Заҳарли кимёвий моддалар ва экогигиена - Ekologiya - Referatlar

Заҳарли кимёвий моддалар ва экогигиена

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

327.5 KB

Ko'chirib olish

Заҳарли кимёвий моддалар ва экогигиена Режа: 1. Кимёвий заҳарли моддаларнинг ишлатилиш сабаблари 2. Ўсимликларни ҳимоя қилишда ишлатиладиган кимёвий воситаларнинг гуруҳлари 3. Пестицидларнинг гигиеник ва токсикологик синфи 4. Песгицидлар ва атроф-муҳит 5 . Заҳарли моддаларни аэрозол усули билан ишлатиш ҳозирда кенг ту c олмоқца. 6. Пестицидларнинг организмга таъсир қилиш механизми 7. Пестицидларнинг ташқи муҳитда айланиб юриши 8. Заҳарли химикатларнинг ташқи муҳит объектлари учун меъёрини ишлаб чиқиш

1. Кимёвий заҳарли моддаларнинг ишлатилиш сабаблари Ҳозирги илмий-техника ривожи даврида ҳаётнинг турли жабҳаларида кимё саноати маҳсулотлари кенг кўламда қўлланилмоқда. Айниқса, қшшюқхўжалик маҳсулотлари етишгириш борасида кимёвий моддаларни, яъни пестицидларни, гербицидларни, дефолиантларни, десикантларни, антибиотикларни ва бошқаларни ишлатиш катта аҳамият касб этади. Қишлоқ хўжалигининг ҳамма соҳаларини янада тараққий этгириш, илгор технологияларни жорий этиш ва пировард натижада халқимизнинг моддий бойлигини, дастурхонини янада тўкин қилиш, эл хирмонига барака киритиш каби долзарб муаммолар турибди. Қишлоқ хўжалигининг турли тармоқларини моддий техника базасини ҳар томонлама ривожлантириш, ўсимликларни ҳимоя қилувчи, ҳосилдорлигини оширувчи кимёвий, биологик воситалар, минерал ўғитлар, комплекс механизация ва ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш йўли билан қишлоқ хўжалигини ривожлантириб бориш билан мақсадга эришиш мумкин. Бундай улкан вазифа қишлоқ хўжалигини бошқаришнинг моҳирона ва тадбиркорлик билан олиб борилишига кўп жиҳатдан боғлиқ. Бу борада ўсимликларни зараркунандалардан ва касалликлардан ҳимоя қилиш кимёвий воситалардан тўғри, ақл ва идрок билан фойдаланиш асосий ўрин тутади. Ўзбекистоннинг серкуёш табиати ва ўзига хос икдим шароитлари қишлоқ хўжалигини барча жабҳаларининг ривожи учун қулайлик туғдириш билан бир қаторда қишлоқ хўжалик экинларига зарар етказувчи ҳар хил ҳашаротлар ва замбуруғли, микробли, вирусли касалликларнинг кўпайишига яхши шароит туғдиради. Жаҳоннинг кўпгина мамлакатларида халқ бошига очарчилик ва вайроналикни келтирадиган оғир офатларнинг сабабчиларидан бири ўсимлик зараркунандалари ва касалликларидир. Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти (ВОЗ)нинг берган маълумотларига қараганда, дунё бўйича қишлоқ хўжалигига ҳар хил турдаги зараркунандалар етказаётган зарар ҳар йили 75 млрд.доллардан ошади.

Чигирткаларнинг булутдек ёпирилиб миллион-миллион гектар майдонлардаги экинзорларни йўқ қилиб юбораётганлиги ҳақида маълумотлар берилади. Бутун- бутун ўрмонлар, мевазор боғлар, токзорлар, ҳашаротлар туфайли касаллика учраб қуриб кетмоқда. Қишлоқ хўжаллик зараркунандалари ва касалликларига қарши курашнинг муҳим эканлиги мана шулардан кўриниб турибди. Демак, ўсимликларни офатлардан сақлашда беминнат дастёр бўлиб хизмат қилувчи пестециддар ва минерал ўғитлардан қишлоқ хўжалигида оқилона фойдаланиш катта фойда келтиради. Масалан, собиқ Итгифоқ даврида заҳарли кимёвий моддаларни қишлоқ хўжалигида қўллаш 1970 йидда 5,5, саккизинчи беш йилликнинг ўзида 20 млрд. сумдан зиёд фойда келтирганининг ўзи фикримизга далил бўлар экан. Бутуниттифоқ ўсимликларни ҳимоя қилиш илмий-текшириш институтининг берган маълумотларига кўра ўсимлик зараркунанда лари ва касалликларига қарши кураш чора-тадбирлари яхши йўлга қўйилганда ҳар йили қўшимча равишда 600000 т пахта, 25 млн. т дон, 260 минг т қанд лавлаги ва бошқа қимматли ноз-неъматларни етиштириш мумкин бўлади. Ҳозирда ўсимликларни ҳимоя қилишда кимёвий ва бошқа турли омиллардан самарали фойдаланиш катта аҳамият касб этади. Ўсимликларни зараркунанда ва касалликлардан ҳимоя қилиш учун ишлатилаётган кимёвий воситаларнинг аксарияти умумий таъсир кучига эгалиги билан ажралиб туради. Мазкур таъсирчан кимёвий моддаларни барча экин турларида ва ҳар йил тупроқ ва сувларда учрайдиган зараркунандалар, касаллик тарқатувчилар, паразитлар ва бегона ўтларга қўллаш мумкин, шунингдек, омборлар, ҳоналар, тегирмон элеваторлари ва бошқа иншоотларни дорилашда қўллаш мумкин. Айрим таъсирчан кимёвий моддалардан ўсимликларнинг баргларини тўкишда, яна бир тури билан ўсимликларнинг ўсишини жадаллаштиришда, салмоқли ҳосил беришини таъминлашда фойдаланилади. Жаҳоннинг турли мамлакатларида ҳозирда 1000 га яқин турли хил кимёвий моддалар атрофлича ишлатилмоқца. Йилига

мингларча янги хил кимёвий моддалар кашф этилиб, уларнинг маълум бир қисми қишлоқ хўжалигида қўллаш учун тавсия этилади. Хар йили 100 минглаб гектардан зиёд экинзор ва мевазорларга ҳар хил кимёвий воситалар билан ишлов берилмоқца. Заҳарли кимёвий моддаларнинг кенг кўламда ишлатилиши гигиена ва экология фани зиммасига кўп муаммоларни ечиш масаласини кўндаланг қилиб қўймоқда. Заҳарли кимёвий моддалар ўз номи билан заҳардир. Мазкур модцаларнинг таъсири фақатгана ҳашаротлар, ўсимлик касалликларини чақирувчи микроблар, вируслар учунгина бўлмай, балки иссиқ қонли жониворлар, одамлар учун ҳам зарарлидир. Кейинги вақтларда қишлоқ хўжалигида ташқи муҳит таъсирига чидамли кимёвий модцаларнинг ишлатилиши табиатда экологик муаммоларни келтириб чиқармоқца. Қўлланилаётган заҳарли кимёвий модцаларнинг биологик жиҳатдан фаол эканлиги инобатга олинган ҳодда, шунингдек, уларнинг халқ хўжалигида кўп ишлатилиши муносабати билан мазкур модцаларнинг ташқи мухитга бўладиган таъсирини ҳисобга олиш лозим бўлади. Маълумки, инсон организми ташқи муҳит билан узвий ва чамбарчас боғланган. Демак, ташки атроф-муҳитнинг заҳарли кимёвий модцалар билан зарарланиши, ўз навбатида,, аҳоли соғлигига ва барча фойдали жониворларга салбий таъсирини кўрсатмай қўймайди. Қишлоқ хўжалигида қўлланувчи заҳарли кимёвий модцаларнинг турлари жуда кўп бўлиб, улар ўзининг таъсир кўлами, кимёвий тузилиши ва хоссалари билан бир- биридан фарқ қилади. Мазкур таъсирчан кимёвий модцаларни атрофлича ўрганиш, синаб кўриш ва лозим бўлганда қўлланилишига оид тавсияларни ишлаб чиқишга дойр барча масалалар қишлоқ хўжалиги билан бевосита шуғулланувчи Давлат комиссиясига тегишлидир. У ўсимлик зараркунандалари, касалликлари ҳамда бегона ўтларга қарши кимёвий воситалар билан кураш борасида фаоллик кўрсатади. Комиссия таркибида гигиенистлар, токсикологлар, ўсимликни ҳимоя қилиш ташкилоти

вакиллари, қишлоқ хўжалик соҳаси вакиллари фаол қатнашадилар ва ҳар бир заҳарли моддалар учун тавсияномалар ишлаб чиқади. 2. Ўсимликларни ҳимоя қилишда ишлатиладиган кимёвий воситаларнинг гуруҳлари Ўсимликларни касалликлар, зараркунандалар ва бегона ўтлардан асраш учун ишлатиладиган кимёвий модцаларнинг умумий атамаси пестицид (лотинча « pestis » — юқум, « cido » — ўлдирмоқ, йўқ қилмоқ сўзлардан олинган)лар бўлиб, улар кимёвий таркиби, қайси мақсадлар учун қўлланилишига қараб, шунингдек, зараркунандалар организмига ўтиш усули ҳамда қандай таъсир қилишига қараб гуруҳларга бўлинади. Кимёвий таркибига кўра пестициддарнинг учта гуруҳи қайд қилинади: 1. Анорганик бирикмалар (маргамуш, мис, рух, фтор, барий, симоб, олтингугурт бирикмалари, шунингдек хлоридлар ва боратлар). 2. Ўсимликлар, бактериялар ва замбуруғлардан олинадиган пестицидлар (перетринлар, анабазин, никотин, бактериал препаратлар, антибиотиклар ва бошкалар). 3. Органик бирикмалар. Мазкур гуруҳга тааллуқди пестицидлар физиологик таъсир жиҳатидан жуда фаол бўлган жуда кўп модцаларни ташкил қилади. Бу гуруҳ модцалар қуйидагиларни ўз ичига олади: а) хлороорганик бирикмалар (гексахлороциклогексан, полихлорпинен, полихлоркамфен, гептахлор, келтан, эфир сульфонат, ДДТ, азотокс, дитокс, геклатокс ва бошқалар); б) фосфороорганик бирикмалар (метафос, трихлорметафос, метилнитрофос, рогор, карбофос, ДДВФ, цитидал, фазалон, фталафос, кильвал антио, метилмеркаптафос, сайфос, метатион, базудин ва бошқалар); в) карбонат кислота, тио ва дитиокарбоминат кислота ҳосилалари (севин, карбатион, эптам, ИФК, хлор ИФК, цинеб, цирам, ТМТД ва бошқалар;

г) фенолларнинг нитроҳосилалари (ДНОК, динитроортоқрезол, нитрофен, пентохлорфенол, пентохлорбензол, пентохлорнитро- бензол ва бошқалар); д) фталамидлар (каптан, фталон ва бошқалар); е) минерал мойлар ва яна бошқа турдаги кимёвий таъсирчан модцалар. Пестицидлар аниқ бир мақсад учун қўлланишига қараб қуйидага гуруҳларга бўлинади: . Ўсимлик зараркунандаларига қарши қўлланилидиган таъсирчан воситалар: ҳашарот ва каналарнинг тухумларини қуритиш, йўқ қилишда ишлатиладиган акаршгидлар;личинкаларнийўқкиладиган лаврицидлар; думалоқ чувалчангларни қириш учун ишлатиладиган модцалар нематоцидлар; шиллиққуртлар ва бузоқбошиларни нобуд қиладиган лимацидлар; кемирувчи ҳайвонларни ўддирйш учун ишлатиладиган зооцидлар каби таъсирчан модцалар тури қайд қилинади. 2. Ўсимликларнинг замбуруғлар ва бактериялардан пайдо бўладиган касалланишига қарши ишлатиладиган моддалар фунгацидлар (замбуруғ) ва бакгерицидлардир. Мазкур туркум моддалар уруғликларни, экинларни ва тупроқни дорилашда кенг кўламда фойдаланилади.Бегона, ёввойи ўтларга қарши ишлатиладиган таъсирчан кимёвий моддалар тури гербицидлар номи билан юритилади. 3. Пахта ҳосилини механизация воситасида йиғиб-териб олишда, ғўзаларни тайёрлаш мақсадида ўсимлик баргларини сунъий йўл билан тўкиш, яъни дефолиация қилиш учун ишлатиладиган дефолиантлар. 4. Ўсимликларнинг илдизини қуритишда ишлатиладиган кимёвий моддалар десикантлардан ҳам атрофлича фойдаланилади. 5. Халақит берадиган, керак бўлмайдиган дов-дарахтларни қуритиш учун ишлатиладиган таъсирли кимёвий моддалар — арбоцидлар. Пестицидларни ишлатилиш мақсадига қараб шартли равишда гуруҳларга бўлинган. Чунки, талайгина пестицидлар кўп томонлама таъсир кўрсатиш

хусусиятига эга ва хилма-хил объектларга ишлатилади, яъни улар зараркунанда ҳашаротлар, уларнинг тухумлари, ғумбак личинкаларини ҳам нобуд қилиш хусусиятига эга. Жумладан, рагор, метилмеркаптафос, антио ва бошқалар ҳам инсектицид ҳамда айни бир вақтда ўзида акарицид модда сифатида фойдаланилиши мумкин. Агар бир қатор гербицидларнинг ишлатилиш миқцори кўпайтириладиган бўлса, у ҳолда мазкур моддалар дов-дарахтларни, шунингдек, бута ўсимликларини қуритиб юбориши ҳам мумкин. Пестицидлар зараркунандалар организмига қандай йўл билан тушиши, қандай таъсир кўрсатишига қараб ичак орқали, алоқа(контакт) йўли билан таъсир кўрсатадиган пестицидларга ва фумигантларга бўлинади. Кимёвий шдлов берилганда пестицидлар ҳашарот ва личинкалар ичагига оғиз орқали тушади. Бу ҳодиса уларнинг заҳарли кимёвий моддалар сепилган ўсимликларнинг барги ёки бошқа қисмлари билан озиқланишида кузатилади. Бевосита алоқа (контакт) йўли билан таъсир киладиган пестицидлар зараркунандалар ейдиган озука билан ҳам организмга тушиб ўз таъсирини кўрсатиши мумкин. Пестицидларнинг фумигантлар деб аталадиган тури ҳашаротлар ва зараркунанда жониворларга газ ёки буғ кўринишида нафас йўллари орқали ўтиб, ўз таъсирини кўрсатади. Пестицидларнинг бундай хусусияти шартли ҳисобланади, чунки бир қатор заҳарли кимёвий моддалар бир вактнинг ўзида ҳам ичак орқали, ҳам алоқа йўли билан таъсир этиш хусусиятига эга. Ҳозирда жуда кўп пестицид намуналари тизимларга таъсир кўрсатиб яхши самара бериши билан кишлоқ хўжалигида атрофлича қўлланилмоқда. Улар ўсимликларнинг ичкарисига тез ўтиб, зараркунанда ҳашаротлар — трипслар, каналар, ўсимлик битлари ва бошқаларга озуқа бўладиган ўсимлик шираларини маълум давргача заҳарлаб қўйиш хусусиятига эга. Заҳарланган ширалар билан озиқланган зараркунанда ҳашаротлар тез қирилади. Ичак орқали таъсир кўрсатадиган анорганик инсектицидлардан оғиз аппарати, кемирувчи типда бўладиган ҳашаротларни: ғумбаклар, қўнғизлар, чигирткалар,

