Экология ва экогигиена тўғрисида тушунча - Ekologiya - Referatlar

Экология ва экогигиена тўғрисида тушунча

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

139 KB

Ko'chirib olish

Экология ва экогигиена тўғрисида тушунча Режа: 1. Экогигиена 2. Экология тўғрисидаги тушунча. Экологиянинг вазифалари 3. Биосфера, экологик система, биогеоценоз 4. Экологии факторлар ва уларнинг синфлари 5. Атроф-муҳитнинг абиотик факторлари

1. Экогигиена Хоҳлаймизми ёки йўқми тирик организмларнинг ҳаммаси, шулар қаторида инсон организми ҳам бир-бутун табиат, яъни биосфера билан чамбарчас боғланган. XX аср, инсоният ҳаётига катта ўзгаришларни олиб келди, фан-техника ривожи жуда тез суръатлар билан кечди. Б утун дунё мамлакатларида олиб борилаётган илмий изланишлар, атроф-муҳитни назорат қилиш ва кузатиш, алоқа жараёнлари, гелевидения, метеорология, картография, космик техника ривожи ьа бошқа илмий йўналишлар, инсон ҳаётидаги ижтимоий, иқчнсхыи муаммоларни бирмунча ижобий ечимини топди. Илмий техника ривожм жараёнларида инсония! ўзининг эҳтиёжини қондириш мақсадида табиатнинг янги ўрганилмаган сирларини ўр1акишга, унинг қонуниятларини очишга, табиий бойликлардан керагидан ортиқча фойдалана олишга имкон яратди. Техника имкониятларидан гўла-тўкис фойдаланишга яхши шароитлар туғдирди. Океан ва денгизларни, космик фазони, одам организмининг турли мураккаб функцияларини ўргана бошлади, ҳўжайра ва ядро даражасидаги жараёнларни ўрганиб, турли касалликларнинг сирларини очишга муваффақ бўлди. Шулар билан бир қаторда, саноат корхоналаридаги технологик жараенларнинг ривожи жисмонии меҳнат ўрнини ақлий меҳнат олишига, халқ хўжалигининг турли соҳаларида кимё саноати маҳсулотларининг кенг кўламда ишлатилишига имкон яратди. Кимё саноати янги-янги минерал ўғитлар, пеетицидлар, гербицидлар, дефолиантлар, турли-туман синтетик полимер, пластик моддаларни ишлаб чиқишга имкон берди. Бундай ривожланиш кўзни қувонтиради, чунки саноатнинг турли соҳаларининг ривожи, қишлоқ хужалиги ривожига албатта ижобий таъсир кўрсатади, халқнинг фаровон яшашига имкон туғдиради ва шундай ҳам бўлмоқда. Минг афсуски, ҳар қандай тараққиётнинг ижобий томони бўлиши билан бир қаторда, салбий томонлари ҳам бўлар экан. фанини биринчи бўлиб юқори поғонага кўтариш, планетар жараёнлар билан шуғулланадиган фанга айлантириш фикрини олдинга сурди ва бунта биринчилар қаторида тушунча берди. Гигиена фанининг экологик гигиена фани даражасига етиши, уни услубларини, объекгларини, мақсадларини ўзгартириш эмас, балки унинг кенгроқ кўламда тадқиқотлар олиб

боришини тақозо этади. Экологик гигиена, ҳозирда амалий соҳада ёки назарий соҳада мустакил фанга айланиб алоҳида бўлиб чиқиб кетадими деган фикр туғилади. Аммо, ҳозирги даврда, жаҳонда кечаётган гигиеник (дунё миқёсида) глобал жараёнлар, яъни саноат, техника, инсоннинг ангропоген (хўжалик) фаолиятининг ривож топиб бораётганлиги, миллатлараро ҳамжиҳатликнинг тараққиёти натижасида халқаро тузилмаларнинг мавжудлиги, жумладан, Бирлашган Миллатлар Ташкилоти, Жаҳон соғлиқни сакдаш ташкилоти, Магатэ ва бошқа ташкилотларнинг дунё миқёсида кечаётган экогигиеник жараёнларни ва инсоният саломатлигини улар томонидан назорат қилинаётганлиги, инсоният яшаётган муҳитнинг назорат остига олинганлиги экогигиена фанининг алоҳида мустақил фан бўлиб чиқишга заруратни туғдирмоқца. Албатта, бундай мустақиллик миллат чегарасида бўлолмайди, экогигиенанинг услубий концепцияси (қарашлари, мағизи), аниқ фикрлаш даражаси ва шунга мое келадиган фаолияти минтақавий, миллий чегарадан чиқади ҳамда дунёвий муаммоларни ечишнинг амалий, назарий томонларини биргалаишб ишлаб чиқади. Шундай қилиб, экологик гигиена фанини, инсониятнинг соғлиғини сақлаш, унинг услубларини излаш, соғлигини янада мустаҳкамлаш, асраш тўғрисидаги таълимот деб тушунмоқ керак. Illy мулоҳазалардан келиб чиқадиган хулоса шундай: экогигиенанинг олиб борадиган илмий тадқиқотларининг объекта бўлиб инсон ва инсон популяцияси ҳисобланади, унинг мавзуси одамнинг соғлиғи ва популяцияси, мақсади унинг соғлигини асраш, янада мустаҳкамлащдир, мақсадга эришиш услуби касаллик келиб чиқишининг олдини олиш, барвақт қартайишининг олдини олишдир. Буларни амалга ошириш атроф-муҳитни соғомлаштириш йўли билан, одамлар ўртасда соғлом турмуш тарзини шакллантириш билан амалга оширилади. 1боб 2. Экология тўғрисидаги тушунча. Экологиянинг вазифалари Экология фани ўз таркибига кўпгина фанларни қамраб олган улуғ фанга айланди. Ҳозирги даврда бу фан тиббий экология, ижтимоий экология, иқгисодий экология, жуғрофий экология, табиат экологияси, биологик экология ва бошқа қисмларга бўлиниб ўрганилади.

