Табиатдан унумли фойдаланиш тадбирларига маблағлар ажратиш ва давлат экологик экспертизаси - Ekologiya - Referatlar

Табиатдан унумли фойдаланиш тадбирларига маблағлар ажратиш ва давлат экологик экспертизаси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

184 KB

Ko'chirib olish

Табиатдан ун у мли фойдаланиш тадбирларига маблағлар ажратиш ва давлат экологик экспертизаси Режа: 1. Табиатдан фойдаланишни бошқаришнинг асосий инструментлари 2. Экологик фондлар тизими. 3. Давлат экологик экспертизаси.

Табиатдан фойдаланишни бошқаришнинг асосий инструментлари Экологик мониторинг. Экологик мониторинг атроф табиий муҳит ва унинг ресурслари ҳолатини маълум дастур асосида мунтазам кузатиш, баҳолаш, башоратлашнинг маълум тизими бўлиб экологик – иқтисодий бошқаришни ахбаротлар билан таъминлашга хизмат қилади. Ўзбекистон Республикасидаги миллий мониторинг тизими уч турни ўз ичига олади: санитария – гигиена мониторинги, экологик мониторинг, иқлим мониторинги. Уларнинг функциялари қўйидагилар: атроф муҳит ҳолатини кузатиш, ҳолатини баҳолаш, ва башоратлаш. Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси таҳлилий назорат давлат инспекцияси ҳозирги вақтда республикамизнинг ҳаво муҳити, тупроқ ва очиқ сув ҳавзалари ягона мониторинг тизимини барпо этиш ишларини амалга ошираётир. Унинг асосий фаолияти ифлослантириш манбалари мониторинг дастурини амалга оширишга йўналтирилган. Мониторинг тизимини янада такомиллаштириш учун мунтазам кузатувларнинг технологик даражасини такомиллаштириш ва мониторинг тармоғини кенгайтириш лозим. Экологик стандартлар ва нормативлар. Ҳар бир мамлакатда бўлгани каби атроф муҳитни муҳофаза қилишнинг ва табиий ресурслардан фойдаланишнинг стандартлари ва норматив ҳуқуқий тизими Ўзбекистонда ҳам яратилгандир. Мазкур стандарт ва нормативлар атроф муҳит сифатига қўйилган чеклашлар ва талабларнинг ўзаро боғлиқ комплекси, шунингдек ишлаб чиқариладиган маҳсулот ва хизматларнинг ишлаб чиқариш технологик ва ташкилий бошқарув жараёнларига талаблар бўлиб, улар воситасида аҳоли ва ишлаб чиқаришнинг экологик хавфсизлиги кафолатланади. Генетик фондни сақлаш, иқтисодиётнинг барқарор ривожланиши, табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш, уларни такрор ишлаб чиқаришни таъминлаш ҳам унинг асосий вазифаларидан ҳисобланади. Ўзбекистонда қабул қилинган стандарт ва нормативларга қуйидагилар киради:

 ифлослантиришнинг турғун ва ҳаракатдаги манбалари чиқарадиган ифлослантирувчи моддаларига норматив ва лимитлар;  заҳарли чиқиндиларнинг шаклланиши ва жойлашиш нормативи;  сув олиш ва ўрмондан фойдаланиш лимитлари;  биоресурслардан фойдаланишга квоталар;  муҳофаза қилинадиган ҳудудлардан фойдаланиш ва бориб кўриш нормативлари;  ёввойи ўсимликни йиғиш ва ҳайвонларни овлаш нормативлари ;  алоҳида худудларда ифлослантирувчи ҳамда заҳарли моддалардан фойдаланишни тақиқлаш нормалари “Табиатни муҳафаза қилиш тўғрисида” ги қонуннинг олтинчи бўлими атроф муҳит сифатини нормат и влар ва стандардлар билан тартибга солишга бағишлангандир. Шунингдек, Ўзбекстон Республикаси “Давлат санитария назорати тўғрисидаги”ги қонунининг қатор моддаларида санитария нормалари, қоидалари ва гигиена норматевларига қўйиладиган талаблар берилган. Атроф муҳитга таъсирининг йўл қўйиш мумкин бўлган энг юқори даражаси норматевларнинг иқтисодий, ижтимоий, рекрация, табиий муҳитга физик, кимёвий, биологик, ўзгаришлари кўрсаткичларини белгилашга асос бўлади. Атроф муҳит сифатига таъсирининг йўл қўйиш мумкин бўлган норматевлари ваколатли давлат органлари тасдиқлаган техник нормалардир. Экологик норматевлар икки гуруҳга бўлинади: 1. санитария-гигиена; 2. ишлаб чиқариш-хўжалик; 1. Санитария-гигиена норматевлари инсон саломатлигига мувофиқ келувчи атроф муҳит кўрсаткичларини белгилайди. У аҳолини санитария-эпедимология масалаларида хотиржамликлигини таъминлаш асосининг таркибий қисмига киради. Бунда заҳарли моддалар, радиактев моддалар, ҳамда шовқиннинг йўл қўйиш мумкин бўлган нормаларини белгилайди.

