиши мумкин. Тушунчаларнинг ўзи умумлашиши ҳам мумкин. Илмий билишда хусусий, умумий ва энг умумий тушунчалар борлиги эъти роф этилган.

Агар кундалик турмушга оид билимда нарса ва ҳодисаларнииг умумий бўлган белгиларини ва муҳимларини ажратиш унчалик аҳамиятсиз бўлса, илмий билишда эса бундай фарқлаш тадқи қотнинг муҳим қисмини ташкил этади. Кишилар учун умумий бўлган биологик белгиларни акс эттирган «инсон» тушунчаси бир нарсаю, нисбатан муҳим, ўзига хос белгиларни, масалан, онгга эга бўлиш, меҳнат қилиш қобилиятига эгалик, нутқ ёрда мида мулоқот қила олиш каби ижтимоий белгилар ифодаланган «инсон» тушунчаси бошқа, албатта. Қайд қилинган иккала ҳолатга нисбатан ҳам қиёсан юқорирок, д аражадаги тушунчаларга акс этгирилаётган объект ёки белгилар нинг аҳамиятини англаб етиш жараёнини ҳам ўз ичига оладиган тушунчалар киради. «Тушунча» сўзига «тушунмоқ», «тушуниш» сўзла ри яқинлиги тасодифий эмас. Онг шуғулланадиган вазифалар орасида нарса ёки ҳолатни тушуниш унинг тузилиши, ўрни ва аҳамиятини билиб олиш, демакдир. Бунга кўра, тушунча объектларга ўзаро муносабатини, нарсанинг ички ва ташки тузилишини ёки реал аҳамиятини онг ёрдамида билиб олишни ифодалайди. Олий даражадаги тушунчалар идеаллик соҳасини ташкил қилувчи го ялардир. Бу бошқаларга ўхшаш бўлмаган, гарчи уларнинг характеристикасига эга бўлса ҳам, ўзининг реалликни ўзгартиришга то мон йуналганлиги билан фарқ қиладиган алоҳида тушунчалар туриди р. Мисол учун, агар «инсон» тушунчаси одамларга хос бўлган умумий ва муҳимликни англатади. Шу маънода, воқелиқда бор бўлган белгиларни акс эттирса, гоя жамиятнинг келгуси қиёфаси ёки лойиҳалаштирилаётган ҳаво кемасини ифодалайдиган тушунча сифатида майдонга чиқади. Бундай идеаллик билишнинг фақат юксак даражасига хос эмас, балки кундалик турмушга хос онгда ҳам бор. Бироқ, моҳиятли тушунчалар асосида нафақат акс эттириш, балки моддий систе малар тараққиётининг қонунлари ва анъаналари мавжуд бўлган янгиликни яратиш ҳам мумкин. Идеалликнинг моҳиятини фао лиятни эътиборга олмасдан англаш мумкин эмас. Гоя тарзидаги тушунча келажакнинг ёки келажакдаги нарсаларнинг образидир.