Экология юнонча сўз бўлиб ecos — уй, макон logus — фан деган маънони беради. Биология фанига бу атама биринчи бўлиб дарвинист олим Эрнст Геккел томонидан 1866 йили киритилган. Бу олимнинг таърифича, экология тирик организмларнинг (ўсимлик, ҳайвонот, микроорганизмлар дунёси ва инсоннинг), умуман тирик мавжудотларнинг яшаб турган атроф-муҳит билан мураккаб, ўзаро муносабатларини (биргаликда яшаши, бир-бирига нисбатан ўзаро таъсир кўрсатиши, яшаш учун кураши) қонуниятларини ўрганади, қолаверса, ўзаро муносабатлар, таъсирлар оқибатида пайдо бўлган экологик ноқулайликларнинг олдини олиш чора ва тадбирларини ишлаб чиқади. Тирик мавжудотларнинг, организмларнинг тузилиш даражасига мое ҳолатда экология аутоэкология ва синэкологияга бўлинади. Аутоэкология, ўз навбатида, айрим организмларнинг индивидуал, ўз хусусияти орқали атроф-муҳит билан боғланишини, ҳаётий вазифаларини ўташини, ўша системадан ташқари, алоҳида бошқа компонентлардан ажралган ҳолатда яшашини ўрганади. Шундай қилиб аутоэкология айрим зотларнинг муҳит билан ўзаро таъсирини ўрганади. Синэкология деганда, бир гуруҳ организмларни диалектик бирлигида ва ўзаро боғланганлигини ҳисобга олиб ҳар томонлама комплекс ўрганиш тушунилади. Экологияни конкрет объектлар ва изланиш муҳитларига қараб ҳам синфларга бўлиш мумкин. Масалан, ижтимоий экология (социоэкология), инсон экологияси, ҳайвонлар экологияси, ўсимликлар экологияси, микроорганизмлар экологияси ва бошқалар. Уз навбатида бу гуруҳларни зоти даражасида, популяция даражасида Ўрганиш мумкин, ҳаттоки буларни сувда, тупроқда, атмосфера, космос бўшлиқларида ҳам ўрганиш мумкин. Инсон ва инсоният жамияти экологияси алоҳида аҳамиятга эга. Инсон экологияси деганда, биосфера ва антропосистемани ўзаро муносабатларининг умумий қонуниятларини, инсонга, унинг гуруҳларига табиий муҳит, хаттоки ижтимоий муҳитнинг таъсирини комплекс ўрганадиган мустақил фан деб тушунилади. Ҳозирги замон экологиясининг асосий вазифаларини кўйидагича таърифлаш мумкин: 1. Ҳаёт тузилиши қонуниятларини, шу билан бирга табиий система ва

бносферага антропоген фаолиятнинг таъсирини ўрганиш; 2. Табиий бойликлардан оқилона фойдаланишнинг асосини яратиш, инсоннинг хўжалик фаолияти таъсирида биосферада бўладиган ўзгаришларни олдиндан қўра билиш, биосферада бўлаётган жараёнларни бошқариш, инсоннинг яшаш муҳитини саклаб қолишнинг назарий, амалий томонини ўрганиш; 3. Популяция сонини бошқариб боришни ўрганиш; 4. Агросаноат комплексларида кимёвий воситалар жуда кам ишлатиладиган комплекс чора-тадбирларини ишлаб чиқишни таъминлаш; 5. Табиий муҳит ифлосланишининг экологик индикациясини ишлаб чиқиш; 6. Бузилган табиий муҳитни тиклаш, шулар қаторида қишлоқ хўжалик мақсадида фойдаланиб издан чиққан ерларни, чорва боқиладиган яйловларни, ҳосилдорлиги пасайиб кетган тупроқларни қайта тиклаш, сув ҳавзалари ва бошқа экологик системаларнинг унумдорлигини ошириш; 7. Биосферанинг намуна бўладиган қисмини саклаб қолиш; 7. Муҳитнинг сифатини инсонларга, тирик мавжудотларга зарари тегмайдиган ҳолатда сақлашнинг ҳуқуқий, техник, ташкилий бошқаришнинг, табиий муҳитнинг фазилатларини яхшилашни комплекс, стратегик чора- тадбирларини ишлаб чиқиш, қолаверса охир пировардида аҳолининг сиҳат ва саломатлик даражасини кўтариш; 9. Урбанизация жараёнларининг экосистемага тазйиқини ўрганиш, унинг одцини олиш тадбирларини ишлаб чиқиш; 10. Аҳолининг экологик маънавий таълимоти тизимини ишлаб чиқиш, ёшликдан бошлаб узлуксиз таълим бериш услубларини ишлаб чиқиш ва амалиётга татбиқ этиш, баркамол экологик маънавиятга эга бўлган авлодларни тайёрлаш; имкони борича, табиий муҳитнинг шахсий манфаатда фойдаланищ оқибатида бузилишига йўл қўймасликнинг қонуний томонларини ишлаб чиқиш ва қонун оддида ҳамма баб-баробар эканини