2. Ишлаб чиқариш-хўжалик норматевлари зарарли таъсир манбаларининг зарарли моддалар ни чиқариб юбориш ва ташлаш норматевлари бўлиб, улар фаолиятининг маълум бошланғич ҳолатини чеклайди. Ишлаб чиқариш-хужалик нормативлари зарарли таъсир манбаларининг зарарли моддаларни чиқариш ва ташлаб юбориш нормативлари бўлиб, улар фаолиятини маълум бошланғич ҳолатини чеклайди. Бу категорияга атроф табиий муҳитни муҳофаза қилишнинг экологик талабларниўз ичига олган технологик, қурилиш, шаҳарсозлик қоидалари киради. Йўл қўйилиши мумкин бўлган чиқармалар корхоналар, муассасалар, ташкилоклар бўйича эмас, балки инвентаризация асосида ташланмалар ва чиқиндилар манбалари бўйича аниқланади, чунки бир корхонада бир нечта шундай манбалар бўлиши мумкин. Табиатни муҳофаза қилиш фаолиятини стандартлашнинг учта асосий йўналиши бор: 1. Атроф-муҳитга юқори таъсир экологик нормативларини белгилаш. Атроф-муҳитга таъсир нормативлари таъсир манбаларидан атроф муҳитга моддалар ёки энергиянинг йўл қўйиши мумкин бўлган шаклдаги миқдорда тушишини белгилайди; худудий-мамурий бирликлар доирасида турли хужалик ва бошқа объектларнинг атроф муҳитга умумий таъсири миқдори( атроф-муҳитга таъсирнинг худудий нормативлари). 2. Экологик-ташкилий стандартларни белгилаш. Бу атроф-муҳитни муҳофаза қилишни ташкил этишга қўйиладиган асосий талабларни ифода итади. 3. Экология атамаларини стандартлаштириш У ёрдамчи аҳамиятга эга бўлиб, атамаларни талқинини ўрнатишга имкон беради, ҳамда янги стандартларни ишлаб чиқиш ва мавжутларидан самарали фойдаланишга имкон беради. Ўзбекистонда стандартлаштириш ва нормативлаштириш борасида қатор тадбирлар амалга оширилмоқда. Бунда атроф муҳит муҳофазаси ва табиий ресурслардан самарали фойдаланишга йўналтирилган.

Ўзбекистонда стандартлаштириш ва нормативлаш бўйича асосий орган давлат стандартлаштириш ва метрология қумитаси ҳисобланади. Табиатни муҳофазаси ва табиий ресурслардан самарали фойдаланиш соҳасидаги стандартлаштириш ва метрологияси билан Табиатни муҳофаза қилиш Давлат қўмитасини “Давлат ихтисослашган таҳлил назорати инспекция”си шуғулланади. Бу инспекция табиатни муҳофаза қилиш қўмитасининг структураси, ҳамда тегишли идора ва вазирликлар билан биргаликда стандартлаштириш соҳасида методик, норматив-техник ва бошқа хужжатларни ишлаб чиқади, жорий этади, амалга ошишини назорат қилади. Хозирда табиатни муҳофаза қилиш саҳасида ва табиий ресурслардан фойдаланишда стандартлаштириш ва метрология бўйича маълумотлар банки шаклланаётир, атроф муҳит муҳофазаси бўйича норматив ва методик ҳужжатлар фонди яратилган.Табиатни муҳофаза қилиш Давлат ихтисослашган таҳлил назорати инспекцияси томонидан қўйидаги экологик стандартлар қўлланилмоқда;  атмосфера ҳавосининг сифати:  иш жойларида ҳаво сифати;  ер усти сувлари сифати; тупроқ сифати;  ер ости сувлари сифати;  озиқ овқат маҳсулотлари сифати;  атмосфера ҳавосига ифлослантирувчи моддалар чиқариш нормативлари;  оқар сув манбаларига ифлослантирувчи моддаларни ташлаш нармативлари;  чиқиндиларни шаклланиши нормалари; Табиатдан фойдаланиш фаолиятларини лицензиялаш. Янги иқтисодиёт шароитида табиий ресурслардан самарали фойдаланиш асосий масалалардан ҳисобланади. Иқтисодиётни экологик иқтисодий бошқариш ва иқтисодиётни экологиялаштириш, улардан фойдаланишни иқтисодий механизмларини яратиш ва фойдаланишни хуқуқий асосларига қуриш мустақилигамизни