ҳашаротлар ва бошқаларни нобуд қилишда фойдаланилар эди, тизимларга таъсир кўрсатадиган, органик асосга эга бўлган инсектицидлар эса асосан оғиз сурувчи аппарати бўладиган ҳашаротлар (ўсимлик битлари, трипслар, шунингдек, ўсимлик каналари)га қарши ишлатилади.Зараркунандаларга таъсир кўрсатадиган пестицидларнинг афзаллиги шундай бўлиши керакки, улар ишлатилганда фойдали, яъни зараркунандаларнинг қушандаси бўлган фойдали ҳашаротлар ва қушларнинг заҳарланиб қолишидан маълум даражада холи бўлиши керак, аммо мазкур пестицидларнинг аксарияти одам ва ҳайвонларнинг фавқулодда заҳарланиб қолишига сабаб бўлади, шу билан бирга заҳарланиш ҳодисаси пестицидларни тасодифан оғизга тушиб қолгандагина юз бермасдан ҳам содир бўлади, сабаби бу пестицидлар шикастланган тери орқали организмга осонлик билан ўтиш хусусиятига эга. Пестицидлар барча организмлар учун заҳарли бўлиши туфайли, кишлоқ хўжалигида ўсимликларни ҳар қандай зараркунандалардан муҳофаза этишда, касалликларга барҳам беришда барча кимёвий таъсирчан моддалар амалиётда жорий этилишидан олдин ҳар томонлама чуқур текширувлардан ўтказилиб, турли жиҳатдан синаб кўрилиши шарт. Заҳарли кимёвий моддаларга баҳо бериш дейилганда ана шу атрофлича текширув ва синовларда қўлга киритилган маълумотларга асосланиб чиқариладиган хулоса кўзда тутилади. Пестицид намунасининг устидан ўтказиладиган чуқур илмий текширув ва синовлар асосан икки мақсадни кўзлаб олиб борилади: бир томондан, кимёвий модда қишлоқ хўжалигида ишлатилганда унинг қанчалик самара бериши мумкинлигини аниклаш мақсадида, иккинчи томондан, бирор йўл билан одам ва ҳайвонлар организмига тушиб қолгудек бўлса, қанчалик заҳарли таъсир кўрсата олишини аниклаш мақсадида олиб борилади. Кимёвий йўл билан синтез қилинган ҳар бир заҳарли кимёвий модданинг самара бериши дастлаб тегишли қишлоқ хўжалик муассасаларининг лабораторияларида, тажриба участкаларида, махсус майдонларда синаб кўрилади. Синов натижалари

ижобий, яхши бўлса, мазкур кимёвий модда жамоа фермер ҳамда ширкат хўжалиги ишлаб чиқариш шароитларида ҳам синаб кўришга топширилади. Таъсирчан кимёвий моддани ишлаб чиқариш шароитларида синаб кўриш учун давлат санитария инспекциясидан тегишли рухсат олинган бўлиши ва синов ишлари ўша кимёвий модда учун берилган вактинчалик муваққат инструкцияларига мувофиқ олиб борилиши даркор. Модомики шундай экан, таъсирчан кимёвий моддани гигиена ва токсикология жиҳатидан текшириш дала шароитларида синаб кўришдан аввал бошланади. Пестицидлар текширилганда унинг ҳар хил ҳайвонлар учун қанчалик заҳарли эканлиги тажриба йўли билан амалда аниқланади. Олиб борилган мазкур тажрибада модданинг ҳайвонларга кўрсатадиган маҳаллий ва умумий таъсири, жумладан, нафас йўллари, меъда-ичак йўли, шикает етмаган тери ва шиллиқ пардалар орқали яхши сўрилиш-сўрилмаслиги аниқланади ва шу йўсинда унинг қандай заҳарлилиги белгиланади. Ҳар бир пестицид намунасининг организм учун заҳарлилик даражасини белгилащца токсикологияда энг кам заҳарли доза, улдирадиган энг катта мутлақ доза деб номланувчи иборалардан фойдаланилади. Заҳар деб қандай бўлмасин бирор йўл билан жуда оз миқдорд,, организмга тушганида организм тўқималари билан ўзаро таъсир қиладиган ва унинг нормал ҳаёт фаолиятини издан чиқарадиган модцага айтилади. Заҳарланиш организмга заҳарли модда таъсир этганда организмнинг нормал ҳаёт фаолияти бузилиб, касал бўлиб қолищдир. Заҳарлилик, яъни токсиклик деб кимёвий моддаларнинг организм ҳаёт фаолиятини издан чиқариб, заҳарлай олишига айтилади. Токсиклик модданинг ҳаёт билан чиқиша олмаслик мезони бўлиб, турли катталиклар билан белгиланади. Бирор пестициднинг токсиклиги кимёвий ҳам физиккимёвий хоссаларга боғлиқ бўлади ва кенг доирада ўзгариб туради. Заҳарланиш, яъни организмда рўй берадиган ўзгаришнинг табиати заҳарларнинг организм билан ўзаро таъсир қилишини белгилаб берадиган бир қанча

шарт-шароитларга боғлиқ. Заҳарнинг дозаси, организмга қандай ўтиши, қанча муддат таъсир қилаётганлиги, организмнинг аҳволи ва бошқалар ана шундай шарт-шароитларнинг энг муҳимлари ҳисобланади. Заҳарли моддаларнинг таъсирини белгилаб борадиган асосий омиллардан бири уларнинг қандай доза ёки концентрацияда организмга таъсир қилишидир. «Заҳар» тушунчасининг ўзи ҳамиша модданинг дозаси, микдори, таъсир этиш вақтининг қисқа ва узунлигига алоқадор бўлади. Доза деб заҳарнинг маълум оғирлик ҳажми бирликларида ифода килинадиган микдорига айтилади. Одатда у мгкг билан белгиланади. Концентрация деб пестициднинг турли муҳитлар (ҳаво, сув, қон ва бошқалар) шароитида суюлиш даражасига айтилади ва мгл ёки мгм 3 лар билан ифодаланади. Заҳарли кимёвий моддалар организмга хоҳ бир йўла кирган бўлсин, хоҳ кўп марта қайта-қайта кирган бўлсин, уларнинг таъсирчан микдори бўсаға доза, токсик доза ва улдирадиган дозага бўлинади. Бўсаға доза ёки концентрация деб кимёвий модданинг организм физиологик функцияларида ўта сезгир текшириш усулларидан фойдаланилганда қайд қилинадиган маълум ўзгаришларни келтириб чиқарувчи энг кам микдорга айтилади. Бўсаға доза туфайли издан чиққан физиологик фукциялар тез орада тикланиб асл ҳолига келиб қолади. Токсик заҳарли доза маълум клиник белгилар билан ўтадиган рўй-рост заҳарланиш ҳодисасига сабаб бўлади. Улдирадиган доза (ёки концентрация) заҳарланиш ҳодисасининг ўлим билан тугашига олиб келади. Мутлақо улдирадиган доза заҳарли модданинг ҳамиша ўлимга олиб келадиган энг кам микдори (дозаси, концентрациясидир). Улдирадиган ўртача (ЛД 50 ) доза ёки (ЛК 50 ) концентрация бу тажриба учун заҳарланган ҳайвонларнинг 50%ни улдирадиган дозадир. Улдирадиган ўртача доза пробитанализ усули билан ҳисоблаб чиқилади. Одатда турли заҳарларнинг бўсаға,

токсик ва улдирадиган доза ҳамда концентрацияларини бир-бирига солиштириб кўриш йўли билан ўша модданинг қанчалик заҳарлилиги тўғрисида фикр юритилади. Пестицидларнинг заҳарлилик даражасини белгилаш учун қуйидаги бошқа тушунчалардан ҳам фойдаланилади. Сурункали (хроник) таъсир бўсағаси деб пестициднинг ўткир бўсаға миқдорининг сурункали таъсир бўсағаси нисбатига айтилади. Ишловга бериладиган майдонларда пестициднинг қўлланилиши у ерда хизмат килувчиларнинг саломатлигига салбий таъсир қилмаслига лозим. Пестицид ишлатиладиган зона ҳавосидаги унинг йўл қўйса бўладиган концентрацияси, ҳар куни ишлаб турадиган одамлар организмига ўзгаришлар олиб келмайдиган концентра- циядир. Йўл қўйса бўладиган қолдиқ миқцор озиқ-овқат маҳсулотлари воситасида организмга тушганда физиолгик нормал ҳолатни бузмайдиган миқцордир. Заҳира коэффиценти (ҳавфсизлик индекси, ишончлилик коэффиценти) сурункали таъсир бўсағасининг йўл қўйса бўладиган энг катга концентрацияга нисбатан ҳисобланади. Токсикология (юнонча « toxiko » заҳар, « logia » таълимот, ўрганиш деган сўзлардан олинган) заҳарланиш ҳодисаларининг олдини олиш ва даволаш учун самарали воситаларни қидириб топиш мақсадида заҳарли моддалар ҳамда уларнинг ҳайвон организмида келтириб чиқарадиган патолошк ўзгаришларни ўрганадиган фандир. Заҳарли моддалар тўғрисидаги фан сифатида токсикология аслида шу моддаларга алоқадор жами масалалар мажмуини ўз ичига олади. Бироқ унинг асосий мазмуни заҳарли модда туфайли организмда рўй берадиган патологик жараёнлар (заҳарланиш ҳодисаси) моҳиятини ўрганищдан иборат. Токсикология тирик модда билан кимёвий агент ўртасида бўладиган ўзаро таъсир шаклларидан бирини ўрганучи фандир. Токсикология фанининг югуқларидан коммунал гигиена соҳасида кенг қўламда фойдаланилади. Жумладан, атмосфера ҳавоси ёки сув ҳавзалари учун

заҳарли моддаларининг рухсат этиладиган миқдорини ишлаб чиқишда улар жуда зарур. Токсикология фанининг энг муҳим вазифаси моддаларникг заҳарлилик даражасини илмий асосда аникдаш, улар организмга бир марта ёки такрор-такрор таъсир кўрсатганида рўй берадиган заҳарланиш манзарасини тасвирлаш, организмдаги айрим функцияларнинг қандай бўлмасин бирор орган ёки тизимнинг бошқалардан кўпроқ ёки камроқ заҳарланишини топиш ва уларни патоморфологик жиҳатдан таърифлаб беришдир. Токсикологиянинг яна бир вазифаси заҳарлар кучини кесадиган, камайтирадиган моддалар, яъни кучли заҳарланиш ҳодисаларининг олдини олиш усулларини ишлаб чиқишдир. Токсикологиянинг энг муҳим ва шу билан бирга қийин масалаларидан бири моддаларнинг организмга кўрсатадиган заҳарли таъсири механизмини ўрганиш ва заҳарнинг биологик таъсири асосида ётувчи бирламчи биокимёвий реакцияларини аниқлаб олишдир. Заҳарнинг кучи организмда кандай ўзгаришларга учрашига кўп жиҳатдан боғлиқ. Маълум вақт мобайнида организмга кирган заҳар ундан ташқарига чиқариладиган ва зарарсизлантириладиган миқцордан кам бўлса, у организмда аста-секин тўпланиб боради, яъни кумуляция жараёни вужудга келади. Кумуляция жараёни моддий ва функционал ҳолатда кечади. Моддий кумуляция бу организмда заҳарнинг тўплана бориб, организм тўқимлари билан маҳкам бирикиши ва уларда қайтмас ўзгаришлар келтириб чиқаришдир. Моддий кумуляцияга олиб борадиган заҳарлар учун концентрация (доза)нинг аҳамияти йўқ, бундай заҳарлар учун уларнинг нечоғли таъсир қилиб келаётгани, яъни вақт катта аҳамиятга эга. Функционал кумуляция заҳарнинг организм ҳужайра ва тўқималарига кўрсатадиган таъсирининг тўпланиб боришидир. Бунда тўқималарда қайтмас ўзгаришлар келиб чиқмайди, лекин заҳарнинг улар функциясига кўрсатадиган таъсир кучи тўпланиб боради. Бу гуруҳга кирадиган заҳарлар учун улар концентрацияси

(дозаси) ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлади: концентрацияси бўсаға концентрациясидан кўра паст бўлса, организмда физиологик ўзгаришларга олиб келмайди. Кейинги вақтларда қишлоқ хўжалигида турли пестицид аралашмасидан фойдаланиш кенг туе олмоқда. Модомики шундай экан, пестицидлар организмга аралаш мужассам таъсир кўрсатиши мумкин. Пестицидлар аралашмасининг таъсири ўзининг табиати ҳамда кучи жиҳатидан ўша фойдаланилаётган аралашма таркибига кирадиган айрим заҳарлар таъсиридан бошқача бўлиши мумкин. Агар бир неча заҳарли моддалар биргаликда организмга қаршилик кўрсатадиган бўлса, организм (таъсирининг кучайиши ҳодисаси), антагонизм (таъсирининг сусайиб қолиши) ёки аддитив ҳодисалари содир бўлиши мумкин. Синергизм дейилганда аралашма таъсирининг унинг таркибига кирадиган ҳар бир модда таъсиридан кучли бўлиши кўзда тутилади. Бошқача айтганда, синергизмда пестицид аралашма таркибидаги айрим моддаларнинг жамидан кўра кучлироқ таъсир кўрсатади. Аддитив таъсир деб аралашманинг ундаги ҳар бир таркибий қисм таъсири билан тенг таъсир кўрсатишига айтилади. Антагонизм дейилганда аралашманинг умумий таъсири унинг таркибидаги айрим қисмлар жами таъсиридан кам бўлишига айтилади. Фанда модцанинг физиологик антогонизми деб аралашмага кирадиган айрим регулятор механизмларга қарама-қарши таъсир кўрсатиши ёки функционал жиҳатдан бир-бирига зид ишлайдиган унсурлар (масалан, функцияларни стимуллаш, сусайтириш)га бир хил таъсир кўрсатиши тушунилади. Одатда кимёвий антогонизм аралашма таркибига кирадиган моддаларнинг бир- бири билан реакцияга киришиб, кам заҳарли ёки безарар бирикмалар ҳосил қилиш хусусиятга айтилади. Бироқ пестицидлар аралашмасига татбиқан олганда бунинг аҳамияти йўқ, чунки аралашмалар тайёрлашда моддаларнинг бу хусусияти инобатга олинган бўлади.