Шундай қилиб, воқеликни чуқур акс эттириши, англаши ва йўналишига қўра тушунчаларни 4 гурухга бўлиш мумкин: 1) нар салардаги умумийликни акс эттирувчи тушунчалар; 2) нарса лардаги муҳим белгиларни қамраб олган тушунчалар; 3) нарса ларнинг мазмун-моҳияти очилишига боғлиқ тушунчалар ва 4) гоя — тушунчалар. Тушунчаларнинг баъзи устивор белгиларидан келиб чиқиб, уларни нарса ва ҳодисаларнинг умумий, муҳим хусусиятларини, муносабатларини қайд қилувчи ва ажратиб кўрсатувчи сўзларда мужассамлашган ижтимоий- тарихий билим жараёнининг маҳсу лотлари деб ҳам таърифлаш мумкин. Бунга мувофиқ эса улар бир вактнинг ўзида нарса ва ҳодисаларнинг бошқалар билан ҳара кат қилиш усуллари тўғрисидаги ўта муҳим билимларни ҳам умумлаштиради. Бу олдингисига нисбатан анча эвристик таъриф ҳисобланади, бироқ айни пайтда барча тушунчаларни қамраб олмаган. Шу тахлитда тушунча тўгрисидаги баъзи тасаввурларимизни янада аникланган ва масаланинг муҳокамасини давом этти риш мумкин. Инсоннинг абстракт — фикрлаш қобилияти тушунчалар ҳ укм билан бирга воқеликни ақлий ўзлаштиришнинг бошқа шаклларини ҳам ўз ичига олади. Классик формал мантиқ фанига кўра, тафаккурнинг муҳокама юритиш (ҳукм) ва хулоса чиқариш шакллари ҳам борлиги маълум. Ҳукмларни айтаётиб, биз тушунча лардан фойдаланамиз. Улар ҳукмларнинг элементлари ҳисобланади. Нарсаларнинг моҳиятини билиш асосида улар тўғрисидаги тушунчалар пайдо бўлади, ягона ҳукмга бирлашиши мумкин бўлган якка ҳукм ёки хукмлар мажмуаси шаклланади. Нарсаларни англашда эри шилган бу ҳукм ҳам тушунча ўрнида қабул қилинади. Билимлар чуқурлашиб бориши билан уларни умумлаштириш асослари ҳам ўзгаради. Бир тушунчалардан бошқасига, янада чуқурроқ ва аниқ роқ тушунчаларга ўтишнииг моҳияти ана шунда. Психология кур сида ҳукмга бироз бошқачароқ таъриф берилишини таъкидлаш керак: «Ҳукм борлиқнинг нарсалари ва ҳодисалари ўртасидаги ёки уларнинг хоссалари ва белгилари ўртасидаги алоқаларни акс эттиришдир».

Тушунчалар ва ҳукмлар асосида хулоса шаклланади. Биз тафаккурнинг мантиқий шаклига хос тушунчалар, ҳукм лар, хулоса чиқаришларни махсус қараб чиқмаймиз. Булар мантиқ фанининг тегишли бўлимларида етарлича ёритилади. Аклий билим шакллари тўғрисида айтилган фикрларга қўншмча қилиб таъкид лаш мумкинки, агар илмий билишни олсак, ундаги нисбатан му ҳимроқ шаклларга гипотезалар ва назариялар киради. Бу шакллар ёрдамида субъект мураккаб даражада ташкил топган моддий ти зимларнинг чуқур моҳиятига кириб боришга қодирдир. Шундай қилиб, абстракт тафаккурни воқеликни ҳиссий акс эттиришдан фарқланувчи қуйидаги жиҳатларини санаб ўтиш мумкин: 1) нарсалардаги умумийликни акс эттира олиш; ҳиссий акс эттиришда алоҳида нарсалардаги умумий ва якка белгилар ажратилмайди, балки ягона образ ҳолида намоён бўлади; 2) нарсалардаги муҳимликни акс эттира олиш; ҳиссий акс эт тиришда муҳим номухимдан ажратилмайди; 3) нарса ва воқеаларнинг моҳиятини билнш асосида ғоя шаклидаги тушунчаларни ярата олиш; 4) воқеликни бевосита билишда ҳиссий акс эттириш орқали ҳам, турли асбоб-ускуналардан фойдаланиш ёрдамида ҳам, ҳукм ва хулоса чиқариш воситасида ҳам умумий натижага эришиш. Ушбу барча ҳолатлар инсоннинг абстракцияларни ҳосил қилиш қобилиятининг намоён бўлишидир. Бу қобилият номи хам ана шундан келиб чиққан ва у «абстракт фикрлаш», деб аталади. Бу қобилият тафаккур билан бир хил эмасми, деган савол туғилади. Бу саволга тафаккурни тушунишга боғлиқ ҳолда жавоб бериш мумкин. Собиқ иттифоқ давридаги «Философия лугати»да «Тафаккур объектив оламни тушунчалар, ҳукмлар, назарияларда акс эттириш жараёнидир. У турли вазифаларни ҳал қилиш, умумл аштириш ва бевосита усуллар билан воқеликни билишдир» деб ёзишган. «Философский эн циклопедический словарь»да ёзилишича, тафаккур — бу «объек тив реалликни фаол акс эттиришнинг олий