дастлабки йилларидан бошлаб амалга оширала бошлаган. Табиий ресурслардан фойдаланиш ва табиий муҳитга таъсир ўтказиш билан боғлиқ хужалик ва бошқа фаолиятга фақат тегишли лицензия мавжудлигидагина рухсат берилади. Лицензия унинг эгасига аниқ табиий ресурсдан фойдаланишни хуқуқи бўлиб, унда олдиндан келишилган талаб ва шартлар белгиланган бўлади. Лицензия бериш хуқуқи Ўзбекистон республикасида Вазирлар Махкамасини тегишли камиссияси тамонидан амалга оширилади. Табиатдан фойдаланишни лицензиялаш-маъмурий-хуқуқий- йўл билан экологик – иқтисодий муносабатларни тасдиқлаш, рухсат бериш, ваколат бериш каби методлар орқали тартибга солишнинг номоён бўлишидир. Табиатдан фойдаланишни лицензиялашнинг моҳияти қўйидагича:  табиий ресурс эгасининг ёки унинг мулкдори акти;  табиий ресурслардан фойдаланиш устидан давлат назаратини амалга ошириш шакли;  табиатдан оқилона фойдаланишни тартибга солиш воситаси; Лицензиялаш бир йил муддатга талабгорни аризаси ёки танлов асосида берилади. Экологик талабларни бузганлик ёки амал қилмаганлиги каби сабаблар аниқланса, лицензия мавжуд қонунлар асосида бекор қилинади ёки бошқа шахсга берилади. Табиий ресурслардан фойдаланишни экологик лицензиялаш Табииатни Муҳофаза қилиш Давлат қўмитасини жойлардаги худудий органлари томонидан амалга оширилади. Экологик сертификатлаш. Экологик сертификатлаш қуйидаги мақсадларда амалга оширилади: а) маҳсулотнинг атроф-муҳит, ҳаёт, саломатлик, мулк учун хавфсизлигини назорат қилиш; б) тайёрловчи (ишлаб чиқарувчи)нинг маҳсулот сифати кўрсаткичлари бўйича баёнотининг тасдиқланиши; в) истеъмолчини тайёрловчи, сотувчи, ижрочининг инсофсизлигидан ҳимоя қилиш;

г) истеъмолчига маҳсулотни компетентли танлашга ёрдам бериш; д) Ўзбекистоннинг ягона товар бозорида ва ундан ташқарида (халқаро иқтисодий, илмий-техник ҳамкорлик ва савдо) корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, тадбиркорлар фаолияти учун шароит яратиш. Экологик сертифекациялашда экологик ҳавфсиз, экологик талабларга мос тушадиган, инсон ҳаётига ва фаолиятига, ҳамда атроф муҳитга зарар етказмайдиган махсулот ва таварларга берилади. Ривожланган мамлакатларда диярли барча маҳсулот ва хизматлар экологик сертификатланади. Ўзбекистон республикасида ҳам бу соҳада катта ишлар амалга оширилмоқда. Хозирги пайтда мажбурий сертификатланадиган маҳсулотлар 80 турдан ошиқдир. Бундан ташқари хохловчилар ўз маҳсулот ва хизматларини экологик сертификатциялаш хуқуқига ҳам эга. Экологик сертификация вазифалариқўйидагилар:  атроф муҳит ва табиий ресурслар салоҳиятидан самарали фойдаланиш, муҳофаза қилиш, такрор ишлаб чиқаришини таъминлаш;  ҳаёт, саломатлик, мулк учун ҳавфли маҳсулотларни истимолчилар сотиб олишдан ёки улардан фойдаланиш жараёнид атроф муҳитни зарарланишидан ҳимоя қилиш;  инсон ҳаёти ва фаолияти шароитига ва атроф муҳит ҳолатига ишлаб чиқариш жараёнларига, маҳсулот истеъмоли, чиқиндиларни утилизациялаш, табиий ресурслардан фойдаланиш билан боғлиқ омилларнинг ноқулай таъсирлардан огоҳлантириш;  мамлакатга экологик нотоза маҳсулотлар кириб келишидан сақлаш;  табииатдан фойдаланиш ва муҳофаза қилишда илмий-техника тараққиётидан фойдаланиш;  мамлакатимиз маҳсулотларини халқаро майдонда роқоботбардошлигини ошириш;  экологик адолатли бозорни ташкил этиш;  жамият ва табииатнинг ўзаро алоқаларида экологик ҳавфсизликни таъминлаш.