3. Пестицидларнинг гигиеник ва токсикологик синфи Жорий этилган тартибга мувофиқ қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши амалиётида қўлланиш учун тавсия этилган ҳар қандай янги пестицид модда олдин токсикологик жиҳатдан синаб кўрилиши зарур. Янги моддани шу тариқа ўрганиш асосида уни қишлоқ хўжалигида ишлатиш мумкин ёки мумкин эмаслиги тўғрисидаги муаммо ҳал қилинади, шу билан бирга препарат қандай шароитларда фойдаланилганда бутунлай ҳавфсиз бўлиши белгилаб берилади. Мазқур кимёвий модда билан ишлаш вақтида унинг қандай концентрацияда ҳавода бўлишига йўл қуйилиши, озиқ-овқат маҳсулотларида купи билан қанча бўлишига рухсат этилиши аниқкўрсатиб берилади. Бундай тадбирларнинг барчаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг Бош бошқармасй чиқариб турадиган тегишл ҳужжат — инструкциялар ва қарорлар кўринишида расмийлаш- тирилади. Қишлоқ хўжалигида заҳарли кимёвий модцаларни қўллаш устидан дастлабки санитария назбрати шу тариқа олиб борилади. Мазқур вазифа Соғлиқни сақлаш министрлигининг Бош санитария эпидемиология бошқармаси қошида пестицидлар регламентацияси юзасидан тузилган Давлат махсус комиссиясининг режасига кўра умумдавлат кўламида ўтказилиб турилади. Заҳарли кимёвий моддалар заҳарлилигига қараб бир неча гуруҳларга ажратилади. 1. Меъдага (кузатувда бўлган ҳайвонларнинг меъдасига) юборилганида кўрсатадиган таъсирига қараб: а) ўта кучли таъсир кўрсатадиган ЛД 50 1—50 мг/кгдан кам заҳарли моддалар; б) кучли заҳарли моддалар ЛД 50 50—200 мг/кг; в) ўртача заҳарли моддалар — ЛД 50 200—1000 мг/кг; г) кам заҳарли моддалар ЛД 50 1000 мг/кгдан ортиқ. 2. Теридан сўрилиб таъсир қилишига қараб: а) таъсири жуда зўр моддалар ЛД 50—300 мг/кг дан кам; тери оғиз коэффициента бирдан кам;

б) таъсири зўр моддалар ЛД 50 300—1000 мг/кг; тери оғиз коэффициента 1—3; в) таъсири сует моддалар ЛД 50 1000 мг/кг дан кўп; тери оғиз коэффициента 3 дан ортиқ. 3. Учувчашшгига қараб: а) жуда хавфли моддалар: тўйинган концентрацияси токсик концентрациясидан катта ёки унга тенг; б) хавфли моддалар: тўйинган концентрацияси бўсаға концентрациясидан катта; в) хавфи кам моддалар: тўйинган концентрацияси бўсаға концентрациясидан кичик. 4. Тўпланиши (кумуляцияланшии)га қараб: а) жуда юқори: тўпланадиган моддалар кумуляция коэффициента 1 дан кам; б) сезиларли даражада тўпланиб борадиган: кумуляция коэффициента 1—3 дан кам; в) ўртача тўпланиб борадиган: кумуляция коэффициента 3—5 бўлган моддалар; г) сует тўпланиб борадиган: кумуляция коэффиценти 5 дан ортиқ бўлган моддалар. 5. Чидамлилигига қараб (ташқи муҳитда): а) жуда чидамли: заҳарсиз таркибий қисмларга парчаланиш вақти 2 йилдан ортиқ моддалар; б) чидамли: заҳарсиз таркибий қисмларга парчаланиш даври бир йил бўлган моддалар; в) ўртача чидамли: заҳарсиз таркибий қисмларга парчаланиш вақти 16 ойдан ошмайдиган моддалар; г) кам чидамли, заҳарсиз таркибий қисмларга парчаланиш вақти 1 ойдан ошмайдиган моддалар.

6. Хавфли ўсмалар пайдо қилиши (канцерогенлиги)га қараб: а) рўй-рост канцероген моддалар: одамларда рак пайдо қилиши маълум бўлган, ҳайвонлар устидаги тажрибаларда кучли канцероген таъсир кўрсатиши аниқланган моддалар; б) канцероген моддалар: канцерогенлиги ҳайвонлардаги тажрибаларда исбот этилгану, бироқ одамларда исбот этилмаган моддалар; в) канцероген таъсири сует моддалар: ҳайвонлардаги тажрибаларда сует канцероген таъсир курсатадиган моддалар; г) канцероген деб гумон қилинадиган моддалар. 7. Мутагенаигига қараб: а) ўга мугагенлар: ўсимлик ва ҳайвонларда 100% гача мутациялар пайдо қиладиган моддалар (100% деб 100 та хромосомада пайдо бўлган 100 та мутация қабул қилинади); б) кучли мугагенлар, дрозофилда 5—100% мутация пайдо қиладиган моддалар; в) ўртача мугагенлар, дрозофилда 25% мутация пайдо қиладиган моддалар; г) кучеиз мутация пайдо қиладиган, дрозофилда 12% мутация пайдо қиладиган моддалар; д) жуда кучеиз мугагенлар, дрозофилда 0,5—1% мутация пайдо қиладиган моддалар. 8. Тератогенлигцга қараб: а) рўй-рост тератогенлар, болаларнинг майиб мажруҳ бўлиб туғилишига олиб келиши мумкин бўлган, тажриба ҳайвонларда шундай нуқсонларга сабаб бўладиган моддалар; б) тератогенлига асорат бериши гумон моддалар, ҳайвонлардаги тажрибаларда аниқланган моддалар. 9. Эмбриотроплигига қараб:

а) селектив эмбриотроп таъсирига эта моддалар, она организми учун заҳарли бўлмаган дозалардан эмбриотроп таъсир курсатадиган моддалар; б) ўртача эмбриотроп моддалар, эмбриотроп таъсири бошқа токсик таъсир билан бирга юзага чиқадиган моддалар; 10. Аллергик хоссаларига қараб: а) кучи аллергенлар, турмушда учраб турадиган кичик дозаларда таъсир қилганида ҳам кўпчилик одамларда аллергия ҳолатини келтириб чиқарадиган моддалар; б) кучеиз аллергенлар айрим кишиларда аллергия ҳолатини пайдо қиладиган моддалар. Атрофлича, чуқур ўрганиб чиқилган модда мазкур таснифотда келтирилган кўрсаткичларнинг бирортасидаги «а» бандига тўғри келадиган бўлса, уни амалда ишлатишга жорий қилинмайди. Мабодо, ҳозир амалда ишлатилиб келинаётган моддалар орасида шундайлари чиқиб қолса, буларнинг қўлланилишини тақиқлаб қўйиш ва анча бехатар бўлган пестицид намуналари билан алиштириш зарур бўлади. Одатда пестицидлар организмга турли йўллар билан: нафас йўллари, ҳазм йўллари, тери ва шиллиқ пардалар орқали кириши мумкин. Меҳнат шароитлари, уларнинг физик, кимёвий ва токсикологик хусусиятларига қараб, бу моддаларнинг баъзилари асосан нафас йўллари орқали организмга кирса, баъзилари кўпроқ бошқа йўллар орқали кириши мумкин. Бироқ уларнинг нафас йўллари орқали организмга кириши қишлоқ хўжалик амалиётида кўпроқ аҳамиятга эга. Заҳарли кимёвий моддаларни қишлоқ хўжалигида ўсимликларга пуркаш, чанглаш, уруғларни дорилаш ва баъзи бошқа ишлар вақтида қаттиқ ёки ёғли пестицид зарарларидан иборат аэрозоллар ҳосил бўлади. Шунингдек, пестицидлар буғ ҳолида ҳавога чиқади, демак, улар ана шундай аэрозоллар ва буғ ҳолида нафас олинадиган ҳаво билан аралашиб организмга кириши мумкин. Пестицидлар ҳаво йўлларига тушгандан кейин улар юқори нафас йўлларининг шиллиқ пардасидан ҳам сўрила олади. Ўпка алвеоларининг юзасидан ҳам

пестицидлар анчагина сўрилиши мумкин. Маълумотларга қараганда, ўпка алвеолалари ёзиб қўйиладиган бўлса, уларнинг умумий юза сатҳи тахминан 100 м 2 га тент, альвеола мембранасининг қалинлиги эса атиги 14 микрон атрофида бўлади. Равшанки, ўпка алвеолалари юзасининг ҳаддан ташқари катта бўлиши, ўпка тўқимасида қанчадан-қанча лимфа томирлари борлиги туфайли нафасга олинган ҳаво билан кирган газлар, буғлар, зарралар, шунингдек, организм муҳитида эрийдиган заҳарли моддалар алвеолалардан тез сўрилиб ўтиб, организмнинг заҳарланиб қолишига сабаб бўлиши мумкин. Чангланувчи пестицидларнинг нафас йўллари орқали нечоғли тез ва кўп ўтиши ҳавода муаллақ ҳолатда бўладиган зарраларнинг катта-кичиклигига боғлиқ. Мазкур зарра омиллар қанчалик майда бўлса, организмга шунчалик чуқурроқ киради ва тезроқ сўрилиб боради. Катталиги 30—50 (микрон) келадиган зарралар бурун, томоқ ва трахея шиллиқ пардаларида ўтириб қолади, катталиги 30—10 микрон келадиган зарралар бронхларга, 105 микрон келадиганлари бронхиолларга етиб боради, катталиги 31 микрон келадиган ва бутунлай майдароқ бўлган зарралар алвеолаларга ўтади. Диаметри 12 микрон келадиган зарралар алвеолаларда кўпроқ ушлаб қолинади. Умуман, ўпкага тушадиган ҳар қандай зарра ушланиб қолаверади. Нафас йўллари орқали организмга кирадиган пестицидлар шиллиқ пардаларга ҳамда ўпка тўқимасига маҳаллий таъсир кўрсатиши, шунингдек, талайгина иитерорецепторларни таъсирлантириб, рефлектор йўл билан бугун организмга ҳам таъсир қилиши мумкин, шу муносабат билан патологик рефлекслар ўпкада пайдо бўлиши мумкин. Пестицидларнинг ингаляцион йўл билан организмга кириши жуда хавфлидир. Нафас йўллари орқали организмга кирадиган пестицидлар меъда-ичак йўли шиллиқ пардасидан сўрилиб ўтадиган пестицидларга араганда, одатда, бирмунча қучлироқ таъсир кўрсатади, чунки булар катта қон айланиш доирасига ўзгармаган ҳолда тушади ва жигар тўсиғи (барерини)ни четлаб ўгади. Мана шу нарса пестицидлар билан ишлаш

вақтида уларнинг ҳаводаги концентрациясини йўл қўядиган даражасига камайтириш, нафас йўлларини пестицидлар киришидан сақлаш чораларини кўришни муҳим қилиб қўяди. Заҳарли кимёвий моддаларнинг организмга меъда-ичак йўли орқали кириши маълум даражада аҳамиятга эга. Нафас олинадиган ҳаво билан кирибқоладиганмайда заҳарли модцалароғюбў1ШШҒИга тушиб, кейин ютиб юборилиши мумкин. Бундан ташқари, пестицидлар овқат ейиш ва тамаки чекиш билан, ифлосланган қўллар билан оғизга тушиши мумкин. Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари озиқ-овқат кўринишида истеъмол этилар экан, агар мазкур маҳсулотлар пестицид қолдиқлари билан ифлосланган бўлса, уларнинг киши организмига бевосита тушиш эҳтимоли бор. Меъда-ичак йўлига тушган пестицидлар асосан ичақда сўрилади. Липоидларда эрийдиган айрим пестицид намуналари эса оғиз ва меъда шиллиқ пардасида ҳам сўрилиш хусусиягига эга. Ичак шиллиқ пардасида эса липоидаларда эрийдиган заҳарли модцалар ҳам, буларда эримайдиганлари ҳам сўрилаверади. Сувли эритмалар асосан йўғон ичакда сўрилади. Оғиз орқали тушиб, меъда-ичак йўллари орқали сўрилиб ўтган заҳарли модцалар қон ва лимфа томирл ари билан бугун организмга тарқалиб боради. Улар катта қон айланиш доирасига тушишдан олдин вена орқали жигарга киради, бу ерда уларнинг бир қисми ушланиб қолиши, заҳарсиз ҳолга келтирилиши мумкин. Жигарнинг тўсиқ—«барер» фаолияти ана шундан иборат. Заҳарли модцалар жигарда шу тариқа ўзгаришларга учрайдиган ҳамда пестицидларнинг бир қисми ичакда сўрилмай нажас билан бирга ташқарига чиқиб кетадиган бўлгани учун заҳарли моддаларнинг ҳазм йўли орқали организмга кириши уларнинг ингаляцион ҳаво йўли билан ўтишига қараганда камроқ хавф туғдиради.

Пестицидларнинг маҳаллий, рефлектор ва умумий (резорбтив) таъсири тафовуг қилинади. Маҳаллий таъсир дейилганда пестицидлар қайси жойга теккан бўлса, улар организмга сўрилиб ўтмасдан туриб ўша жойдаги тўқималарнинг таъсирланишидан рўй берадиган ўзгаришлар тушунилади. Кимёвий моддаларнинг таъсирлайдиган, тўқималарни ҳалок қилиб эритадиган (некрозлайдиган), қуритиб, бужмайтирадиган таъсири ана шундай маҳаллий таъсир жумласига киради. Гексахлоран, натрий фторид, кремний фторид, кальций цианамид, эркин цианамид ва бошқалар бадан терисини ачиштириб, яллиғлантиради ва куйдиради. Бироқ заҳарли химикатлар ҳам қандай маҳаллий таъсир кўрсатганида ҳам марқазий нерв тизими орқали ҳар хил рефлектор реакцияларини келтириб чиқаради (нафас йўллари, меъда-ичак йўлидаги шиллиқ пардалар, тери юзаси, томирлар системасида рецепторлар билан кўп таъминланган, айниқса, умумий уйқу артериясининг ташқи ва ички уйқу артериясига бўлиниш жойидаги каротид коптокча кимёвий моддалар таъсирига жуда сезгир). Организмга кдндай йўл билан бўлмасин тушган пестицид умумий (резорбтив) таъсирини кўрсатади, яъни қонга сўрилиб ўтгандан кейин организмдаги тўқималарига тарқалиб, бутун организмга таъсир кўрсатади. Заҳарли моддалар организмга тушгач, турли ўзгаришларга учрайди (оксидланиш, қайтарилиш реакциялари, гидролиз реакциялари ва бошқалар). Аксарият заҳарли кимёвий моддалар организмга тушганидан кейин бир қанча кимёвий ўзгаришлар оқибатида турли хил моддалар ҳосил бўлади. Мазкур моддалар дастлабки бирикмаларга нисбатан физиологик жиҳатдан камроқ ёки кўпроқ фаол бўлиши, яъни камроқ ёки кўпроқ заҳарли таъсир кўрсатиши мумкин. Шу боисдан ҳам моддаларнинг таъсири ҳар хил бўлиши қайд этилади. Заҳарли моддаларнинг организмдан чиқиб кетиши ҳақида чиқиб кетишини эмас, балки турли кимёвий ўзгаришларга учраши тўғрисида сўз юритилганда,

уларнинг ўзгаришга учраганидан кейин организмдан бошқача моддалар ҳолида чиқиб кетишини назарда тутиш зарур. Масалан, метилмеркаптоф-сульфооксид сульфонгача оксидланади ва препаратнинг 97—98 фоизи шу бирикмалар ҳолида организмдан 15 соат мобайнида чиқарилади. Октаметил организмда аминооксидаза ферменти таъсирида фосфор аминооксидазага оксидланади ва шу ҳолида организмдан чиқиб кетади. Ажратиш органлари парчаланиб ўзгарган химикатларнинг организмдан чиқишда катта рол ўйнайди. Сув муҳитида эрийдиган моддалар асосан буйрак орқали чикарилади. Газсимон, буғсимон ва учувчан модцалар нафас йўллари оркали чиқиб кетиши мумкин. Бир қатор песгицидлар, огар металлар ва бошқа баъзи моддалар организмдан тери орқали чиқиб кетиши хусусиятига эга. Ёғсимон моддаларда яхши эрийдиган баъзи моддалар, хусусан хлороорганик моддалар: ДДТ, гексахлор- циклогексан, гептахлор, баъзи бир фосфорорганик моддалар қондан сут безига ўтиб, сут билан бирга ажралиши ҳам мумкин. 4. Песгицидлар ва атроф-муҳит Атроф-муҳитнинг шохобчалари бўлмиш атмосфера ҳавоси, сув ҳавзалари, озиқ- овқат маҳсулотлари, тупроқ, истиқомат жойлари пестицидларнинг қўлланиши жараёнида маълум даражада ифлосланиши аниқланган. Пестицидларни қўллаш усулларини тадбиркорлик билан олиб бориш туфайли атроф-муҳитни ифлосланишдан маълум даражада сақлашга имкон туғилади, қулай экологик ҳолат сақланади. Табиий-иқлимий шароитларга, шунингдек, ўсимликлар, экинларнинг турли хусусиятларига, аҳволига, пестицидларнинг физик хоссаларига қараб уларни ишлатиш усуллари турлича бўлади. Пуркаш дорилашга мўлжалланган ўсимликларга заҳарли химикатларни эритмалар ҳолида (бунда ўсимликларга заҳарли сув ёки органик эритувчиларда эритилган бўлади), суспензиялар ҳолида (бунда сувда эримайдиган қаттиқ пестицид