оммага тушунтиришни кучайтириш, оммавий ахборот воситэларининг бу борадаги ишини тубдан яхшилаш вазифаси ётади. 3. Биосфера, экологик система, биогеоценоз Илмий техника революцияси инсон билан табиат орасидаги муносабатларни ўта долзарб муаммога йлантириб қўйди. Сайёрамизнинг биосфераси инсон фаолиятининг асосий объекти бўлиб қолди, аммо ҳозиргача инсон организмининг атроф-муҳит ва космик фазодаги ўрнини ва улар билан чуқур боғланганлигини тўлиқ билиб етганимиз йўқ. Ваҳолонки, инсоннинг яшаш муҳитига, яъни биосферага антропоген факторларни тазйиқи натижасида кўп муаммолар келиб чиқаётганига гувоҳ бўлмоқцамиз. Хўш, биосфера деганда нимани тушунмоқ керак? 1875 йилда австриялик олим, геолог мутахассис Эдуард Зюсс, биосфера тўғрисида изоҳ бериб шундай деди: «Биосфера ернинг алоҳида қобиғи бўлиб, тирик организмларнинг ҳаммасини ўз таркибига олади». В.И.Вернадскийнинг фикрича, биосфера бу, планетадаги ҳаётнинг тарқалиш жойи бўлиб, тирик модда ва уларнинг яшаш жойларини ҳам ўз ичига олади. Демак, биосфера ер куррасининг алоҳида қобиғи бўлибгина қолмай, у модцадан, энергиядан иборат бўлиб, биотик ва абиотик компонентларнинг бир-бирларига ўзаро таъсири сабабли ташкил топган. Бошқача қилиб айтганда, биосфера тирик организмларни ва уларнинг қолдиқларини ҳамда атмосфера, гидросфера ва литосферанинг турли куринишдаги тирик организмлар тарқалган қисмини ўз ичига олади. В.И.Вернадский ўз фикрини давом эттириб, ҳаёт биргина турдаги тирик жонлар ҳисобига эмас, балки бир қанча ҳар хил турдаги тирик организмларни бир маконда яшаши ҳисобига пайдо бўлган/ бу эса биоценоздир (1967 й.) дейди. Ер юзидаги ҳаёт географик, иқлимий шарт-шароитлар билан чамбарчас боғланган, аммо, инсониятнинг тараққий этиши даврида бу факторлар катта аҳамият касб этиши билан бирга, унинг тараққиётида асосий аниқловчи ролни ўйнамаган. Аксинча, географик ва иқлимий шароитларга ва сайёрамизнинг қиёфасига илмий техника тараққиёти, ҳозирги замон ишлаб чиқариш воситалари билан ишлаб чиқариш кучлари таъсир кўрсатмоқда.

Инсон ҳаёти энг катта геологик фактордир, бу фактор табиий муҳитнинг ўзгаришига катта таъсир кўрсатмоқда, қолаверса, инсон таъсирида кузатилаётган ўзгаришлар инсоннинг ўзини хавф остида қолдирмоқца. Тирик организмларнинг морфологияси, физиологаяси ва ҳар бир организмнинг ўзини тутиши, уларнинг эволюцияси натижасида мукаммал ишлаб чиқилган қонуният асосида ўша шароит билан ҳамоҳанглиги таъминланади (гармонияда бўлиши). Демак, тирик организмларни ўша ўзгарувчан шароитларга мослашишини (адаптация) оқибати деса ҳам бўлади. Адаптация деганда шуни тушунмоқ керакки, ташқи муҳит, тирик организм олдига шундай муаммоларни кўндаланг қилиб қўядики, организм ўша шароитга кўникиши, ўша шароитда ривож топиши, соғлом наел қолдириши масалаларини ҳал этиши керак бўлади. Аммо, адаптация жараёнлари чегарасиз эмас, буни эсдан чиқариш катта хатога йўл қўйишдир. Ҳозирда, инсон томонидан қўйилган ва қўйилаётган хатолар оқибатида турли туман касалликлар, жароҳатлар, ўлимлар инсоннинг кундалик ҳаётидаги воқеликка айланиб қолмоқда. Чунки, экологик ноқулайликлар, инсоннинг ўша шароитга мослаша олмаслигининг натижасидир. Аммо, инсон ўзининг онги, ақл-заковати билан бу ноқулайликларни бартараф қилишга қодир. Қизиғи шундаки, баъзи бир чет эллик олимларнинг фикрига Караганда ижтимоий факторлар билан биологик факторлар ўртасидг доимо ихтилофлар чиқаверади. Улар бунинг сабаби, инсон томонидан эришилган ижтимоий ва моддий тараққиётнинг қасоси деб тушунтиришга интилмоқдалар. Ф.Энгельснинг айтишича, одам ўзининг меҳнати билан махлуқлик, жониворлик ҳолатидан чиқиб кетишга қодир бирдан бир жонивор. Бошқача қилиб айтганда, инсон меҳнати, ақли, онги билан ўзига қулай шароит туғдиришга қодир*. Инсон табиат ҳосиласи бўлиб, у ўзи яшаб турган табиий муҳитдан холи эмас, аксинча чамбарчас боғланган. Шунинг учун ҳам, одамнинг ҳаёт фаолиятини экологик нуқтаи назардан ўрганиш ва ёндашиш замон талаби бўлиб қолди.