Экологик сертификация объектига қуйидагилар киради:  табиий муҳит ва табиий ресурс манбалари;  ишлаб чиқариш ва истимол чиқиндилари;  технологик жараёнлар;  экологик хизматлар ва истеъмол маҳсулотлари. Ўзбекистон Республикасида “Маҳсулотлар ва хизматлар сертификацияси тўғрисида”ги (1993) қонунига мувофиқ “Ўздавстандартга” сертификация бўйича миллий орган статуси берилган. Бундан ташқари табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси қошида маҳсулотлар ва хизматлар экологик сертификацияси маркази тузилган ва унинг бўлинмалари барча вилоятларда ташкил этилгандир. Мамлакатимизда экологик сертификат бўйича объектлар аниқланган, норматив – техник ҳужжатлар пакети ишлаб чиқилган. Бунда қуйидаги тадбир ва ҳаракатлар амалга оширилаётир:  экологик хавфсиз технологик жараёнлар ишлаб чиқиш ва жорий этиш;  экологик хавфсиз маҳсулотларни ишглаб чиқаришни ташкил этиш;  норматив-ҳуқуқий ва иқтисодий механизмларни яратиш, фуқароларни қулай атроф-муҳит ва маҳсулотларга эга бўлиш, саломатлиги ва мулкига зиён етказувчи ахборотларни тўплаш ҳамда экологик зиён етказувчиларга йўл бермаслик;  мамлакатимизга хавфли маҳсулотлар кириб келиши, ишлаб чиқарилиши ҳамда ҳудудимиздан олиб ўтилишини бартараф этиш;  табиат муҳофазасига мўлжалланган ишлар ва хизматлар бозорини тартибга солиш;  атроф-муҳит сифатин яхшилаш;  ресурсларни тежаш ва атроф муҳитга йўл қўйиб бўлмайдиган таъсирдан огоҳлантириш (Национальный доклад 2002) Экологик экспертиза. Ўзбекистон Республикасида экологик экспертиза тўғрисидаги қонун 2000 йил қабул қилинган. Бу қонуннинг моҳияти режалаштирилаётган ёки амалга оширилаётган хўжалик ва бошқа

фаолиятларни экологик талабларга мувофиқлигини аниқлашдан иборат. Давлат экологик экспертизасининг объектларига қуйидагилар киради: 1) давлат дастурларининг концепцияларининг, ишлаб чиқариш кучларининг ижтимоий ва иқтсиодий соҳа тармоқларини жойлаштириш ҳамда ривожлантириш схемалариниинг лойиҳалари; 2) барча турдаги қурилишлар учун ер участкаларини ажратиш материаллари; 3) лойиҳа олид ва лойиҳа ҳужжатлари; 4) табиий ресурслар билан фойдаланиш билан боғлиқ хўжалик ва бошқа хил фаолиятни тартибга солувчи норматив техник ва йўриқнома услубий ҳужжатларининг лойиҳалари; 5) техника, технология, маҳсулотлар, моддаларнинг янги турларини тайёрлашга доир ҳужжатлар; 6) атроф табиий муҳит ҳолатига ва фуқаролар соғлигига салбий таъсир кўрсатувчи ишлаб турган корхоналар ва бошқа объектлар; 7) кейинчалик уларга муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар, фавқулодда экологик офат зоналари мақомини бериш мақсадида ўтказилган ҳудудларни комплекс текшириш материаллари; 8) шаҳарсозлик ҳужжатларининг барча турлари; 9) махсус ҳуқуқий режимли объектлар. Экологик экспертизанинг мақсади қўйидагилар:  лойиха қарорларини уларни амалга оширишдан олдин экологик таълабларга мувофиқлигини илмий асосда аниқлаш;  режалаштирилаётган, лойихалаштирилаётган ва ишлаб турган объекларнинг табиатга эхтимол тутилаётган салбий таъсири ва зкологик хавфлилик даражасини аниқлаш;  халқ хужалигини режалаштиришида табииий тизимлар мувозанатини сақлаб қолиш Экологик экспертиза давлат, идоравий, жамоат, илмий шакилларда ташкил этилади.