сувга аралаштирил- ганидан кейин унда муаллақ турадиган қаттиқ зарралар ҳолида бўлади) ва эмулсиялар ҳолида (бунда сувда эримайдиган пестицид суюқлик кўринишида бўлиб, сув билан аралаштирилганидан кейин бир жинсли пуркаш томчилар ҳолида муаллақ қолади), дон омборлари, иссиқхоналар ва бошқа биноларни юқумсизлантириш учун ҳам шу усулдан фойдаланилади. Заҳарли кимёвий моддалар пуркаш усули билан қўлланиладиган препаратлар жуда тежамли ҳодца сарфланади, бироқ Ўзбекистоннинг иссиқ иқлими шароитида бу усул кўп сув сарф қилинишини талаб этади: 1 га дала майдонидаги ўсимликлар трактор воситасида пуркаланилганда 400— 600 л, авиация воситалари (самолёт, вертолёт) ёрдамида пуркаланилганида 100—120 л, дов-дарахтларни пуркаш учун 200 л гача сув сарфланади. Бундай кўп миқдордаги сув сарфланадиган пуркаш усуллари айниқса, атмосфера ҳавосини, сув ҳавзаларини анчагина ифлослантиради. Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, ҳавода мавжуд бўлган заҳарли моддаларнинг концентрацияси рухсат этиладиган миқцордан 5—10 марта юқори бўлиши қайд этилган. Шундай ифлосланишларни камайтириш мақсадида энг кам ҳажмли усулдан фойдаланиш таклиф қилинмоқца. Бу усулда ҳар бир майдонга 100 ва 50 л гача бўлган сувли эритмалар қўлланилади, бунда таъсир қилувчи препаратларнинг эритма концентрацияси маълум даражада юқори бўлади. Ўрта Осиёнинг иқлим шароитида ихчам ҳажмли усулни қўллаш унча тўғри келмайди. Чунки юқори ҳароратли шароитда мазкур усулдан фойдаланилганда атроф-муҳитнинг ифлосланиш хавфи ортади. Чанглаш. Кукунсимон заҳарли моддаларни қишлоқ хўжалик зараркунандаларига қарши ишлатишда одатда чанглаш усулидан фойдаланилади. Кукунсимон препаратлар дустлар билан ҳаво қуруқ ва иссиқ бўлиб турган пайтда ўтказилади. Мазкур усул энг осон бўлиб асосан қурғоқчил табиатли жойларда кўп раем бўлган. Чанглашда пестицид пуркаш усулидагига қараганда кўпроқ сарфланади, препаратнинг кўпгина қисми шамол билан ҳар ёққа (айниқса, юқори кўтариладиган ҳаво оқими билан юқорига) кетиб қолади ва иероф бўлади. Ёхуд

бошқа экинларга тушиб, уларнинг зарарланишига сабаб бўлади. Пестицидларнинг овқат учун ишлатиладиган сабзавот, полиз маҳсулотлари, резавор ва меваларга тушиши жуда хавфли. Чанглаш билан ишлов бериш усули ўсимликлар ҳали шудрингдан нам бўлиб турган эрга тонггача, шунда ҳам шамол йўқ пайтда ўтказилади. Бордию, ўсимликларни эрта тонгда чанглашнинг имкони бўлмаса, уларни дорилашдан олдин намлаш керак бўлади, бунинг учун махсус чанглагич машиналаридан фойдаланилади. Агар секундига 3 м дан кўра кўпроқ тезликда шамол эсиб турган бўлса, чанглаш ишини ўтказиб бўлмайди. Аэрозол усул. Заҳарли кимёвий моддаларни қўллашда аэрозол усул бир қатор афзалликлари билан ажралиб туради. Мазкур усулда суюқлик ҳолидаги пестицидлар майда-майда томчи зарраларга бўлиниб, туман ҳолига ёки қаттиқ зарралар кўринишидаги пестицидлар махсус термик усулда ишланиб, тутун ҳолига келтирилади ҳамда генераторлар ёрдамида кимёвий таъсирчан моддалар пуркалади.

Заҳарли моддаларни аэрозол усули билан ишлатиш ҳозирда кенг ту c олмоқца. Заҳарли хўраклардан фойдаланиш. Зараркунанда кемирувчи ҳайвонлар, турли ҳашаротлар ва айниқса, ғумбакларга қарши курашиш учун заҳарли хўраклардан фойдаланилади. Бунда зараркунандалар айниқса, хуш кўриб ейдиган овқатдан хўраклар махсус усулда тайёрланади. Пестицидлар қўшиб тайёрланадиган хўраклар (қуруқ озиқ моддасига аралаштирилиб тайёрланганда ва суюқ заҳарли модда суспензияси ёки эмульсияга суюқ ёки озиқ моддасини қўшиб тайёрланган) бўлиши мумкин. Одатда зараркунандалар макон қурган жойларга, далага сочиб қўйилади (юмронқозиқлар ва кемирувчи, қўнғиз ҳашаротларга қарши) ёки кемирувчи ҳайвонларнинг инига қўйилади (омборлар, молхоналар ва бошқаларда), бунда албатта фойдали ҳайвонлар, паррандаларга озор бермаслик чоралари кўрилади. Заҳарли хўраклардан фойдаланишнинг хавфли томони шундаки, бу заҳарли омиллар ёғин сувлари билан ювилиб сув манбаларига тушиши, фавқулодда озиқ-овқат маҳсулотларига аралашиб қолиши мумкин. Умуман олганда заҳарли хўраклар нисбатан кичик майдонларда, маълум жойларда ишлатилади. Тупроққа донадор препаратларни солиш. Қишлоқ хўжалик экинлари зараркунандаларига қарши кураш чора-тадбирларини янада мукаммаллаштириш, аввало, ўсимликларни кимёвий йўл билан ҳимоя қилиш тадбирларини тубдан яхшилашни талаб этади. Экин ва дов-дарахтларни кимёвий йўл билан ҳимоя қилишда ҳозирда ишлатиб келинаётган пуркаш усуллари атроф-муҳитни пестицид моддалар билан ифлосланишга олиб келади. Бу усул одам ва ҳайвонлар учунгина эмас, балки фойдали ҳашаротлар ва бошқа жонзотлар учун ҳам хавф туғдиради. Бу борада донадор инсектицидлардан фойдаланиб, беда ва ғўза экинларини кемирувчи ва сўрувчи зарарқунандалардан сақлаш учун ишлаб чиқилган юқори самарали янги услуб гагиена нуқтаи назардан мақсадга мувофиқ келади. Донадор шаклдаги инсектицидларни экин уруғи билан бирга ерга солиш пестициднинг тежамли

ишлатилишига ёрдам беради, атроф-муҳитнинг ифлосланишига йўл қуйилмайди. Шунингдек, мазкур усулда фойдали ҳашаротлар ҳамда ҳайвонларнинг озорланиш хавфи ҳам камаяди. Масалан, суперфосфатга аралаштирилиб тайёрланган 4%ли донадор рогордан фойдаланиш (цоналарнинг диаметри 1—1,5 мм) экин ниҳолларини идциз чиришига сабаб бўладиган ўсимликни битлардан бутунлай сақлайди. Ғўза ниҳолларини ўсимлик битлари, ўргимчак кана ва ғумбаклардан сақлаш учун бир қанча препаратларни бирга қўшиб тайёрланган донадор инсекцидлардан фойдаланилади (рогор ва антио препаратлари, гексахлораннинг гамма изомери гранулаларга қўшиб тайёрланиши мумкин). Уруғларни дорнлаш. Одатда техник ҳамда маданий, ўсимликлар, шу жумладан, чигит, маккажўхори ва бошқа экин уруғларини экишдан олдин тупроқца яшайдиган зараркунанда замбуруғлар ҳамда бактерияларга қарши курашиш мақсадида кимёвий ишланади. Маълумки, табиатда турли зараркунандалар замбуруғлар, микроорганизм ва вируслар уруғли донларни касаллантириб экинларнинг униб чиқишига, қолаверса ҳосилдорликка анчагина зарари тегади. Уруғларни дорилаш билан турли касалликларга қарши курашилганда ташқи муҳит объектлари атмосфера ҳавоси, сув манбалари, неъмат ва резавор ўсимликлар ифлосланишдан ҳоли бўлади. Уруғларни дорилашнинг уч усули мавжуд: қуруқ дорилаш, бир оз намлаб ва сувлаб дорилаш. Қуруқ усул билан дорилашда уруғлар кукун ҳолидаги препаратлар билан дориланади, бир оз намлаб дорилашда эса уруғлар бир оз миқдордаги ёпиштирувчи эритмалар билан намланади, сўнгра уларга кукун ҳолидаги препаратлар сепилади. Сувлаб дорилаш усулида уруғлар доривор кимёвий эритмага солиниб, бўктириб қўйилади. Кейинги йилларда айрим ўсимлик уруғлари, чунончи чигитлар капсула усулида дориланмоқда. Бунда уруғлар, махсус полимер моддалар ҳамда кимёвий препаратлар муштараклигида ишловга берилади. Капсула ҳолидаги бундай уруғликлар, бир тарафдан заҳарли моддаларни аниқ

миқцор, меьёрда ишлатишга ёрдам берса, иккинчи томондан, мазкур усулда дориланган чигитлар бенуқсон ўсиб чиқади, ҳосилдорлик бир қадар ошади. Чунки капсулалаштирилган моддалар таркибига ўсимликнинг ўсишини таъминлайдиган микроэлементлар ҳам қўшилади. Уруғликларни қуруқ усул билан дорилашда кимёвий ишловга берувчи модда махсус асбоб ва механизмлар воситасида дориланади. Бироқ мазкур усулни қўллашда жуда эҳтиёткорлик ҳамда шахеий воситалардан (распиратор, противогаз, ниқоб ва бошқалар) тадбиркорлик билан фойдаланилмаса, у ҳолда кимёвий моддалар хавфли ва зарарли томонларини кўрсатиши мумкин. Шу боисдан кейинги йилларда уруғларни сал сувлаб ёки яхшигина намлаб, сўнгра заҳарли модцалар билан ишланилмоқца. Уруғликларни дорилаш махсуслаштирилиб қурилган биноларда СПЗМ, ОС, OCX ва 20СХ ва бошқа маркали машиналардан фойдаланилади. Дориланган уруғликлар трактор мосламалари билан ерга қадалади. Уларни қўл билан экиш мутлақо таъқикданади. Заҳарли кимёвий модцалар трактор мосламалари ва елкага осиб олинадиган асбоблар ёрдамида ҳамда самолётлар ёдамида ишлатилади. Пестицидларни ерда туриб ишлатишда ОТН816, 0ВХ14 маркали пуркагич чанглагичлардан фойдаланилади, самолётлар дан сепилганда эса АН-2, ЯК маркали самолётлар хизмат қилади. Ўзбекистон ҳудудида ва бошқа иссиқ иқлимли шароитларда ўсимликларга самолётлар воситасида кимёвий модцалар билан ишлов бериш анчагана маъқул келмайди, чунки бу усулда атроф-муҳит объектларининг (атмосфера ҳавоси, сув, сув ҳавзалари, озиқ-овқат маҳсулотлари бўлмиш мева, сабзовот, резавор, полиз ва бошқалар) пестицидлар билан ифлосланиши кўпроқ бўлади. Ташқи муҳит объектларининг заҳарли кимёвий модцалар билан ифлосланиши инсон соғлигига, шу жумладан, бутун жониворларга ёмон таъсир қилади. Чунки, пестицидлар биологик фаол модцалар бўлганлиги учун ҳар қандай тирик организмга асоратли таъсир кўрсатиб, йўқ қилиб юбориш хусусиятига эга. Шу

боисдан ҳам пестицидларни ўз ўрнида, тадбиркорлик билан, белгиланган меъёрда ишлатиш лозим бўлади. Аксарият, пестицидлар организмнинг биохимиявий тизимлари билан ўзаро реакцияга киришиб, унда мавжуд бўладиган табиий биохимиёвий жараёнларга таъсир этиб, ишдан чиқаради, натижада физиологик функциялар бузилиб, кўнгилсиз ҳодисаларнинг келиб чиқишига сабаб бўлади. Масалан, органик симоб бирикмалари оқсиллардан иборат фермент гуруҳларининг ҳаёт учун муҳим, сульфгидрил гуруҳларини қамраб (блоклаб) қўйса, фосфор органик бирикмалар холинэстереза ферментини қамраб қўяди. Ҳолбуки, бу ферментларнинг иккала гуруҳи ҳам тирик организмларда бўлиб у одамнинг ҳаёти фаолиятида муҳим рол ўйнаши билан ажралиб туради. Табиатда, жумладан, биосферада, яъни одамдан тортиб қурт- қумурсқа ва микроорганизмларгача бўлган жонзотлар яшаб турган муҳитда организмларнинг ҳаёт фаолиятига таъсир қила оладиган мингларча кимёвий модцаларнинг тинмай, узлуксиз айланиб юриши фан оламига маълум. Заҳарли кимёвий модцаларнинг одам на c ли насабига асоратли таъсир қилиши мумкинлиги, генетик жиҳатдан олганда, энг мураккаб муаммолардан ҳисобланади. Унинг долзарблиги шунга боғлиқки, ирсий касалликларни келтириб чиқаради. Бола ташлаш, боланинг улик ёки майиб мажруҳ бўлиб туғилиши сингари азиятли ҳодисаларнинг кейинги вақгларда кўпайиб бораёттанлиги кишини ташвишга солмай қўймайди. Ишлатилаётган кимёвий модцаларнинг аллерген тариқасида организмга таъсир қилиши борасидаги муаммо ҳам ечилиши қийин бўлган вазифа. Мазкур мураккаб масала, кимёвий модцаларни ишлатиш муносабати билан пайдо бўладиган аллергик касалликларни аниқлаш ва махсус даволаш усулларини ишлаб чиқиш вазифасини ечишга ундайди. Мазкур касалликларнинг олдини олиш чораларининг табиати билан йўналиши ҳам, кимёвий моддалардан ҳосил бўладиган аллергик касалликларни аникдаш ва даволаш усулларига кўп жиҳатдан боғлиқцир. Диққатга сазовор томони шуки, кўпгина кимёвий моддалар жуда оз миқцорда организмга тушади, унда гонадалар, эмбрион ҳужайраларига, иммунологик хусусиятларга зарарли таъсир қила оладиган ўзгаришлар бошланишига олиб келиши