Инсон экологияси тўғрисидаги фаннинг асосий мақсади, йўналиши инсон яшаб турган табиий муҳит билан ва ишлаб чиқариш муҳити билан ўзаро таъсирларини, ўзаро муносабатларини бир- бирларига мое келадиган ҳолатга келтирищцир, шунта шарт-шароит туғдиришдир, акс ҳолда инсон популяцияси орасида жуда кўп, ўзига хос касалликлар, жароҳатлар рўй бериши муқаррар. Соғлиқ эса, бу бойлик, капитал эса, инсоннинг яшаш шароитини қулайлаштиришга, яхшилашга хизмат қилувчи омиддир. Биосферани ўрганиш экологаяизланшштаршшнгтўртинчидаври бўлиб, биосфера барча тирик жонлар ва инсоннинг яшаш макони эканлигини, уларнинг ўзаро мустаҳкам боғлиқликларини, боғланиш қонуниятларини очиб беради. Биосфера бу планетамиздаги ҳамма экосистемаларнинг бирлигини ва бир-бири билан боғлиқ эканлигини ифодалайди. Биосфера дунёвий модда алмашиниш жараёни, тирик жонларнинг бир-бирларини овқат сифатида ейиш эвазига, қуёш энергияси қатнашган ҳолатда рўй беради. Биосфера бу тирик табиатни ифодалайди. Шундай қилиб, экосистема ҳар хил турларнинг, организмларнинг биргаликда бир-бирлари ва уларни ўраб турган атроф-муҳит билан ҳам ўзаро бир-бутун бўлиб, табиий қонуниятлар асосида яшаш шароитидир. Бунга мисол: ўрмон, яйловлар ва улар қўйнидаги жониворлар экосистмани ташкил қилади. Демак, экосистема табиатнинг жонли ва жонсиз компонентларини бир- бирларига ўзаро таъсир қўрсатиб, ҳаётий жараёнларини таъминлайди. «Экосистема» ибораси инглиз олими эколог Тенсли томонидан 1935 йилда фанга киритилган. Ваҳолонки, бу ибора бўлмасдан экосистема тўғрисидаги фикрлар анча илгари пайдо бўлган. Аниқроғи, экосистема тўғрисидаги фикрлар ўтган аернинг охирларида Америка, Европа ва рус олимларининг экология тўғрисидаги асарларида ва илмий адабиётларда шакллана борди. Тарихдан маълумки, Ўрта Осиё республикаларида, яъни илгариги Туркистонда, Турон ўлкасида экогигиена, экосистемалар тўғрисида X ва XI аерларда фикр юритилган. Ибн Сино «Тиб қонунлари» китобида, Исмоил Журжоний ўз асарларида экология, экосистема атамаси бўлмасада, экологик қулай шароитларнинг инсон учун яратилишини ўша даврлардаёқ аниқлаб беради. Ибн Сино табиат муҳити атмосфера ҳавосини, сув ва сув ҳавзалари тўғрисидаги, аҳолининг турар, яшаш жойларида

қандай экологик ҳолат бўлиши кераклигини ўзининг ўлмас ноёб асарларида ёритиб кетганлар. Жумладан, Ибн Сино ўзининг "Тиб қонунлари" китобида, инсон саломатлигини сақлаш мақсадида турар жойларни ер майдонининг соф тупроққа эга бўлган жойида қуришни таклиф этади, рельефи баландроқ, шабода эсадиган, кунгай жойда қурилишини бир неча бор уқтиради. Шу билан бирга пастқам ботқоқлик ёки намлиги қўп жойларда яшаш касаллик келтиришини ҳам айтган. Алломанинг, экология тўғрисидаги фикрлари ҳозирда ҳам ўз қимматини йўқотгани йўқ. Журжоний ўз асарларида одамларнинг касалланиши қуйидаги сабаблар таъсирида пайдо бўлишини илгаритдан айтиб кетган, яъни тоза ҳаво ва иқлим, дори-дармон, уйқу ва уйқусизлик, жисмонии ҳаракат ва ҳаракатсизлик, ҳаддан ташқари хурсандчилик ва хафагарчилик, организмга моддаларнинг кириши ва ундан ажралиб чиқиши катта аҳамият касб этади. Журжоний сувнинг таркибидаги темир моддаси, умуман организмга, буйрак, меда-ичак ва жинсий аъзо органларининг фаолиятига ижобий таъсир кўрсатади, шўр сув эса, аксинча, қонни ўзгартиради, ич кетказади, буйракда, ўт ва сийдик қопларида тош пайдо қилади, деган фикрларни айтиб кетиб, яъни экологик тоза сувдан истеъмол қилинишини қўзда тутган. Булоқнинг фильтрланган сувини тоза сув деб, баҳолайди. Муҳаммад Омолий, одамлар саёҳатга чиққанларида тоза сув, озиқ-овқатларни истеъмол қилишга даъват этиб, экогигиенада айтиладиган фикрларни олдинга суради. Экосистема, яъни табиий муҳит системаси, организм билан табиатнинг бирлиги ва табиат муҳитида бўладиган ўзгаришлар албатта одам организмида ҳам турли ҳолатда кечишини, одам организмига таъсир этиши олдиндан айтиб кетилган. «Экосистема» тушунчаси ва «биогеоценоз» тўғрисидаги тушунчалар анчагина бир- бирларига яқин. Биогеоценоз тўғрисида тушунча В.Н.Сукачёв томонидан табиатдаги туда, гала сўзини белгилаш мақсадида «биогеоценоз» атамасини яъни, биос — ҳаёт, гео — ер, ценоз — туда деган маънони берувчи- сўзни фанга киритди. «Биогеоценоз» ва «экоистема» тушунчаси бир-бирига яқин, лекин бир хил эмас*.