Ўзбекистон Республикасида давлат экологик экспертизаси ўтказиш Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитасининг Давлат экологик экспертизаси тамонидан амалга оширилади. Экологик аудит. Экологик аудит корхона, компаниянинг ички экологик салоҳиятини, уларнинг хавф-хатарлари ва имкониятларини доимий текшириб туриш инструментидир. Экологик аудит – корхоналарнинг мол-мулкни бериш ва жорий операциялар билан боғлиқ бўлган экологик муаммолари ва потенциал мажбуриятларини аниқлаш мақсадида атроф-муҳит ҳолатини объектив, мунтазам, ҳужжатлаштирилган ва доимий такрорий текширишлар(тафтишлар) бўлиб, улар иқтисодий фаолиятнинг тури ва шароитлари, маъмурий бошқарув тизимлари ёки бу объектлар тўғрисидаги ахборотларнинг норматив-қонунчилик талабларига, атроф-муҳит муҳофазаси соҳасидаги самарадорлик мезонларига ва экологик хавфсизликка мос келишини аниқлаш мақсадида ўтказилади. Экоаудит ўтган асрни 70 йилларида АҚШда, 1980 йилдан бошлаб эса, Европа мамлакатларида ҳам ишлаб чиқарувчи корхоналарни “Экоаудит” қонунчилиги асосида текширишлардан ўтказмоқда. Экологик аудитни асосий мақсади: 1. Корхона ва ташкилотларни фаолиятини экологик нормативларга мос келишини аниқлаш. 2. Корхона ва ташкилотларни табиатни муҳофаза қилиш тадбирларига фойдали тадбирлар ишлаб чиқиш. Экологик аудитнинг асосий объектларига қуйидагилар киради:  мулклар (ер участкалари, табиий офатлар, бинолар, иншоатлар, машина ва жиҳозлар ва ҳ.к.);  корхона ва ташкилотнинг жорий фаолияти;  фавқулотда вазиятларда корханаларнинг бошқарув тизими;  атроф муҳитни муҳофаза қилиш дастурлари ва ходимларнинг ҳавфзислигини таъминлаш ва бошқалар.

Эколлогик аудит асосий функциялари, корхоналарни экологик қонунчиликка мослиги ва экологик сиёсатни қонунларига риоя қилиниши, атроф муҳит соҳасида қароорлар қабул қилиш учун ахборотлар йиғиш, аҳолини ва атроф муҳитни зарарли таъсирлардан сақлаш, экологиик ҳавфли авариялар чиқишини имкониятларини таҳлил қилиш, корхонанинг реал таъсирини аниқлаш ва бошқаларни ўрганади. Халқаро стандартларга мувофиқ экоаудит қўйидаги принципларга асосланади: 1. Мақсад ва иш ҳажмини аниқ белгилаш. 2. Объектевлик, мустақиллик, ва компенентлик. 3. керакли каспий иҳтиёткорлилик. 4. Тизимлилик. 5. Аудит мезонларини белгилаш, аудитор маълумотларининг тўлиқлиги, сифатлилиги ва етарли эканлиги. 6. Аудитор натижаларини ва хулосаларини ишончлилиги. 7. Аудиторнинг келишлган мақсади ва ҳажмини ҳисобга олиб аудитор хулосаларини тўлиқлиги. Экологик аудит ишлаб чиқариш объектларини аудити ва ҳудудларнинг экологик аудити йўналишларида амалга оширилади. Экологик аудит мажбурий ёки ихтиёрий бўлиши мумкин. 1. Табиатдан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш фаолиятини молиялаштириш. Хозирги кунда табиатдан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш фаолиятини молиялаштириш масалаларига катта эътибор берилмоқда. Собиқ маъмурий буйруқбозлик иқтисодиётидаги молиялаштириш эса ҳозиргидан фарқ қиларди ва унинг асосий хусусияти марказий режалаштириш тизимининг устиворлигида кўринарди. Яъни давлат миқёсида ижтимоий — иқтисодий ривожланишнинг асосий йўналишлари белгиланиб, ана шу йўналишларда табиатни муҳофаза қилиш борасида аниқ вазифалар белгиланарди. Бу вазифаларнинг ечими давлат, тармоқ ва ҳудудлар миқёсида ўз аксини топар эди. Ушбу режа асосида молиявий, моддий — техникавий