мумкин. Бир кагор касалликларда, жумладан, кимёвий модцалар билан заҳарланиш ҳолларида ҳам организмнинг иммун реакциялари муҳим рол ўйнашини қайд этиб ўтиш лозим. Зироатчиликка, қишлоқ хўжалигига тааллуқли ишлар ва ялпи касалликларнинг тарқалишига қарши кўриладиган чора-тадбирларда пестицидларнинг кенг қўлланилиши ҳамда меҳнат жараёнида заҳарли кимёвий моддалар билан иш кўрадиган одамлар сонининг кўпайиб бораёттанлиги организмда юзага келадиган иммунологик ўзгаришларни клиник нуқгаи назардан батафеил ўрганиб чикиш зарурлигини кўрсатади. Қатта-катта экин майдонлари самолётлардан туриб ҳам, ердан туриб ҳам дориланади. Биосферанинг пестицидлар бидан ифлосланиш эҳтимоли ҳам тобора кўпайиб боради, чунки майда- майда зарралар ҳолидага талайгина пестицидлар ҳаво окими билан атмосферанинг юқори қатламларига кўтарилиб, ер курраси атрофида узоқ муддат мобайнида айланиб юради ва қор-ёмғирга қўшилиб, яна ерга қайтиб тушади. Хулоса қилиб айтганда, кимёвий модцалар тамомила парчаланиб кетгунича ташқи муҳит объектларида сақланиб туриш хусусиятларига эга. Шу муносабат билан амалда ишлатиш учун

жорий этиладиган препаратларни танлашда гигиеник мезонларни бундан кейин ҳам тинмай мукаммаллашгириб бориш масалалари жуда муҳим бўлиб қолади. Бунда, турли кимёвий синфларга кирадиган пестицидларнинг токсикодинамикаси ва таъсир механизмшш батафсил ўрганишга, модцаларнинг қайси хоссалари кимёвий тузилишдаги қайси хусусиятга боғлиқлигини аниқлаш, пести1щаларниш"аҳолисаломатлип1гақайдаражадавакэйхилда хавф солиши мумкинлигини олдиндан аниқдаб олишга катта аҳамият бериш зарур бўлади. Шу билан бирга, ташқи муҳит обьектларини муҳрфаза килишнинг аниқчора- тадбирларини ишлаб чиқиш даркор. атроф-муҳитни муҳофаза қилиш мураккаб ҳамда долзарб масала бўлиб, у турли давлат вакиллари ҳамда ҳар хил ихтисосдаги мутахассисларнинг бирлашиб иш олиб боришини талаб қилади. Мазқур масалани илмий асосда ҳар жиҳатдан ишлаб чиқиш муҳофаза қилишга имкон яратади. Шуни қайд қилиш керакки, заҳарли кимёвий моддалар ташки муҳитнинг қайси объектлари орқали организмга кирмасин, улар бирданига ўткир ёки сурункали (узоқ вақт давомида тушиб турадиган бўлса) заҳарланиш аломатларини келтириб чиқариши мумкин. Демак, ҳар бир тиббиёт ходими кимёвий омиллардан, заҳарланиш йўлларидан хабардор бўлмоғи, ана шундай фавкулодца ҳолларда заҳарланишнинг олдини олмоғи мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Шу мақсадда заҳарланишнинг келиб чиқиши, қайси тарзда намоён бўлиши, қандай аҳводда утиши, оғир-енгиллиги ва бошқа ҳолатларини кўрсатиб ўтиш мақсадга мувофиқдир. 5. Бирданига ўткир ва сурункали заҳарланиш тўғрнсяда тушунча Тиббиётда физиологик фаол моддалар билан заҳарланишнинг икки тури: бирданига ўткир (қатгиқ) заҳарланиш ва сурункасига заҳарланиш тафовут қилинади. Таъсирчан, заҳарли модцаларнинг организмга бир йўла қўп миқдорда тушиши оқибатида содир бўладиган заҳарланиш бирданига ўткир заҳарланиш деб аталади. Мазқур таъсирчан модданинг узоқ вақт мобайнида организмга кам- кам кириб турадиган заҳарланиш ҳолати сурункали заҳарланиш деб аталади.

Организм бирдан, фавкулодца заҳарланганида юзага чиқадиган аломатлар сурункасига заҳарланишда қузатиладиган аломатлардан фарқ қилади. Масалан, кучли таъсир кўрсатадиган бирор фосфорорганик модданинг ўлдирадиган миқцори (дозаси) ҳайвон организмга бир йўла юборилса, ҳайвон дарров безовталаниб, ғайритабиий ҳолатга келади: мускуллари тортишади, жуни хурпайиб, нафаси бўғилиб қолади, оғзидан бемавруд сўлак оқиб, ичак перисталтикаси (тўлқинсимон ҳаракати) кучаяди, қон айланиши бузилади, оқибатда нафаси қийинлашади, ўлим ҳолати кузатилади. Пестицидлар ва кимёвий моддалар билан сурункасига заҳарланишда ўзгача ҳолатларни кузатиш мумкин. Бунда заҳарланишга хос белгилар аста-секин авж олиб боради, жумладан, турли мускул гуруҳлари, хусусан, орқа оёқ мускуллари бирин- кетин фалажланади, юрак мускуллари спазмага йўлиқади, ютиш ҳамда ҳазм қилиш кийинлашиб, ҳайвон озиб кетади ва шунинг асоратида ўлади. Бир тур заҳарли моддалар организмга оз-оздан бироқ сурункасига тушиб турганда заҳарланиш аломатларини келтириб чикаришга яна бир сабаб шуки, таъсирчан кимёвий моддалар (хусусан липоидотроп, яъни ёғларга сингийдиган моддалар ДЦТ, альдирин, гексахлоран ва бошқалар) тери ости ёғ тўқималарига аста-секин тўпланиб боради (заҳар деполарини ҳосил қияади). 6. Пестицидларнинг организмга таъсир қилиш механизми Ҳозирги вақтда қишлоқхўжалиги экинларини парваришлашда, уларни зараркунанда ҳашаротлар ва турли касалликлардан ҳимоя этишда қўлланиладиган пестицидларни кимёгарлар томонидан йилига юзлаб кашф этилмоқца. Ишлаб чиқарилаётган пестицидлар хилма хил моддалар туркумига кириши туфайли, уларнинг қандай принципларга асосан таъсир қилишини изоҳлаб бериш мураккаб иш. Шунга карамай, бир кагор пестицидларнинг организмга таъсир қилиш механизми (моҳияти) маълум даражада аниқланган. Чунончи, фосфороорганик кимёвий бирикмалар организмнинг фермент тизимига таъсир кўрсатади ва шу йўл билан организмдаги биокимёвий жараёнларнинг боришини ўзгартириб қўяди.

Маълумки, организмнинг ҳаёт фаолиятида, аниқроғи, қўзғалишларнинг бир нерв охиридан ижрочи орган ҳужайрасига ўгишида медиаторлар деб аталадиган алоҳида кимёвий модцаларнинг аҳамияти катта. Ўз навбатида, медиаторлар нерв ҳужайраларидан ишланиб чиқади ва нерв охирларида бўлади. Нерв толасидан келаётган нерв импульси нерв охирига етгандан кейин медиатор

ажралиб чиқади ва ижрочи ҳужайранинг (кўпинча, мускул ёки без ҳужайрасининг) оқсил тузилмалари билан реакцияга киришади, шунинг натижасида ижрочи ҳужайра қўзғалиб, ўзига хос ишни бажаради (мускул ҳужайраси қисқаради, без ҳужайраси секрет ишлаб чиқаради). Фанда, ацетилхолин деган модда нерв импульсларини бир тузилмадан иккинчисига ўтказишда фаол иштирок этадиган медиаторларнинг бири эканлиги аниқланган. Нормал шароитларда нерв толасидан унинг охирига импульс етиб келганида бир оз миқдор ацетилхолин ажралиб чиқади. У мускул толасининг қисқаришига ёки безнинг секрет ажратишига сабаб бўлади, Ҳужайранинг ўзига хос фаолияти шу йўсинда охирига етганидан кейин, энди керак бўлмай қолган ацетилхолин тўқимадаги алоҳида фермент— холинэстераза ферменти таъсирида парчаланиб кетади. Натижада, бояги ишчи ҳужайра яна аввалгидек қўзғалувчан ҳолга келади ва навбатдаги нерв импульсини қабул қилишга тайёр бўлиб туради. Илмий тадқиқотларда аниқланганидек, фосфороорганик бирикмалар холинэстраза ферменти билан реакцияга киришиб, шу фермент фаоллигини пасайтиради. Фермент фаоллиги пасайиб қолганидан кейин нерв қўзғашларида ажралиб чиқадиган ацетилхолиннинг парчаланиши тўхтайди ёки хийла камаяди, натижада ацетилхолин тўқималарда тўпланиб қолади ва ишчи ҳужайрага энди анча кучли ва узоқ таъсир кўрсатиб туради, шунга кўра заҳарланишга хос бир канча ўзгаришлар юзага келади. Мазкур биокимёвий жараён сиртдан қараганда тегишли нервлар тонусининг бир қадар кескин кучайиши билан ифодаланиладиган жараёнга ўхшаб кетади. Маргимуш (мишьяк), симоб бирикмалари ҳам асосан фермент тизимларига таъсир кўрсатади. Пекин улар холинэстразага таъсир қилмай, балки бошқа ферментларнинг, хусусан, олтингугурт тутадиган ва хилма хил биокимёвий жараёнларда иштирок этадиган тиол ферментларининг активлигини пасайтиради. Хлороорганик асосга эга бўлган пестицидлар паренхиматоз органлари, жумладан, жигарга таъсир қилиши билан ажралиб туради. Хлороорганик бирикмалар билан заҳарланган одамларда жигар функциялари издан чиқиб, организмнинг

ҳимоя реакциялари сусайиб қолади. Организмда узлуксиз содир бўлиб турадиган оксидланиш жараёни ҳам бузилади. Сўз пестицидларнинг организмга таъсир қилиш механизми тўғрисида кетар экан, айнан бари бир пестицид организмнинг қандайдир функцияларини издан чиқаради, бошқа тизимларга таъсир қилмайди, деб айтиш нотўғри бўлар эди. Организмга тушган ҳар кандай заҳарли модда кенг доирада таъсир кўрсатиб, нерв тизими, эндокрин безлар тизими, юрак қон томир тизими ва бошқа орган ва тўқималарнинг ишини ўзгартиради. Заҳарли кимёвий моддаларнинг организмга таъсири натижасида, бунда хилма хил ўзгаришлар орасида организмнинг бирор тизимига хос ўзгаришлар устун туриши мумкин. Организмдаги қайси тизимнйнг кўпроқ ўзгаришга учраши ҳар хил ҳодисада ўша ўзгаришларни келтириб чиқарадиган кимёвий модданинг таркибан тузилишига, табиатига боғлиқ бўлади. Инсоният яшаб ижод этаётган табиий муҳит нафақат инсон фаолияти билангина ифлосланиб қолмасдан, балки табиий жараёнлар оқибатида (вулқонларнинг отилиши, гейзерлар натижасида, кенг кўламда ёнғинларнинг содир бўлиши, табиий чириш) ҳамда инсоннинг ишлаб чиқариш фаолияти туфайли озор топмоқда. Инсоннинг кимё соҳасидаги фаолияти, том маънода олганда, халқхўжалигини ривожлантириш бобида ғоят катта омил бўлиб ҳисобланадию, лекин шу билан бир вақтда гигиеник жиҳатдан муҳим бўлган жараёнларни ва бошқа бир қанча муаммоларни ҳам туғдиради. Кимё фани ва унинг кўпгина жабҳалари тез ривожланиши билан бир қаторда одам организмига асорат бериши мумкин бўлган кимёвий моддалар таъсири атрофлича, ҳар томонлама ўрганиб борилади. Шу билан бир қаторда ташқи муҳит ва аҳоли саломатлигини сақлаш, пестицидларнинг организмга кўрсатиши мумкин бўлган зарарли таъсирини бартараф этиш йўллари ва усуллари ишлаб чиқилади. Чунки, бу хиддаги чора- тадбирлар ишлаб чиқилмаса пестицидлар турли йўллар билан озиқ-овқат маҳсулотлари, сув, атмосфера ҳавоси билан бирга организмга кириб, одамларнинг

саломатлигига бир қадар таъсир кўрсата оладиган омилга айланиб қолиши мумкин. Зироатчиликда, маданий ўсимликлар парваришида маргимуш ва симоб препаратларидан фойдаланиш муносабати билан одамларнинг пестицидлар ўрнида ишлатиладиган мазкур моддалардан зарарланиб қолганлиги тўғрисидаги хабарлар XVIII асрдаёқ маълум бўла бошлаган эди. XIX аср ва XX асрнинг биринчи ярмига тааллуқли маълумотлар бу препаратлар билан заҳарланиш ҳоллари Европа, хусусан, Германия, Франция, Испания ва^бошқа мамлакатларда ҳам учраганлигидан далолат беради. Ўша замондаги манбаларда одамларнинг никотин, мис, фосфор ва цианамидлар сингари препаратлар билан заҳарланиб қолганлари ҳақида хабарлар ҳам учрайди. Чунончи, заҳарли кимёвий моддалардан 1945—1949 йиллар мобайнида 1700 киши, 1950 йидцан 1954 йилгача 7300 киши заҳарланганлиги тиббиётга тааллуқли адабиётларда қайд қилинган. 1955—1959 йилларда эса кимёвий препаратлардан заҳарланган кишилар сони 150000 дан зиёд бўлган. Кейинги ўн йилликларда қишлоқ хўжалигида ўсимлик зараркунандаларига ва касалликларга қарши, шунингдек, бошқа мақсадларда қўлланиладиган пестицидлар турли (ассортиментни) янги фосфор органик бирикмалар ҳисобига ошиб борди. Ўз-ўзидан маълумки, қўлланилувчи кимёвий омиллар турининг ортиши бу моддаларнинг кенг кўламда ишлатилишидан дарак беради. Кейинги 25 йил ичида заҳарли кимёвий моддаларни қўллайдиган мамлакатларда бу таъсирчан моддалардан заҳарланган кишиларнинг сони бир неча ўн мингдан ортиб кетган. Кўпчилик ҳолларда одамларнинг ёппасига заҳарланиш ҳодисалари ҳам содир бўлиб туради. Чунончи, аҳоли томонидан олинадиган озиқ-овқат маҳсулотлари, шунингдек, рўзғор буюмларига пестицидлар юқиб қолади, тиофос, ГХЦГ, гексахлорин, теодан, полихлорпинен ва бошқа препаратларнинг нотўғри ташилиши, сақланиши ва ишлатилиши натижасида сув, ҳаво, тупроқ, озиқ- овқат маҳсулотлари зарарланмоқда, шулар орқали инсон организмида турли кўринишдаги касалликлар содир бўлмоқца.