шаклидир. У субъект томонидан нарса ва ҳодисалар ўртасида мавжуд бўлган боглиқ ликларни мақсадга мувофиқ, бевосита ва умумлашган тарзда би лиш, ижодий равишда янги ғояларни яратиш, воқеа ва ҳодиса ларни башорат қилишдан иборат». Агар ушбу таърифлардан келиб чиқсак, албатга, тафаккур ту шунчалардан ажралмасдир. Бундай тасаввур фикрлаш фаолияти нинг афзалликлари намоён бўладиган етук тафаккур шаклини ҳам қамраб олган. Бироқ, жуда кенг ва кўп қиррали бўлганлиги боис унинг ўзи ҳам абстракциядан иборат. Бу борада ана шуни кўра олмасдик, тафаккурни тушунишда тор позицияда туришни англатади. Ёш бола онгининг ривожланиш жараёнини кузатиб бориш шундан далолат бералики, унинг тафаккури тушунчаларни иш лата олишдан кўра анча илгарироқ намоён бўлади. Ҳатто катта лардан у ёки бу тушунчаларни ишлатишни ўрганиб олган тақ дирда ҳам, дастлабки вақтда у сўзни қандайдир тушунча ўриида қабул қилмайди, балки уни аниқ бир нарса билан, аниқ ҳиссий образ каби англаб қабул қилади. Олимлар кичик ёшдаги (мактабгача) болалар билан икки турда тажриба ўтказишган. Биринчи тажриба бундай: стол устига марказда эркин қотирилган икки томонли ричаг жойлаш тирилган. Ричагнинг ўнг томонига болага қизиқ бўлгани, уни ушлашга қизиқиш туғдирадиган ўйинчоқ осиб қуйишган. Ўйин чоқнинг столдаги ҳолатида уни олдий қўл билан олиш мумкин эмас, унинг ягона йўли чап томонда ўрнатилган ушлагичдан фойдаланиш эди. Яъни, ушлагич ўзига тортилса ўйинчоқ узоқ лашади, шунинг учун ушлагични тескари ҳаракатлантириш ло зимки, ўшанда ўйиичоқ болага яқинлашади. Кичик ёшдаги бола учун бу усулни топиш жуда қийин кечган, чунки бу фикрлаш жараёнини талаб қилади. Бундай кўргазмани - таъсирчан усул ларнинг зарур томони шундаки, вазифани ҳал қилиш ҳаракат ланувчи омил ёрдамида вазиятни реал ўзгартириш натижасида амалга оширилади.