Демак, «биогеоценоз» ер юзасининг маълум даврда ва маълум кенглигидаги юзага келадиган бир-бирига ўхшаш табиий ҳодиса, бунда табиат компонентларининг (атмосферадаги тоғ жисмлари, ўсимлик, ҳайвонот ва микро организмлар дунёси) ўзига хос, ўзаро таъсири заминида аниқ типдаги энергия ва модда алмашиниши жараёни табиатнинг бошқа ҳодисалари билан диалектик бирликда ҳаракатланади, ривожланади, бу жараёнлар ички зиддиятларсиз ўтмайди. Экосистемани, бир қанча биогеоценозлар ташкил қилади. Шундай қилиб, экосистема маъноси «биогеоценоз»га қараганда кенгроқ, бошқача қилиб айтганда, ҳар қандай биогеоценоз бу ўзига хос экологик системадир. Биогеоценоз, ер юзасидаги, биосферадаги ҳаётдир. Биологик нуқтаи назардан экосистеманинг компонентларига қуйидагилар киради: 1. Ноорганик моддалар С, С02, Н20, булар модда айланишида қатнашади; 2. Органик моддалар, бирлашмалар (оқсил, карбон сувлар, гумус моддалари ва бошқалар), булар жонсиз ва жонли табиатни боғловчи омиллардир; 3. Ҳаво, сув ва иқлим режимига аралашиб кетувчи муҳит ва физик факторлар; 4. Мустақил маҳсулот ишлаб чиқувчи автотроф организмлар, асосан кўк ўсимликлар, улар, оддий ноорганик моддалардан озуқа ишлаб чиқадилар. 5. Фаготрофлар ёки озуқаларни еб ютиб юборадиган ҳайвонлар, булар бошқа организмлар ёки органик моддаларнинг бўлаклари билан овқатланадиган жониворлар. 6. Гетеротроф организмлар, булар асосан микроорганизмлар ва моғорлар, булар ўлган тўқималарни парчалаб ёки эритиб, ёки ютиб юбориб шулар ҳисобига энергия олади. *Ю.Одумнинг (1986) фикрича сапротрофлар фаолияти натижасида, озуқаларнинг ноорганик элементлари ажралиб чиқади, бу элементлар маҳсулот берувчи организмларга керак бўлган моддалардир, яъни сапротрофлар юқори даражадаги организмлар учун озуқа беради ва улар, ўз навбатида, гармонга ўхшаш моддалар ишлаб чиқиб экосистеманинг биотик компонентлари функцияларини ривожлантиради, кучайтиради.

4. Экологии факторлар ва уларнинг синфлари Ҳар қандай тирик жон экологик омиллар билан боғланган бўлиб, улар иккига бўлинади: 1.. Жонсиз табиий факторлар, яъни абиотик омиллар. 2. Жонли табиат факторлари, яъни биотик омиллар. Экологик факторлар (омиллар) бу табиий муҳит, ҳар қандай шарт-шароитда тирик жонларга билвосита ёки тўғридан тўғри унинг тараққиёти, ривожига яшаш давомидатаъсир кўрсатади. Бу таъсиротларга организм ўзига хос реакция билан жавоб беради, яъни бу адаптация мосланиш реакцияси, ёки мослаша олмай ўлиб кетиши, йўқолиб кетиши ҳам мумкин. Организмнинг ривожи, кўпайиши, нормал ҳолатда яшаши учун қулай табиий муҳит бўлишини тақозо қилади. 1-жадвал Экологик факторлар муҳитининг классификацияси (Н.Н.Паноморевадан, (1975 й.) келтирилади) АБИОТИК факторлар БИОТИК факторлар Иклимий фокторлар: ёруғлик, ҳарорат, Фитоген факторлар: Эдафоген факторлар: (эдафос — тупроқ деган сўз) механик Зооген факторлар: ҳайвонлар Орографик факторлар: ернинг рельефи, денгиз сатҳидан баландлик, Микробиоген факторлар: вируслар, оддий ҳужайралар, Кимёвий факторлар: ҳавонинг газли таркиби, сувнинг тузли таркиби, 5. Атроф-муҳитнинг абиотик факторлари