Бу борада сурункали заҳарланиш салмоқли ўрин тутади. Заҳарли кимёвий моддаларни тадбиркорлик билан сақлаш ва ишлатишга дойр гигиена нормативига бекаму куст амал қилиш аҳоли саломатлигини сақлашнинг ишончли йўли бўлиб қолади, уларнинг ташқи муҳит объектларидаги миқцори гигиена нормативларидаи ошиб кетишига мутлақо йўл қўйиб бўлмайди. Пестицидларни ишлатиш меъёрига, муддатларига қатьий амал қилиб бориш катга аҳамият касб этади. Турли буюм ва асбобларнинг сиртида маълум даражада қоладиган ва мева ҳамда сабзавотларнинг бирмунча ичкари қатламларига ўта оладиган мойли эмульсиялар кўпроқхавфлилиги билан ажралиб туради. Тадбиркорлик билан ўз ўрнида сақланмайдиган ҳамда ишлатилмайдиган пестицидлар ёғингарчилик даврида ерлардан оқиб келадиган сув билан бирга сув манбаларига тушиши мумкин. Бунга йўл қўймаслик учун ариқ ва ҳовузларнинг қирғоқлари мустаҳкамлаб, бундай ҳодцан ҳоли қилиниши керак. Заҳарли кимёвий моддалар ичида, айниқса, хлороорганик пестицидлар ариқларда ушланиб қолиши мумкин, шунинг учун ариқларни вақти-вақти билан тозалаб туриш зарур бўлади. Қишлоқ хўжалигида ишлатиладиган худа кўп заҳарли моддалар ташқи муҳит омилларига чидамли бўлиб, улар сув ва тупроқ муҳитида узоқ вақт сақланиб туриши ва тупроқнинг бир мунча чуқур қатламларига утиши мумкин (масалан, ДЦТ, полихлорпинен, ГХЦГ, аддрин, полихлоркамфен ва бошқалар шулар жумласидандир). Хлороорганик моддаларнинг ўзига хос хусусиятларидан бири уларнинг сувда ёмон эришидир, бироқ органик эритувчи, жумладан, ёғларда яхши эрийди ва ташқи муҳитга чидамли бўлади. Гигиена таснифига мувофиқ бир қанча хлороорганик бирикмалар жуда чидамли препаратлар жумласига киради. Масалан, ДЦТ ишлатилганда жойида тупроқ муҳитида у 8—10 йилдан кейин хам, ГХЦГ, альдрин, гептохлор каби препаратлар эса 4—6 йилдан кейин тупроқда сақланганлиги аниқданган. Линдан препарата 2— 4,5 йил мобайнида тупроқнинг юқори қатламида сақланиб туриши

хусусиятига эга ва аста-секин тупроқнинг чуқур қатламларига сингиб боради. Препаратнинг тупроқда қанчалик узоқ сақланиши тупроқ табиатига боғлиқ эканлиги хам аниқланган (пестицидлар органик моддаларга бой тупроқларда минерал моддаларга бой тупроқларга қараганда кўпроқтўпланади). Заҳарли моддаларни сакдащда тупроқ миқроорганизмларининг қор ва ёмғир сувларининг кўп-озлигининг хам аҳамияти бор. Хлороорганик бирикмаларнинг тупроқда қанчалик тўпланиб бориши препаратларнинг қандай меъёрда ва неча марта ишлатилганлигига хам боғлиқ бўлади. Бу пестицидлар ўсимлик ва хайвонлардан олинадиган маҳсулотларда ҳам тўпланиб боради. Уларнинг ўсимликларда қандай миқцор ва қанча муддатда сақланиб туриши бир қанча омилларга узвий боғлиқ бўлади. Жумладан, препаратларнинг ташқи муҳит омиллари таъсирига чидамсиз ва чидамлилигига, қайта-қайта ишлатилишига, қўлланиш миқдорига, ўсимликларнинг турига, заҳарли химикатлар ишлатиладиган туман ёки вилоятларнинг иқдим шароитларига ва бошқаларга боғлиқцир. Қишлоқ хўжалиги мақсадларига ишлатилувчи хлороорганик пестицидларга қараганда фосфороорганик препаратларининг афзаллиги шундаки, улар ташқи муҳитга камроқ чидамли бўлиб, айниқса, иссиқ кунларда зарарсиз маҳсулотларга парчаланиб кетади. Чунончи, тадқиқотлар шуни кўрсатадики, метелмеркаптафос ўсимликларнинг баргларида 30 кун, антио 10 кун, фосфамид 7— 10 кун мобайнида сақланиб туради. Модомики шундай экан, тадбиркорлик билан ишлатилганида ўсимликлар таркибида улар кўп тўпланиб қолмайди. Ўсимликларни ҳимоя қилишда ва уларни парваришлашда ишлатиладиган пестицидларнинг мумкин қадар иссиққонли организмларга зарарсиз бўлиши катта аҳамиятга эга. Шу боисдан ҳам жаҳондаги қўпгина мамлакатлар олимлари ўсимликларнинг зараркунандалари ва касалликларига қарши курашда яхши наф берадиган, щу билан бирга, одам ва ҳайвонлар учун заҳарли таъсир кўрсатмайдиган фосфороорганик пестицидларни кашф этиш юзасидаги кенг кўламда илмий-

тадқиқот ишларини олиб бормоқца. Ҳозирги вақтда хлорофос, карбофос ва бошқалар сингари кам заҳарли препаратлар ишлаб чиқилмоқца. Ҳозирда атрофлича қўлланиладиган пестицидларнинг яна бир гуруҳи карбоматлар, яъни карбоминат кислота ҳосилаларидир. Одатда, мазкур препаратлар кўпгина зараркунанда ҳашаротларга заҳарли таъсир кўрсатади, бироқ ташки муҳитга кам чидамли бўлишлари билан ажралиб туради. Хулоса қилиб айтганда, қишлоқ хўжалиги амалиётида қўлланиладиган пестицидлар ўзининг физик кимёвий хоссалари, ташқи муҳитга чидамлилиги ва бошқа хусусиятлари жиҳатидан бир-биридан анчагина фарқ қилади. Шу туфайли озиқ-овқат маҳсулотлари, атмосфера ҳавоси, шунингдек, тупроқнинг ифлосланишига йўл қуймаслик учун бу препаратларни тўғри танлаб, меъёрида, тадбиркорлик билан ишлатиш ва айни вақтда гигиена қоидаларига бекаму куст амал қилиб бориш жуда муҳим (фақат мазкур экин учун ижозат берилган пестицид намуналарини қўллаш, уларни ишлатиш муддатлари, усуллари, меъёрига амал қилиш, бирор майдон дориланган бўлса, белгиланган мудцат ўтганидан кейин ўша майдонга ишлашга чиқиш) ҳисобланади. Ҳайвон ва ўсимликларнинг қандай бўлмасин бирор тури учун қишлоқ хўжалигида қабул қилинган меъёр ва регламентларни бошқа турдаги ҳайвон ёки ўсимликларга ва бошқа объектларга қўллаш тақиқланади. Умуман, пестицидлардан фойдаланишда тинимсиз назорат олиб борилади. Қишлоқ хўжалигида кўпроқ ишлатиладиган айрим пестицид намуналарининг ташқи муҳит объектларида қандай ўзгаришга йўлиқиши ҳақида маълумотлар келтирилади. Бу эса ўқувчилар заҳарли кимёвий модцаларнинг табиатда қандай ҳодца айланиб юриши, сифат ва миқцор ўзгаришларига учраши тўғрисида тасаввур ҳосил қилишларида ёрдам беради. 7. Пестицидларнинг ташқи муҳитда айланиб юриши Қишлоқ хўжалигида экинзор ва мевазорларда учраб турадиган зараркунандалар, касалликлар, бегона ўтлар ва уларга қарши, шунингдек, бошқа мақсадлар учун

фойдаланиладиган заҳарли кимёвий моддалар билан ишланар экан, бу таъсирчан моддалар маълум миқцорда ташқи муҳитга тарқалади ва уни ифлослантириш хусусиятига эга. Бунинг оқибатида бизни ўраб турган атроф-муҳит: сув, ҳаво, тупроқ, озиқ-овқат, табиат неъматлари, ем-хашак ва бошқаларнинг қўлланилган пестицидлар билан ифлосланиб қолиш хавфи туғиладики, бунинг учун биринчи галда заҳарли химикатларнинг қандай йўллар билан ташқи муҳит объектларининг амалда қанчалик ифлосланиши мумкинлигини ҳамда заҳарли химикатларнинг бир муҳитдан бошқасига қай тариқа ўгишини аниқлаб олиш керак бўлади. Бу нуқтаи назардан олганда ташқи муҳит омилларининг таъсирига анча чидамли бўлиб, бу муҳитда узлуксиз бўлиб турадиган мураккаб биологик жараёнларда иштирок этувчи пестицидлар ДЦТ, ГХЦГ, пентахлорбензол, полихлорпинен, полихлоркамфен ва бошқаларнинг қандай ўзгаришларга учраши катта аҳамият касб этади. Суғориладиган деҳқончилик ривожланган туманларда бу таъсирчан модцаларнинг ташқи муҳитидаги бир объектдан бошқасига ўтиб туриши анча енгил бўлади, чунки бундай жойларда пестицидлар экинларга бериладиган сув орқали ташқи муҳитнинг бошқа объектларига кўпроқ ўтиб туради. Ташқи муҳит омилларига ҳийла чидамли пестицидлар, айниқса, хавфлидир, чунки бу хусусият уларнинг турли объектларга тинмай ўтиб туришига, мазкур объектларда аста-секин тўпланиб боришига ва шу тариқа одам ҳамда ҳайвон организмларига ҳам тушиб қолишига сабаб бўлади. Пестицидлар сув ва бошқа озиқ-овқат маҳсулотлари билан организмга тушиб, унинг сурункали заҳарланиб боришига сабаб бўлиши мумкин. Масалан, қанд лавлаги экилган майдонларга заҳарли химикатлар хоҳ ердан туриб, хоҳ самолёт воситасида пуркалганида тупроқ анчагина ифлосланади (ҳар бир килограмм тупроқда 4,4—0,74 мг рогор, 5,1—0,4 мг метилмеркаптафос кайд қилинади). Ҳаво ҳарорати юқори ва намлиги кам бўлса, бу препаратларнинг тупроқ мағзидан ҳавога утиши бир қадар осонлашади. Қанд лавлаги иддизини унинг битидан озод қилиш мақсадида мана шу пестицидларнинг аэрозоллари ишлатилганидан кейин 72 соат ўтгач, уларнинг

миқдори (концентрацияси) ҳавода 0,0052 мг/ м 3 , тупроқца 5,1—0,45 мг/кг, лавлаги илдизларида 3,0—0,4 мг/кг га, баргларда 2,85—27мг/кгга етади.

Турли мақсадларда ишлатиладиган пестицидларнинг ташқи муҳитдаги бир объекгдан бошқасига ўтиб боришига яна бир мисол келтириш мумкин. Дарё,кўл ва ҳовуз сувларини текшириб кўриш, бу сувларда 0,025 мг/л миқцорида, сув тагидаги чўкинди ва балчиқца эса 2,0 мг/л миқцорида ДЦТ препарата борлиги аниқланган. Захарли кимёвий моддаларнинг ташки муҳитда тўпланиб бориши одам организмига ҳам ўтиб қолишига сабаб бўлиши мумкин. Буни тасдиқлаш учун қуйидаги рақамларга эътибор берса бўлади. Аппендэктомия (кўричакларни жарроҳлик амалида олиб ташлаш) вактида, олиб ташланган тўқималардан ажратиб олинган ёғ- тўқимсининг 36%ида 0,8—2,5 мг/кт миқцорида ДЦТ топилган. Бу мисол пестицидларнинг одам организмида тўпланиб боришдан далолат беради. Тадқиқотлар шуни кўрсатдики, севин сингари айрим пестицид намуналари ўртача ҳарорат шароитида ҳам бир сферадан бошқа сферага ўтиб, одам саломатлиги учун хавф соладиган миқцорда тўплана боради. Чунончи, мазкур пестицид олма пўстидан ўтиб, этида аста-секин йиғилиб боради, тупроқца эса 12 йилгача сакданиб қолиш хусусиятига эга, яъни тупроқ яна бошқа объектларнинг ифлосланишига сабаб бўладиган иккиламчи резервуар (манба) бўлиб қолиши мумкин (севин тупроқнинг шудгорланадиган қатламларига ўтади ва бундан ҳам чуқурроқ сингиши мумкин). Жумладан, севин тупроққа солинганидан кейин 3 ой ўтгач, унинг 90 фоизи ўсимликларнинг иддиз тизими тарқаладиган зонада аниқланган (М.Яким—Молдова). Инсониятни қуршаб турган ташқи муҳит объектлари (тупроқ, сув, атмосфера ҳавоси, ўсимликлар дунёси, табиат неъматлари)ни назорат қилиш юзасидан олиб борилган кўп йиллик текширишлар натижасида бир қанча пестицидларнинг табиатда айланиб юриши аниқлаб олинди. Қуйида уларнинг табиатда айланиб юришини ифодаловчи тархини келтириб ўтамиз. Содда қилиб кўрсатилган тарх Сув ва сув Микроорганизмлар дунёси

шуни кўрсатиб турибдики, пестицидлар ишлатилгандан кейин ташқи муҳитнинг барча шохобчаларига ва пировард натижада, одам билан ҳайвонлар организмига тушади. Сабаби шундаки, одамлар билан ҳайвонлар ҳамиша ташқи муҳит билан бевосита мустаҳкам боғланган ҳолда ҳаёт кечиради. Агар шундай бўладиган бўлса, ташқи муҳитнинг бир ифлосланган омили тирик организмга маълум даражада таъсир қилиб, унда қатор ўзгаришларни келтириб чиқарадиган манбага айланиши мумкин (4-схема). Ҳайвонот дунёси Бу таъсирот одам учун фойдали бўлиши ҳам, зарар келтириши ҳам мумкин. Ҳозирда фан ва техника тарақкиёти натижасида пайдо бўлган турли пестицидларнинг қишлоқ хўжалигида ишлатилиши ташқи муҳит объектлари орқали зиён етказадиган ана шундай таъсирот бўлиб қолиши эҳтимолдан ҳоли эмас. Шу туфайли ҳам ташқи муҳитнинг кимёвий моддалар билан ифлосланишининг олдини олиш гигиена ва экология жиҳатидан жуда катта аҳамиятга моликдир. Энди агротехника қоидаларига риоя қилмай, кимёвий таъсирчан моддаларни кўр- кўрона, палапартиш ишлатиш натижасида ифлосланиб қолиши мумкин бўлган ташқи муҳит омиллари устида тўхталиб ўтамиз. Сув ва сув ҳавзалари. Қишлоқ хўжалитининг барча сугориладиган жойларида сув ва сув ҳавзаларининг, ҳатто ер ости сизот сувларининг пестицидлар билан ифлосланиши аниқланган. Ўсимликларга кимёвий ишлов бериш жараёнида тўғридан-тўғри сув ва сув ҳавзалари зарарланиши мумкин. Масалан, тупроққа тушган зарарли моддалар сув билан ювилиб, унда эриган ҳолда ёки суспензия кўринишида сув ҳавзаларига тушиши мумкин. Ўрта Осиё шароитида сувнинг пестицидлар билан зарарланишига шароит туғдирадиган бир қанча омиллар бор. Булар орасида экинларни суғориш асосий ўринда туради. Маълумки, Ўрта Осиёда йирик-йирик сув иншоотлари қурилган ва буларни барпо этиш келгусида янада ривожланади. Суғориш мақсадида қурилган