Жонли мушоҳада баъзи адабиётларда «эмпирик», «жонли мушо ҳада» ва «ҳиссийлик» тушунчалари айнанлашти рилади. Ҳиссийлик, биз кўрганимиздек, инсоннинг билиш қоби лиятларидан биридир ва ўз навбатида, рационалликдан ажралган ҳиссийлик ҳам йўқ. Гарчи инсон доимо тасаваурлар ва умумий тушунчалар билан иш кўрса ҳам билимнинг дастлабки натижаси фикр ҳисобланади. Фикр нарсалар, уларнинг хоссалари ва ўзаро муносабатларини ҳодисалар даражасида акс эттиради, вазият ва нарсаларни улар нинг бирлигида ва конкретлигида қамраб олади. Воқеликни унинг турфа хиллигида ва ташқи алоқадорликлари билан бирга акс эттириш билишнинг «жонли мушоҳада» деб аташ мумкин бўлган босқичига хосдир. Жонли мушоҳададан объектларнинг ички моҳиятига томон абстракт тафаккурнинг мураккаб йўли бошланади. Бу муайян мо ҳиятнинг бир томонини билишдан бошқасига томон, уни узуқ- юлуқ тасвирлашдан бир бутун ифодалашга, саёз моҳиятдан чуқур роқ моҳиятга томон борадиган йўлдир. Бу энди жонсиз ҳиссий конкретлик эмас, балки реал абстракциялардир. Унинг томонлари фақат охирги босқичда тафаккур ёрдамида ягона бир бутунликка, аниқ фикрий холатга бирлашади. Воқеликни абстракт-фикрий билиш масаласида унинг икки шаклга бўлинишига дуч келиш мумкин: мулоҳазавий ва аклий шакллар. Бунга мувофиқ равишда инсон қобилиятлари мулоҳаза ва ақлга бўлинади. Бундай бўлиниш маълум асосга эга ва у би лан биз антик фалсафадаёқ дуч келганмиз. Бу масалага немис мумтоз фалсафасида ҳам катта аҳамият берилган. Масалан, И. Кант фикрича, «Бизнинг барча билимимиз ҳиссиётдан (сезги лардан) бошланади, кейин мулоҳаза юритишга ўтиб, ақл билан тугайди. Бундан юқорида биз учун мушоҳада далилларини ўрга ниш ва уни олий тафаккурга тўплаш учун бошқа ҳеч нарса қол майди. Баъзи файласуфлар ақлда қарама-қаршиликларнинг бирлиги, томонларнинг ўзаро бир-бирига ўтиши кабиларни қамраб олиш қобилияти борлигини туғри таъкидлаган ҳолда, ақл доирасини бироз қисқартириб

қўйишдан. Натижада ақлни объектлар диалектикасинигина кўра оладиган билиш шакли ва нарсалар мохи ятини фақат илмий-назарий эгаллашни англатадиган билиш бос қичи сифатида эътироф этишади. Бизнингча, бу тушунчани ўта илмийлаштириш оқибатидир. Ақл тажрибавий билимларни қатъий талаблар асосида тар тибга туширган ҳолда иш кўради. Унга чегаралашларнинг қатъийлиги, соддалаштириш ва схемалаштириш хосдир. Ақл ҳоди саларни тўгри тушунтира олади, улар тўғрисидаги билимларни муайян тизимга келтира олади; ақл индивидни одатда билишга қаратилган аниқ ҳолатларга, масалан, манфаатдор масалаларни ечишда муваффақиятли мослашувини таъминлайди. Шу нуқтаи назардан, ақлнинг мулоҳазадан фарқи мавжуд билимлар доирасидан ташқарига чиқишда ва янги тушунчаларни яратишда дир. Бунда гап фақат илмий тушунчалар тўғрисида эмас, балки одатий, кундалик ёки бадиий билиш тушунчалари тўғрисида ҳам бормоқда. Бирок, бизнингча, ақлни таърифлаш ва унга хос хусусият ларни намоён қилишда бунинг ўзи етарли эмас. Ақл учун объект ларнинг сермаъно муносабатини, нарсаларнинг ички тузилиши, ривожланиш қонуни ёки аниқ моҳиятини қайд этувчи тушунчалар ҳам характерлидир. Шу маънода, бу тушунча герменевтика билан боглиқ бўлган нарсалар ўрни, аҳамияти, ҳодисалар тар кибини аниқлаш каби чуқур ва серқирра мазмунга эга. Тафак курни объектларнинг ташқи ва ички алоқалари системасини би лишда қўллаш ҳодисалар даражасида хам, нарсаларнинг моҳияти даражасида ҳам қарама-қаршиликлар, зиддиятлар диалектика сини очишга ва янги тушунчалар ҳосил қилишга олиб келади. Бунинг оқибатида ақл мулоҳазада ҳам, жонли мушоҳадада ҳам, абстракт тафаккурда хам, билишнинг эмпирик ва назарий бос қичларида ҳам ўзига хос жой олади. Мулоҳаза ва ақлнинг ўзига хосликлари нуқтаи назаридан «рационал» терминидан фойдаланилганда, ҳушёр бўлиш талаб қилинади. Баъзан рационалликни инсоннинг воқеликни абстракт-фик рий инъикос эттириш қобилияти билан айналлаштирилади. Ле кин “рационал” термини ақлий, деган