Атроф-муҳитнинг абиотик компонентлари иклимий ва тупроқ грунт факторлари бўлиб улар ҳар доим, бир-бирларига ва турли организмларга ўз таъсирини ўтказиб турувчи ҳаракатдаги элементлар. Асосий иклимий факторлар: 1. Қуёшнинг нурли энергияси. Булар бўшликда электромагнит тўлқинлари сифатида тарқалади. Қуёш радиациясининг 99 фоизга якин энергияси узун тўлқинли нур бўлиб 0,17—4,0 мкм га тенг. Шулар ичида 48% кўзга кўринарли қисмининг (спектрини) тўлқин узунлиги 0,4—0,76 мкм га тенг, 45% инфра кизил нурлар бўлиб, уларнинг тўлқин узунлиги 0,75 мкм дан Ю-3 м га тенг, 7% га яқини ультра фиолет нурини ташкил қилиб, тўлқин узунлиги 0,4 мкм дан камроқ. Ердаги тирик жонларнинг ҳаёти учун куёшнинг инфрақизил нурлари аҳамиятлидир, қизғиш, тўқ сариқ ва ультрабинафша нурлар фотосинтез жараёнларида муҳим рол ўйнайди. Ер юзасига атмосферадан ўтиб келадиган қуёш нури энергияси доимий бўлиб, тахминан 21-1023Жоулга тенг. Аммо, қуёшнинг энергия кучи ер куррасининг ҳамма минтақаларига бир хилда тушмайди, чунки у куннинг узунлигига, нурларнинг тушиш бурчагига, атмосфера ҳавосининг тиниқлиги, очиқлигига кўп жиҳатдан боғлиқ. Куёш энергияси Ер юзасида шимилиб қолибгина эмас, балки бир қисми орқасига қайтади. Қуёш нурининг орқага қайтиши ер юзасини қандай рангга эга эканига жуда боғлиқ, яъни ёруғ ранг қўёш нурини қора рангга Караганда кўпроқ қайтаради. Мисол, оппоқ қор қуёш нурини 80—95 %, ифлосланган қор 40—50%, қора тупроқ 5%, қуруқ лойли тупроқлар 35—45%, хвоили ўрмонлар 10—15 % қўёш нурини қайтарадилар. Бундай ҳодисаларни тирик жонлар ҳаётига салбий ёки ижобий таъсир этиши катта аҳамият касб этади. 2. Ёруғлик. Ер юзи ёруғлиги қўёш нури энергиясига боғлиқ бўлиб, куннинг узун ёки қисқа бўлишини аниқлайди. Ернинг аиланиши куннинг ёруғлик ва қоронғулик даврини алмашиб туришини таъминлайди. Ёруғлик тирик организмлар учун ўта аҳамиятга эга бўлиб, кеча ва кундуз бўлишига организмлар мослашади. Шунинг учун ҳам, инсон ва ҳайвонот оламидаги жонсиз жониворлар

куннинг ритмли активлигига эга. Мисол, баъзи бир ўсимликлар фақат кундузи очилади, инсонни ошиб боради, кечаси аксинча, дам олади ва ҳоказо. 3. Намлик. Атмосфера ҳавосининг намлиги уни сув парлари билан тўйинганлигидандир. Атмосферанинг пастки қавати (1,52 км) намликка бой бўлиб, тахминан ҳамма намликни 50% га эга. Ҳаводаги сув парларининг миқцори ҳавонинг ҳароратига боғлиқ. Атмосфера ҳавосининг намлиги инсон организмини физиологик ҳолатига катта таъсир кўрсатади, айниқса, организмда касаллик бўлса, уни таъсири ҳам юқоридир. Ҳаво намлиги уни сув парлари билан тўйинишига жуда боғлиқ, аммо кўпинча ҳаво пари билан тўйиниш энг юқори чегарага етмайди, қандайдир миқдор тўла тўйинишига етмайди, ўртада тўла тўйиниш билан тўла тўйинмаслиги фарқи қолади, яъни намлик етишмовчилиги. Намликнинг иккинчи фарқи, ҳаво ҳароратини ва ҳаво намлиги кўрсаткичларини аниқлайди. Ҳаво намлиги етишмаслигининг баландлиги қуруқ ва иссиқликни кўрсатади. Намликнинг етишмаслиги ўсимликнинг вегетация даврида кўпроқ маҳсулот беришини таъминлайди, ҳашаротлар ҳам шу даврда тезроқ кўпаяди. Шундай қилиб ҳаво намлигининг аҳамияти жониворларнинг кўпайишига, ўсимлик дунёси маҳсулотига қандайдир имконият туғдирадиган омиллардан ҳисобланади. 4. Ҳавонинг газли таркиби. Одатда ҳаво, асосан азот ва кислороддан (оксигендан) ҳамда озроқ диоксид карбон, аргондан иборат. Бошқа газлар, номига учрайди. Атмосферанинг юқори қаватида азон гази ҳам мавжуд. Одатда, ҳаво таркибида чанг заррачалари, сув томчиларининг заррачалари, тугун ва бошқа модцаларнинг оксидлари учраб туради. Азот муҳим биоген элемент, оксид модцаларининг структура қурилишида қатнашади. Оксиген ўсимлик дунёси таркибидан ўтиб, ер куррасида содир бўладиган оксидланиш тикланиш, модда алмашиниш жараёнларида актив қатнашадиган газдир. Диоксид карбон зарур газ бўлиб, ўсимлик барглари, океан фитопланктонлари томонидан шимилиб қуёш нурининг ультрабинафша спектри таъсирида фотосинтез реакциясига кирувчи ва кислородни ҳосил қилишда, ўсимлик маҳсулотларини ҳосил қилишда қатнашадиган компонент ҳисобланади. Ҳавонинг тиниқлигига ҳаводаги чанг заррачалари, тутун, гигроскопик ҳолатидаги тузлар, қаттиқ ва суюқ ҳолатидаги оксидлар таъсир қилиб, атмосфера орқали қуёш нурини ўтишига таъсир кўрсатувчи омиллардир.