ана шу иншоотларда оқиб келадиган сув экин майдонларита таралиб, кимёвий моддалар ишлатилтан ерларни ювиб ўгади ва ифлосланиб боради. Бувда ўша майдонларда мавжуд бўлган тугфоқцаги заҳарли моддалар сув таркибига ўтиб қолади. Заҳарли кимёвий моддалар билан ифлосланган сув зовур, ариқ ва каналлардан оқиб ўтар экан, ундан аҳоли ўзининг мақсадлари учун фойдаланиши, ҳайвон ва паррандалар эса ундан ичиши мумкин. Демак, пестицид қолдиқдари шу йўл билан ҳам жонли организмга хавф туғдиради. Ҳозирда олиб борилаётган илмий тадқиқотларга Караганда зовур (коллектор) сувларида заҳарли кимёвий моддалар бўлмиш ДЦТ, ГХЦГ, алдрин ва бошқа таъсирчан омиллар рухсат этилган миқдордан 2Д0 марта ва ундан ҳам зиёд миқдорда бўлиши аниқланган. Сув ва сув ҳавзалари ўз таркибида нафақат заҳарли кимёвий моддаларнинг қолдиқларини, балки ҳозирда қишлоқ хўжалига экинларини (мева, сабзавот, резавор, полиз экинлари, шунингдек, техник ўсимликлар — пахта, зиғир, каноп ва бошқалар) етиштирищда фойдаланиладиган минерал ўғит қодциқларини ҳам сақлайди. Атмосфера ҳавоси. Атмосфера ҳавосининг заҳарли моддалар билан заҳарланиши борасида тўхталар эканмиз, шу таъсирчан моддаларнинг одамлар ишлайдиган зона ҳавосида ва умуман аҳоли яшайдиган пунктлар ҳавосида ҳар хил миқдорда бўлинишини назарда тутиш керак бўлади. Шунга кўра пестицидларнинг иш зонаси ҳавосида ва аҳоли яшайдиган пунктлар ҳавосида йўл қўйиладиган концентрациялари тафовут қилинади. Шу нарса аёнки, заҳарли химикатлар билан ишланадиган зонада, химикатлар сакланадиган бинолар ҳавосида бу препаратларнинг концентрацияси бошқа жойлардагидан фаркли ўлароқ, кўпроқ бўлади. Чунки, улар иш жараёнида, ишлаб чиқариш вақтида чангиб, тўзиб, майда- майда зарралар ҳолида ҳавога ўтади, Заҳарли кимёвий моддаларга хос яна бир томон борки, бир қатор пестицидлар, жумладан, фосфор органик бирикмалар, айниқса, езда, кун иссиқ вақтда кўпроқ буғланади ва уларнинг ҳаводаги концентрацияси янада ортиб

кетади. Аҳоли яшайдиган жойларда заҳарли кимёвий моддаларнинг пайдо бўлиши асосан икки сабабга боғлиқ. Биринчидан, заҳарли химикатлар турли техника воситалари: қишлоқ хўжалик авиацияси, трактор пуркагичлари ёрдамида сепилади, пуркалади ва бошқа йўллар билан ишлов берилади. Шу воситалардан фойдаланиш вақтида сепилаётган пестицидлар, табиийки, аввало, ҳавога учади. Ҳавонинг кимёвий моддалар ўтган қатлами кейинчалик бошқа қатламларга аралашиб, пировардида аҳоли яшайдиган жойларгача етиб бориши ва арзимас миқцорда бўлса ҳам ўзи билан бирга заҳарли моддаларни олиб келиши мумкин. Шу боисдан ҳам аҳоли истиқомат қиладиган жойлар ва кимёвий моддалар билан ишлов бериладиган экинзорлар орасида санитария ҳимоя зонаси бўлиши талаб этилади.22 -жадвал Гексахлораннинг атмосфера ҳавосидаги концентрацияси Ишлов га берилг ан Майдон нин! ишлани ш Майдон билан олинган Гексахлоран концентрацияси, мг/л 3 Моддан инг ҳаводаг а4 гектар Тракто р билан ишлаш 500 200 300 500 0,015 0,01 0,015 0,015 1,35 0,95 0,29 0,02 0,48 0,29 0,03 8 5 5 3 2 0 0 200 гекта р Самолё т билан ишлаш 300 500 700 0,01 0,02 0,02 1,46 1,02 0,5 0,58 0,38 0,22 7 5 3 1 0 23-жадвал Ҳароратнинг ўзгаришига қараб амифос моддасининг атмосфера ҳавосидаги миқцори (препарат самолёт воситасида сепилган) Атмосфера ҳавосида мг/м э ҳисобида Майдон ташкарисидаги турли

на му" Ишло 800 500 700 1000 1500 2000 ҳаво ҳарорати 20'С бўлганида 1 2 3 0,467 +0,01 6 0,171 0,170+ 0,003 0,110+ 0,003 0,086+ 0,007 0,056+ 0,001 0,059+ 0,002 0,037+ 0,001 0,04+0 ,001 0,018+ 0,001 0,006 0 0 0 +0,00 1 0 0 Заҳарли кимёвий моддалар ва экогигиена ҳаво ҳарорати 32"С бўлганида 1 0,707+ 0,293+ 0,163+ 0,105+ 0,060+ 0,00 +0,00 2 0,187+ 0,197+ 0,105+ 0,070+ 0,032+ 0,02 +0,00 3 0,103+ 0,096+ 0,037+ 0,028+ 0,014+ 0,01 +0,00 4 0,040+ 0,016+ 0,006+ 0 0 0 0 5 0,025+ 0,016+ 0 0 0 0 0 6 0,006+ 0 0 0 0 0 0 7 0 0 0 0 0 0 0 8 0 0 0 0 0 0 0 Иккинчидан, экин майдонига ишлатиладиган заҳарли кимёвий моддалар ўсимлик пояси, барглар ва тупроқ таъсирида ҳавога ўтади. Айниқса, иссиқ шароитда жуда кўп заҳарли кимёвий моддалар буғланиш хусусиятига эга, шу туфайли ҳам атмосфера ҳавоси мазқур пестицидлар қўлланиладиган жойларда тезда ифлосланади. Пестицид буғлари билан ифлосланган ҳаво инсон организми учун жуда ҳавфли ҳисобланади. Шуни айтиш керакки, заҳарли кимёвий моддалар авиация ёрдамида сепилганида ифлосланиш зонаси (доираси) 1000—1300 м гача чўзилиши мумкин. Бунда кимёвий моддалар билан ишловга берилган майдонлар ва аҳолининг турар жойлари ўртасидага ҳимоя масофаси ҳам заҳарли химикатларнинг учувчанлик хусусиятларини, заҳарлилик даражасини назарда тутиб ҳамда уларнинг ҳавода муаллақтуриши ва сепилган, пуркаланган пестицидлар неча кунга қадар ҳавода туриб қолишини ҳисобга олган ҳодда аниқланади. Масалан, ғўза дефолиацияси учун кенг кўламда ишлатилган бутифос учун санитария ҳимоя масофаси 1500 м дан 2000 гача, ГХЦГ учун 1000, дифос учун 500 м га тенг. Бундай санитария ҳимоя зоналари илмий асосда, чуқур тадқиқотлар натижасида тавсия этилиб, соғликни сақлаш вазирлиги қошидаги Санитария бош бошқармаси томонидан тасдикланган. Шуни қайд қилиб ўтиш керакки, фосфор, органик заҳарли кимёвий моддалар, айниқса, юқори ҳароратли шароитда ўсимликларнинг танаси, барги, шохлари,

шунингдек, тупрокда буғланиб ҳавони юқори миқдорли заҳарли моддалар билан зарарлайди ва ҳаво ҳаракати билан узоқ ерларга тарқалади. Демак, заҳарланган ҳаво нафақат хўжалик экин ва ўсимликларини, балки уй хонадонлардаги ўсимликлар, табиат неъматлари, сув ва бошқа хўжалик буюмларини ҳам зарарлайди. Бундай аҳвол айниқса, ўсимликларга самолётлар воситасида ишлов берганда кузатилади. Трактор ва бошқа ер устида ҳаракатланувчи механизмлардан фойдаланишда атмосфера ҳавоси анчагина камроқ ифлосланади. Сабаби, тракторлар, шунингдек, турли жиҳозлар билан қўл ёрдамида (гидропулт, афтомакс каби) ўсимликларга бевосита ишлов берилганида кимёвий моддалар айнан мазкур жойлардаги ўсимлик намуналарини қамрайди. Ўсимликларга авиация ёрдамида кимёвий ишлов берилганида маълум даражада ноқулайликлар туғдиради, ташқи муҳит объектларининг заҳарли омиллар билан ифлосланишига сабаб бўлади. Масалан, самолёт узоғи билан ер юзасидан 5—7 метр баландликда учиб ўсимликларга кимёвий ишлов берилганида бу усулнинг самараси яхши бўлиб атроф-муҳитга унчалик озор бермаслиги мумкин. Бироқ, самолёт бир қатор сабабларга кўра (дарахтлар, электр симларининг борлиги туфайли), ер юзидан 25— 30 метр баландликда учиб пестицид моддаларни сепади. Бунда кўзда тутилган мўлжаддаги заҳарли модда ўсимлик устига тушмай уларнинг узоқ масофаларга учиб кетиш ҳоллари кузатилади. Бундай ҳолат, ўз навбатида,, атмосфера ҳавосини, сув ҳавзаларини, тупрокдарни ҳамда озиқ-овқатга ярокди табиат неъматлари, шунингдек, ҳайвонлар истеъмол киладиган ўт- ўланларни ҳам зарарли манбага айлантириш эҳтимолини туғдиради. Тупроқ. Биосферанинг асосий қисмларидан бири ҳисобланадиган, инсоният ҳаётида энг муҳим омиллардандир. Тупроқ қуёш энергиясини кўпроқ ўзига сингдириш қобилиятига эга бўлиб, ўсимликлар учун ҳаётбахш манба ҳисобланади.

Тупроқ таркибида турли микроэлементлар, микроорганизмлар, гельминтлар, чириндилар ва бошқа моддалар мавжуд. Тупроқ ўз навбатида, қатор гидрогеологик вазифаларни ҳам бажаради. Булардан бири ва асосийси унинг ғоваклик хусусиятдир. Маълумотларга қараганда, одамнинг ҳаётий фаолияти натижасида тупроқ ўзининг нормал табиий ҳолатини йўқотиб бормоқда. Чунки тупроқ ниҳоятда кўп турли кимёвий моддалар билан ифлосланаяпти. Тупроқ инсон ва саноат чиқиндилари, кўп миқцорда заҳарли химикатлар, минерал ўғитлар, кислота ва ишқорлар, полимер моддалар ва ҳоказолар билан ифлосланиб бормоқца. Ҳозирда тупроқни ифлослантираётган заҳарли моддалар одамлар учунгина эмас, балки фойдали жониворлар учун ҳам зарарлиги билан ажралиб туради. Қишлоқ хўажлигида атрофлича қўлланилаётган пестицид турлари тупрокда мавжуд бўлган бактериялар оламига ҳам асоратли таъсир кўрсатмоқда. Бу заҳарли омиллар юқори биологик фаол моддалар бўлганлиги туфайли тупроқнинг остки қатламларига чуқур сингиб, сизот сувларини ҳам зарарли манбага айлантирмоқца. Бунинг оқибатида улар ўсимлик органларида илдиз тизимлари орқали тўпланиб, одам ва ҳайвонлар учун катга хавф туғдиради, янги пестицидлар, биоцидлар табиатдаги жониворларнинг ҳаммасига (агар улар нотўғри суиистеьмоллик билан ишлатилган бўлса) зарар берувчи омилларга айланиши мумкин. Вақг ўтиши билан тупроқца йиғилиб борадиган биоцидлар қаторига хлороорганик бирикмалар, яъни ДЦТ, ГХЦГ, гептахлор, аддрин ва бошқалар кириб, улар 4—10 йиллар давомида сақланиб, ўзининг таъсирчанлигини йўқотмаслиги мумкин. Демак, биоцитлар тупроқда ҳаракатчан гравитацион молекуляр диффузия таъсирида капилляр сув билан кўчиб юради. Бу модцаларнинг табиатда кўчиб юриши заҳарли омилларнинг миқцори, адсорбция ва дисорбция кучлари таъсири, таъсирчан модданинг буғланиш тезлиги, мазкур жойларнинг сув ва иссикдик тартибига боғлиқ бўлади.

Муттасил ёғингарчилик ёки экинларни суғориш жараёнида кучсиз сингдириладиган биоцидларнинг гидрофил хусусиятга эга бўлганлари тупроққа сув билан чуқур қатламларигача сингиб бориши мумкин. Мабодо об-ҳаво қуруқ келиб, тупроқ нами буғланса, у вақтда биоцидлар ер юзасига тарқалиши мумкин, умуман биоцидларнинг тупроқцаги тўпланиши, кўчиб юриши мазкур жойларнинг табиий жуғрофий шароитига боғлиқ. Булардан ташқари бир хил экологик шароитда тупроқ мағзида биоцидларнинг тўпланиб қолиши уларнинг ўзига хос табиатига ҳам боғлиқ бўлади. Биоцидларнинг тупроқца узоқ вақт сақланиб қолиши тупроқнинг турига ҳам боғлиқ. Тупроқ гумус моддасига ва чириндига бой бўлса, унда биоцидлар ҳийла узоқ сақланиши мумкин. Ғовак, енгил қумли, тупроқлардаги заҳарли кимёвий моддалар анчагина осон парчаланишга мойил бўлади. Пестицидлар ўсимликларни зараркунанда ва касалликлардан сақлаш билан бирга, ҳосидцорликнинг ошишига ёрдам беради. Бироқ кейинги вақтларда улар тупроқда, ландшафтларда тўпланиб фитоценозларга, биоценозларга ва улар орқали кўпчилик ҳайвонот дунёси ҳамда одамзодга кўрсатадиган салбий таъсири ортиб бормоқца. Биоцидлар қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ва ноз-неъматлари орқали одам организмига тушиб, унда тўпланади ва организмнинг нормал ҳаёт кечиришига, шу жумладан, наслига ҳам салбий таъсир кўрсатиши қайд этилмокда. Биоцидларнинг учдан бир қисми наслга радиациядан кучлироқ кимёвий генетик таъсир қилиб, мутацияга олиб келиши қайд этилган. Шуни таъкидлаб ўтиш керакки, биоцидлар туфайли олинадиган фойда пул ҳисобида ўлчанмаслиги керак. Чунончи биоцидлар ўз ўрнида, тадбиркорлик билан ишлатилмаса фойдали ҳашаротлар, ҳайвонлар организмига, табиатга бўлган нохуш таъсири, инсон соғлиғига ва унинг наслига кўрсатадиган асоратларини пул билан баҳолашнинг иложи йўқ. Биоцидлар қайси гуруҳга кириши ва қандай бўлишидан қатьи назар, улардан фойдаланишда ниҳоятда эҳтиёткорлик билан иш тутмоқ зарур. Бунда, албатта,

мазкур биоциднинг хоссалари, ўзига хос табиати, таъсирчанлиги, қолаверса, табиатга ҳамда тирик организмларга бериши мумкин бўлган асоратларини яхши билмоқ даркор. Кдшлоқхўжалигида ишлатиладиган биоцид намуналарини ўз ўрнида, меъёрида қўллаш катта аҳамият касб этади. 8. Заҳарли химикатларнинг ташқи муҳит объектлари учун меъёрини ишлаб чиқиш Заҳарли кимёвий моддаларни қўллаш жараёнида уларнинг ташқи муҳит объектларидаги қоддиқмиқдорлари инсон организмига асорат бермайдиган даражада бўлишини таъминлаш долзарб масала ҳисобланади. Санитария эпидемиология станциялари, табиатни муҳофаза қилиш ташкилотлари олиб борадиган назорат ишлари одамларни заҳарли кимёвий моддалар қолдиқларининг таъсиридан асрашга қаратилган. Заҳарли кимёвий моддаларни кўллаганда уларнинг қолдиқларининг атроф- муҳит объектларида, меҳнат қилиш зонасидаги ҳавода, турар жойларнинг атмосфера ҳавосида, сув ва сув ҳавзаларида, тупроқ ва бошқаларда аниқлаш, шу миқцорнинг кам ёки кўплигини гигиеник ишлаб чиқилган меъёрлар билан таққослаш натижаси тегишли чора-тадбир ишлаб чиқишга имкон беради. Мазкур китобнинг бошқа бобларида заҳарли кимёвий модцаларнинг атмосфера ҳавоси, сув ва сув манбалари учун ишлаб чиқилган гигиеник меъёрлари тўғрисида маълумотлар берилган эди. Қуйида эса заҳарли кимёвий модцаларнинг тупроқ учун ишлаб чиқилган гигиеник меъёрларининг принциплари устида тўхталиб ўтамиз. Тупроқ учун заҳарли кимёвий модцаларнинг рухсат этиладиган миқдорини илмий тажриба асосида ишлаб чиқиш тупроқларнинг мазкур таъсирчан моддалар билан ифлосланиш даражасини аниклаш, қолаверса, уларни гигиеник нуқгаи назардан муҳофаза қилишга имкон беради. Бу эса, ўз навбатида, одамларни таъсирчан кимёвий моддалар билан тупроқ орқали асоратланишининг олдини олади. Бу мақсадда Соғлиқни сақлаш вазирлиги томонидан 1982 йили 260982 рақамли