маънони англатади. «Ақлийлик» тушунчаси идрок ва тасаввур не гизида тафаккур билан боғлиқ бўлган ҳиссий соҳани ҳам қамраб олади. Агар «рационаллик» «ҳиссийлик»ка қарши маънода ишлатилганда, албатта, бу ҳолат маълум тушунтиришлар билан қулла нилиши лозим. Сенсуализм билан рационализм ўртасидаги мунозара бутун фалсафа тарихи давомида мавжуд бўлиб келди. Эпикур, Локк, Гобсс, Беркли ва бошқалар сснсуализм тарафдорлари бўлишган. Улар билишнинг биринчи асосий шакли — ҳиссий шакл деб ҳисоблаганлар, билишнинг мазмунини сезги аъзолари ёрдамида олинадиган маълумотлардан иборат килиб қўйганлар. Сенсуализм нинг асосий қоидаси: «Билимда сезгилардан бошқа ҳеч нарса йўқдир». Рационализм тарафдорлари, аксинча, абстракт тафак курни инсоннинг хиссий қобилиятларидан ажратиб, ҳиссий инъи кос натижаларини мукаммал эмас, эҳтимол, қақиқий бўлмаган билим сифатида, абстракт тафаккур натижаларини эса умумий ва зарурий, мантиқ қонунларига қатьий риоя қилинганда ҳақиқий билим деб ҳисоблаганлар. Ҳиссий ёки абстракт тафаккур мунозараси воқеликни ҳиссий ва абстракт тафаккурга хос инъикослар бирлашувида барҳам то пади. Амалиётга, инсоннинг дунёга муносабатига мурожаат қилганда ушбу фикрни изчил давом эттириш мумкин бўлади. Замонавий гносеология билишни таҳлил қилганида «индивид-табиат» муносабати билан чегараланиб қолмайди, балки «индивид-жамият-табиат»дан иборат мураккаброқ тизимни ўз объекти қилиб олади. Шу нуқтаи назардан олганда, гносеологик ёндашув инсоннинг билиш қобилиятларини агностик тушуниш билан келиша олмайди.

$Адабиётлар: 1. Ислом Каримов “Илму фан мамлакат тараққиётига хизмат қилсин”. Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси умумий йиғилишида сўзлаган нутқ – Халқ сўзи, 1994 йил 8 июль. 2. Ислом Каримов. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз. Т. 8. Т.: Ўзбекистон, 2000. 3. Ислом Каримов. “Мактаб – тараққиёт, маданият ва саодат калити”. \\ Тинчлик ва хавфсизлигимиз ўз куч-қудратимизга, ҳамжиҳатлигимиз ва қатъий иродамизга боғлиқ. Т. 12. Т.: “Ўзбекистон”, 2004, 276-бет. 4. Муҳаммад ибн Мусо ал-Хоразмий. Танланган асарлар. Т.: Фан, 1983. 5. Абу Райхон Беруний. Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар. Танланган асарлар. 1-том. Т.: Фан, 1972. 6. Абу Али ибн Сино. Тиб қонунлари. Т: Мерос, 1993. 7. Аҳмад Яссавий. Ҳикматлар. Т.: Фан, 1993. 8. Алишер Навоий. Хожа Баҳоуддин Нақшбанд. \\ “Шарқ юлдузи”, 1993. 9. Машраб. Девон. Т: Ғулом нашриёти, 1980. 10. Қиссаи Машраб. Т.: Ёзувчи, 1992. 11. Аҳмад Дониш. Наводир ул вақое. Т. Фан, 1964. 12. Авлоний А. Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ. Т.: Ёзувчи, 1992. 13. Фалсафа: қисқа изоҳли луғат. Т.: Шарқ, 2003. 14. Фалсафа: қомусий луғат. Т.: Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти нашриёти, 2004. 15. Фалсафа асослари. Т.: Ўзбекистон, 2005.$

O'xshashlar

Ақлий билиш

Ҳиссий билиш

Ижтимоий билиш

Ҳиссий билиш

Ижтимоий билиш