5. Ер юзасининг ҳарорати. Атмосфера ҳаво режими билан аниқланади ва қуёш нурининг иссиқлик нурланиши билан чамбарчас боғланган. Ернинг горизонтал юзасига қўёшдан тушадиган иссиқлик тўғридан тўғри уфқ устида турган қуёшнинг синус бурчагига мое келади. Шунинг учун ҳам, бир хилдаги минтақаларда ҳам, ҳароратнинг кундалик ва фаелларга қараб фарқланиши кузатилади. Шунга қараб ер шарининг ҳамма юзаси шартли равишда поясларга (минтақаларга) бўлинган. Территорияларнинг тимол ва экватордан жануб кенгликларида Ернинг юзасига нисбатан қуёш нурининг тушиш қиялик бурчаги кўпроқ бўлса, ўша жойларнинг иқлими совуқроқ бўлади. Жониворларнинг ҳаёти учун минтақаларнинг иссиқ ёки совуқ иқлими аҳамиятлидир. Ҳаво массасининг ҳаракати. Ҳаво ҳаракати одатда ер юзасининг ҳэр хил исишига, босимларни фарқли ўзгариб туришига боғлиқ. Шамол доимо босим камроқ бўлган томонга йўналади. Ернинг айланиш кучи ҳам ҳавони айланишига ўз таъсирини кўрсатади. Ҳавонинг ерга яқин қаватидаги ҳаракати иқлимнинг метеорологик элементларига, жумладан: ҳаракат, намлик режимига, Ер юзасидаги буғланиш ва ўсимлик транспирациясига ўз таъсирини кўрсатади. Шамол атмосфера ҳавосидаги аралашмаларнинг бир жойдан иккинчи жойга тарқалишига, уларнинг йўналишига, бўлинишига таъсир кўрсатувчи омилдир. Шамол инсоннинг психофизиологик жараёнларига, ҳолатига таъсир этиб кўп касалликларнинг қайтарилишига сабаб бўлади, ҳайвонларнинг ҳаракатини оширади, жеинча, секин ҳаракатланувчи сокин шабада одамга ижобий таъсир кўрсатиб, унинг кайфиятини яхшилаб, организм ҳолатини енгиллаштиради. Атмосфера босими. Атмосферани босими 750,1 мм симоб устунига мое келса, ундай босим нормал ҳисобланади. Ер куррасининг шундай минтақалари борки, атмосфера босими доимо баланд ва паст бўлади, шу билан бирга шундай нуқталар борки, уларда босим кунга қараб юқори ва паст бўлиши кузатилади. Шунингдек, денгиз ва континентал типидаги ўзгарадиган босимлар ҳам мавжуд. Вақти-вақти билан паст босимли зоналарда пайдо бўладиган кучли ҳаво оқими айланма спирал типида бўшлиқдан марказга Ҳаракатланиб циклонларни юзага чиқради. Циклонлар турғун бўлмаган об-ҳавони, кўп микдорда ёғингарчиликни олиб келадиган -Жараёнлардир. Атмосфера ҳавосининг босими ўзгариб туриши кўп

жиҳатдан инсон организми, юрак қон томир системасига ўз таъсирини кўрсатади. 6. Биотик факторлар Биологик факторлар деб, бир қанча тирик организмларнинг ҳаёт фаолияти, бошқаларига таъсири тушунилади. Ҳайвонларнинг, ўсимликларнинг, микроорганизмларнинг ўзаро муносабатлари фавқулодда кўп қирраликдир. Бундай ўзаро муносабатларга кўрсатиладиган таъсирот гоҳо тўғридан тўғри бўлади, гоҳо билвосита таъсир бўлади. Мисол, биринчи ҳолатда организмларнинг ўзи тўғридан тўғри бошқа организмларга ўз таъсирини кўрсатса, иккинчи ҳолатда эса, масалан, ўсимликнинг борлиги абиотик факторлар режимини ўзгартириб, ҳайвонларга ва бошқа ўсимликга бошқача шароит туғиради. Ҳар қандай ҳолатда бир қанча ўсимлик турлари муҳитни абиотик ҳолатига ўз таъсирини кўрсатади. Ўсимлик дунёси. Ер қаърида бирламчи органик моддаларни пайдо қилади, шу билан бирга бошқа ҳамма ҳайвонларни энергия билан таъминлайди, яъни бу жараён озиқланиш оқибатида вужудга келади. Шуни айтиш керакки, ҳар қандай тирик организм ёки ўсимлик ўзига керакли овқатларни олади. Ҳайвонот дунёсида шундай турлар борки, улар фақат ўсимликни истеъмол қилиб яшайди ёки бошқа турдаги ҳайвонларнинг бирортасини еб кун кўради, баъзилари ҳайвонларни кўп турларини ҳам еяверади. Ҳаёт шуни тасдиқлайдики, ҳайвонлар ҳам, ўсимлик дунёси ҳам, микроорганизмлар ҳам жуда кичик ўзгаришларга ҳам сезгардирлар, айниқса, муҳитнинг рНига. Жумладан, агар сув танқислиги рўй берса, ўсимлик тупроқдаги озиқий элементларни ассимиляция қилишга ожиз бўлиб қолади, аксинча сув миқцори кўпроқ бўлса, ўсимлик қуриши мумкин, анаэроб шароит туғилиши, тупроқни шўрланишини вужудга келтириши аниқдир. В.Шелфорд фикрича, ҳар бир табиий жараёнда қатнашаётган факторларнинг кўпроқ бўлиши ёки камроқбўлиши (организмларга нисбатан) лимит кўрсаткичи бўлади. Бу лимитни табиий атроф- муҳит муҳофазасида ишлатса бўлади, яъни зарарли омилларнинг нормадан ошиб кетиши атмосфера ҳавосини, сув ҳавзалари