«Тупроқца кимёвий модцаларнинг рухсат этиладиган миқцорини гигиеник томонидан асослаш» номли услубий қўлланма тасдиқланди ва иккинчи бор нашр этидди. Расмий тасдиқланган қўлланмага асосан тупроққа тушадиган ҳар бир заҳарли кимёвий модцаларнинг гигиеник меъёри ишлаб чиқилиши зарур. Қўлланувчи кимёвий препаратларнинг рухсат этиладиган миқцорини ишлаб чиқиш усули принциплари услубий жиҳатдан тўғри ва аниқ бўлмоғи шарт. Кимёвий модцалар, заҳарли препаратлар ва минерал ўғитларнинг тупроқ учун гигиеник меъёрларининг ишлаб чиқилиши атроф-муҳитни ҳимоя қилиш ва инсон саломатлигини сақлашга имкон беради. Заҳарли кимёвий модцаларнинг рухсат этиладиган миқцори Соғлиқни сақлаш вазирлиги томонидан шу муаммога оид комиссияларнинг муҳим фикрига кўра келишилгач, сўнгра тасдикланиб, қонун сифатида кучга киради. Заҳарли кимёвий модцаларнинг тупроқцаги меъёрини Ишлаб чиқишда қуйидага талабларга аҳамият берилади. Биринчи навбатда чидамли пестицидлар ва уларнинг метаболитлари оғир метал тузлари, микроэлементлар, нефт маҳсулотлари, сульфит бирикмалари, минерал ўғитлар ва мунтазам равишда тупроққа тушиб турадиган бошқа моддалар меъёрлаштирилади. Бироқ кимёвий модцаларнинг тупроқ таркибида рухсат этиладиган миқцорини аниқлашда ўша модцаларнинг аввало атмосфера ҳавоси, сув ва сув ҳавзалари, озиқ- овқат маҳсулотлари учун рухсат этиладиган миқцори ишлаб чиқилган бўлиши шарт, шунингдек, мазкур препаратларнинг токсикологик ва бошқа томонлари атрофлича ўрганилган бўлиши даркор. Тупроқ учун рухсат этилган кимёвий модданинг миқцори (қуруқ тупроқнинг 1 кг миқцоридаги таъсирчан модданинг мг миқцори) бевосита ёки билвосита одам соғлигига зарар етказмайди, тупроқнинг табиий ўз-ўзини зарарсизлантириш (тозалаш) жараёнига ёмон таъсир кўрсатмайди. Заҳарли кимёвий модцаларнинг тупроқ учун гигиеник меъёрини ишлаб чиқишда унинг 4 та зарарли кўрсаткичи назарда тутилади, чунончи: а) заҳарли модцалар қишлоқ хўжалиги экинларининг илдиз тизими орқали ўтиши, унинг кўк массаси ва меваларида тўпланишини

таърифлаш; б) заҳарли модцаларнинг тупроқ орқали ер ости, ер юзаси, сув ҳавзаларига тарқалишини таърифлаш; в) заҳарли модцаларнинг тупроқцан атмосфера ҳавосига ўта олиши хусусиятини таърифлаш; г) тупроққа тушган заҳарли модцаларнинг тупроққа хос умумсанитария, яъни ўз-ўзини тозалаш жараёнига ва унинг биологик фаоллигига таъсирини таърифлашдир. Заҳарли кимёвий омиллар учун юқорида кўрсатиб ўтилган 4 та кўрсаткичларни аниқцаш, уларнинг бўсаға ости концентрациясини аниқлаш йўли билан олиб борилади. Бўсаға ости концентрацияси эса тупроқцаги кимёвий таъсирчан модцаларнинг мутлоқ қуруқ тупроқнинг кг мига нисбатан мг лар ҳисобида олинади. Бунда тупроқнинг ўз-ўзини тозалаш жараёнларига ва тупроқцаги микробиоценозга (умумсанитария кўрсаткичи) таъсир кўрсатмайдиган ҳамда мазкур модданинг ўсимлик танасига, унинг мевасига (йиғиб териб олинаётган вақтда) тўпланган кимёвий модда ўсимлик учун рухсат этилган миқцордан кўпайиб кетмаслиги инобатга олинади. Ер ости, ер юзаси, сув манбаларига тупроқ орқали тарқаладиган заҳарли кимёвий модцалар сув учун белгиланган рухсат этиладиган миқцордан ошиб кетмаслиги керак. Шунингдек, атмосфера ҳавосига тупроқ орқали тарқаладиган заҳарли кимёвий модцалар атмосфера ҳавоси учун рухсат этиладиган миқцордан ошиб кетмаслиги назарда тутилмоғи даркор. Мазкур кимёвий моддаларнинг зарарли даражасини белгилайдиган 4 та миқцорий кўрсаткичларининг энг кичиги чекловчи кўрсаткич бўлиб, унинг тупроқцаги рухсат этиладиган миқцори, яъни меъёри ҳисобланади. Заҳарли кимёвий моддаларнинг тупроқ учун йўл қўйса бўладиган миқцори махсус лабораторияларда тегишли тажрибалар асосида аниқланади. Зарурият туғилганда бундай тажрибалар табиий шароитларда, яъни дала шароитларда ўтказилади. Бунда тупроқнинг турлари, таркибий хусусиятлари, муҳити (рН), гумус миқцори, намлаш ҳажми, хуллас, тупроқнинг агрокимёвий паспортидан маълум даражада фойдаланилади.

Масалан, тупроқ таркибидаги заҳарли кимёвий моддаларнинг миқцори 3 мг/кг бўлса, унца ўсимлик иддизлари орқали ўтган препарат мазкур ўсимликнинг меваларида ёки унинг маҳсулотларида ўсимликлар учун рухсат этиладиган миқцордан ошиб кетмайди. Тупроқцаги заҳарли кимёвий модданинг миқцори 10 мг/кг бўлса, тупроқцан атмосфера ҳавосига ўтадиган заҳарли модданинг миқцори атмосфера ҳавоси учун белгиланган меъёрдан ошмайди. Агар тупроқ таркибидаги заҳарли кимёвий модда 25 мг/кг атрофида бўлса, унинг

тупроқцан сув манбаларига ўтадиган миқдори сув учун белгиланган меъёрдан ошмайди. Тупроқ таркибида мавжуд бўлувчи 50 мг/кг миқдоридаги кимёвий модда тупроқ шароитида кечадиган микробиоцинозга ва ўз-ўзини тозалаш жараёнига таъсир кўрсатмайди. Юқорида зикр этилган кимёвий модданинг тупроқцаги 4 та концентрацияси (3; 10; 25; 50 мг/кг) ичида энг кичик бўсаға ости энг кичик чекловчи кўрсаткич ҳисобланади. Заҳарли кимёвий моддаларнинг тупрокдаги меъёрини белгилаш уларнинг атмосфера ҳавосида, сувда ва озиқ-овқат маҳсулотларида ишлаб чиқилган меъёрлари каби муҳим гигиеник аҳамиятга эга. Таъсирчан моддаларнинг гигиеник нуқтаи назардан рухсат этиладиган миқдорларини белгилаш ташқи муҳит объектларини муҳофаза қилищда катта ёрдам беради. Атроф-муҳитни муҳофаза қилишда инсон саломатлигини сакдаш учун заҳарли кимёвий моддаларни қўллашга тааллуқли махсус санитария ва агротехника қоидаларига сўзсиз амал қилиш лозим. Тупроқнинг турли заҳарли кимёвий моддалар билан ифлосланишини муҳофаза қилиш давлат стандарти (17.4 1.0,2 83) асосида олиб борилади. Мазкур стандартга мувофиқ тупроқни заҳарли кимёвий моддалар билан ифлосланиши устидан назорат қилиш моддаларнинг зарарли даражасига қараб тасниф қилинади. Давлат стандартига асосан кимёвий моддаларнинг хавфи (зарарли) даражаси 3 гуруҳга бўлинади, чунончи: 1) Ўта хавфли моддалар; 2) Ўртамиёна хавфли моддалар; 3) Кам хавфли моддалар. 24 -жадвал Заҳарли кимёвий моддаларнинг хавфлилиги қайси гуруҳга тааллуқли бўлмасин, улар камида 3 кўрсаткич билан аниқланади. Кўрсаткичл ар Хавфли гуруҳлар учун меъёрлар 1-гуруҳ 2-гуруҳ 3-гуруҳ Заҳарли 200 гача 200 дан 1000 1000 дан

Ойлар ҳисобида 12 ойдан зиёд 6 ойдан 12 ойгача б ойдан кам Тупрокдаг и рухсат этилган 0,2 мг дан кам 0,2 дан 0,5 мг гача 0,5 мг дан ортиқ Ртиш Ўтади Кучсиз ўтади Ўтмайди Ўсимлиқ ца 3 ойдан кўп 1 ойдан 3 ойгача 1 ойдан кам Ўсимлик маҳсулотлар Ўткир таъсир Ўртача таъсир Таъсир кўрсатма заҳарли моддаларнинг ўртача ўлдирадиган миқдори кимёвий таъсирчан моддаларнинг ташқи муҳит шохобчаларидаги меъёрини белгилашда юқорида кўрсатибўтилганмасалаларига зътибор берилади. 9. Атроф-муҳитни ифлосланишдан асраш чоралари Гигиеник меъёрларни таъминлашда санитария ва агротехника қоидаларини амалда тадбиқэтиш зарур, яъни: 1. Ҳар бир хўжалик заҳарли химикатларнинг қандай мақсадда ва қайси усулда ишлатилишини қайд қилиб бориши, шу билан бирга уларнинг ўзига хос хусусиятларидан огоҳ бўлиши керак. 2. Экинлар (мевалар, сабзавотлар, резаворлар, полиз экинлари, техник хом ашё экинлари, ем-хашак учун етиштириладиган экинлар)нинг агросаноат муассасалари, Соғлиқни сакдаш вазирлиги санитария эпидемиология Бош бошқармаси билан келишиб олинган инструкцияда кўрсатилган муддатлардагина заҳарли кимёвий моддалар билан ишланиши тавсия қилинади. 3. Тупроқ, сув, атмосфера ҳавоси орқали заҳарли моддалар билан ифлосланган ем- хашак, сув, уй ҳайвонлари, шу жумладан, сут берувчи ва сўйиладиган молларга берилмаслиги керак. 4. Ташки муҳит объектлари узоқ вақт мобайнида парчаланмай- диган барқарор заҳарли кимёвий моддалар билан ишлов берилган яйловларда суг берадиган, гўштга топшириладиган моллар боқилиши тақиқланган.

5. Кемирувчи зараркунанда ҳайвонларга қарши кураш мақсадида бинолар, махсус омборлар ва бошқа жойлар заҳарли кимёвий моддалар билан ишлов берилганда мазкур ерларда сақланаётган озиқ-овқат маҳсулотларининг зарарланмаслиги чораларини қўриш даркор. 6. Аҳоли истиқомат қиладиган пунктлар яқинидаги экинзорлар, боғлар ва дарахтзорлар заҳарли кимёвий моддалар билан ишлов берилганида мазкур жойлар атрофида истиқомат қилувчи одамларни огоҳлантириш ва махсус кўрсатмаларда кўрсатилган муддат ичида ўша дорилаш амаллари ўтказилган жойларга яқинлашмасликни аҳолига, ширкат хўжалиги хизматчиларига етказиш маҳаллий радио ва газеталар орқали хабарланиши шарт. 7. Сув ҳавзалари, аҳоли яшайдиган пунктлар ва айрим бинолар билан дориланадиган ер майдонлари оралиғи 1000 метрдан кам бўлса, авиация билан кимёвий ишлов бериш тақиқланган. 8. Заҳарли кимёвий моддаларни қўллашда фойдаланиладиган механизмлар, машина ва аппаратлар, шунингдек, кимёвий моддалардан бўшаган идишлар ювилганида ҳосил бўладиган ювинди, оқова сувлар одатда зарарсизлантирилиши керак. Зарарсизлантириш тадбирлари маълум қонун ва қоидалар асосида туман, вилоят санитария эпидемиология марказлари билан келишилган ҳодца олиб борилиши зарур. 9. Бирор бир майдондаги экинлар заҳарли кимёвий моддалар билан ишланганда ўша жойларнинг суви ва ҳавоси таркибидаги таъсирчан модцаларнинг миқцори аниқлаб берилиши керак. Бундай тадбирни санитария эпидемиология марказлари назорат қилиб боради ва аниқланган заҳарли химикат миқцори рухсат этилган миқцор билан солиштирилади, таққосланади. Агар, рухсат этилган микдордан ортиқ бўлса тезлиқца тадбир ва чоралар ишлаб чиқилиб амадца қўлланилади. Ю.Экинларни дорилашдан олдин ўша экин майдонига сув борадиган жўякларнинг барчаси 3 кун давомида берк туриши таъминланади. Шу муддатни инобатга олган ҳодда уйларга сув ғамлаб қўйилади. Далаларни кимёвий моддалар билан ишлов бериш тадбирлари кўрилаётганда, ичимлик сув, мева дарахти маҳсулотлари, сабзавот экинларининг ҳосили ифлосланишига мутлақо йўл қўймаслик зарур.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. Роберт Л. Смит. Наш дом планета земля. М.: Мысль, 1982. 2. Ш.Т.Огабаев, М.Н.Набиев. Инсон ва биосфера. Тошкент, 1984. 3. Ш.Т.Отабаев, М.Н.Набиев. Инсон ва биосфера. Тошкент: Ўқитувчи, 1996. 1. Ш.Т.Отабаев, Т.И.Искандаров. Комунал гигиена. Тошкент: Ибн Сино, 1996. ^ 4. Ш.Т.Отабаев, Э.Турсунов. ?ркистонда экологаянинг тарихи, бугуни ва келажаги. Тошкент, 2000. 5. Н. А. Агаджанян. Человек и биосфера. М.: Знание, 1987. 6. Введение в геогигиены. АН СССР. М.: Наука, 1966. 7. В.Василенко. На пути к ноосфере^. Алма-Ата, 1997. 8. К.С.Заиров, Ю.В. Новиков. Вопросы гигиены водоснабжения. Ташкент: Медицина, 1982. Ю.В судьбе природы наша судьба: Писатели об экологических проблемах. КН. М.: Художественная литература, 1990. 11.Г.В.Новиков. Санитарная охрана окружающей среды современного города. М.:Мысль, 1978. 12.Данило Ж Маркович. Социальная экология. М.: Просвещение, 1991.

O'xshashlar

Экология ва экогигиена тўғрисида тушунча

Экология ва экогигиена тўғрисида тушунча

Атмосфера ҳавоси экогигиенаси ва инсон

Тупроқ экогигиенасининг муаммолари

Атмосфера ҳавосини муҳофаза қилишни режалаштириш