сувини, тупроқни, озиқ-овқатларни зарарлайди, улар эса одам организмига зарар бериши мумкин. Ҳайвонот дунёси. Ҳайвонлар ўртасида кўп тарқалган ўзаро муносабат, ҳайвонлар ўртасида тарқалган йиртқичлик, бир турдаги ҳайвонлар иккинчи турдаги ҳайвонларни таъқиб қилади ва еб юборади, ҳашаротларни эса қушлар еб қўяди. Охир пировардида одам жасади ерга кўмилиб қурт-қумурскдларга, микроорганизмларга ва бошқаларга емиш бўлади. Ҳашаротлар, қуртлар ва бошқа жониворлар ўртасида ҳам йиртқичлари маълум. Бошқа турдаги ўзаро муносабат бу ҳар хил шаклдаги паразитизмдир. Бунда тирик организм, бошқа турдаги организмни ичига жойлашиб олиб, ўзини хўжайинига нисбатан паразитлик қилади. Масалан, ҳайвонлар ва одамларни ички организмларига кириб олган гельминтлар ёки йиртқич ҳашаротлар — битлар, бургалар, каналар ёки оддий ҳўжайрали организмлар одам ва ҳайвонларда хавфли касаллик чиқарувчилардир. Баъзи бир ҳашаротлар ўсимликнинг маҳсулоти ва барглари билан овқатланиб, уларга зарар келтиради. Шундай қилиб, умум экологик нуқтаи назардан қараганда уларнинг ҳаммаси экосистема элементлари, улар ўзаро бир-бирига керак, бир- бирларига ўзаро таъсир кўрсатиб, табиий танланишни амалга оширадилар, бошқача таърифланса, бу энг зарур бўлган табиий эволюцион жараёнлардир. Табиий шароитда бир турдаги жониворлар иккинчи турдаги жониворларни йўқ қилиб юборишга интилмайди. Агарда бир тур иккинчи турни йўқотишга уринса ўзи ҳам йўқ бўлиб кетади. Шу ҳолатларнинг ҳаммаси инсон экосистемани оқилона бошқарилиши популяциялардан оқилона фойдаланилиши, ташкил қилинадиган чора- тадбирларни ўйлаб, келажакда экосистема элементларига бевосита келадиган зарарларни ҳисобга олиб иш қилишни талаб этади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. Роберт Л. Смит. Наш дом планета земля. М.: Мысль, 1982. 2. Ш.Т.Огабаев, М.Н.Набиев. Инсон ва биосфера. Тошкент, 1984. 3. Ш.Т.Отабаев, М.Н.Набиев. Инсон ва биосфера. Тошкент: Ўқитувчи, 1996. 1. Ш.Т.Отабаев, Т.И.Искандаров. Комунал гигиена. Тошкент: Ибн Сино, 1996. ^ 4. Ш.Т.Отабаев, Э.Турсунов. ?ркистонда экологаянинг тарихи, бугуни ва келажаги. Тошкент, 2000. 5. Н. А. Агаджанян. Человек и биосфера. М.: Знание, 1987. 6. Введение в геогигиены. АН СССР. М.: Наука, 1966. 7. В.Василенко. На пути к ноосфере^. Алма-Ата, 1997. 8. К.С.Заиров, Ю.В. Новиков. Вопросы гигиены водоснабжения. Ташкент: Медицина, 1982. Ю.В судьбе природы наша судьба: Писатели об экологических проблемах. КН. М.: Художественная литература, 1990. 11.Г.В.Новиков. Санитарная охрана окружающей среды современного города. М.:Мысль, 1978. 12.Данило Ж Маркович. Социальная экология. М.: Просвещение, 1991.

O'xshashlar

Экология ва экогигиена тўғрисида тушунча

Заҳарли кимёвий моддалар ва экогигиена

Экология ва инсон саломатлиги

Табиатшунослик ва экология фани

Экология ва халқаро ҳамкорлик