ресурсларга эҳтиёжлар аниқланарди, марказий молиялаштириш тизими эса фондлар ажратиш (моддий —техник ресурсларни марказдан тақсимлаш) тизими билан тўлдирган. Табиатни са қ лаш тадбирлари молиявий воситаларининг асосий манбаи давлат бюджети ҳ исобланарди. Лекин давлат бюджетидан таш қ ари: минта қ алар бюджети, вазирлик ва идораларнинг мабла ғ лари, корхоналарнинг мабла ғ лари ҳ ам мавжуд бўлган эди. Лекин шуни ало ҳ ида таъкидлаш жоизки, давлат бюджетидан таш қа ри молиявий манбаларни давлат бюджетидан айрим ҳ олда кўриб бўлмасди. Шу сабабли ҳ ам молиялаштиришнинг бу тизими самарасиз бўлган. Бюджетдан мабла ғ рлар етарли даражада ажратилмасди, чунки экологик вазиятни со ғ ломлаштириш вазифаси давлатнинг устивор вазифалари қ аторига киритилмасди. Маъмурий буйру қ бозлик и қ тисодиёти шароитида табиатни му ҳ офаза қ илиш фаолиятини моддий техник таъминоти (турли фонд ва лимитлар тизими ор қ али) устивор а ҳ амиятга эга бўлган бўлса, бозор муносабатларига ўтиш шароитида эса ягона та қ чил ресурс молиявий ресурслар ҳ исобланади. Табиати му ҳ офаза қ илиш со ҳ асини самарали фаолият кўрсатиши унинг бар қ арор молиявий таъминотига узвий бо ғ ли қ бўлади. Мустақиллик йилларида табиат ресурсларидан фойдаланганлик ва ифлослантирганлик учун тўловлар каби иқтисодий дастаклардан кенг фойдалана бошланганлиги сабабли табиатни муҳофаза қилишнинг янги молиявий манбаларини шакллантириш имконини берди. Ўзбекистон Республикасининг «Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисидаги” қонунига мувофиқ табиатни муҳофаза қилиш тадбирлари ва экологик дастурларни молиялаштириш қуйидаги манбаларга асосан амалга оширилиши таъкидланган: 1. бюджет маблағлари; 2. корхоналар, муассасалар ва ташкилотлар мабла ғ лари; 3. бюджетдан таш қ ари ресурслар ва ҳ удудлар бўйича экологик фондлар. 4. экологик су ғ урта фондлари; Банк кредитлари;

5. ҳ омийлар маблағлари; 6. а ҳ оли мабла ғ лари (шу жумладан хорижий юридик ва жисмоний шахсларнинг ихтиёрий бадаллари); Қ уйида баъзи молия манбаларининг шаклланиш хусусиятлари ва а ҳ амияти ҳ акида фикр юритилади. Бюджетнинг даромад қ исмига соли қ лар, табиий ресурлардан фойдаланганлик ва атроф му ҳ итни ифлослантирганлик учун ажратмалар ва тўловлар киритилади Ўзбекистон Республикаси қ онунларига биноан инвестицион экологик дастурларни амалга ошириш учун давлат ва бюджетдан таш қ ари фондлардан субвенция кўринишидаги молиявий ёрдам кўрсатиш назарда тутилган. Бу субвенцияларни ажратиш шартлари ва тартиби, улардан фойдаланиш қ онуний актлар билан тартибга солинади. Корхоналарнинг мабла ғ лари хўжалик юритувчи субъектларнинг даромади ҳ исобига шакллантирилади. Табиатни му ҳ офаза қ илиш тадбирлари ва табиатни му ҳ офаза қ илиш асосий фондлари ишлатишга кетган жорий харажатлар корхона ишлаб чи қ арган ма ҳ сулотларнинг таннархига қў шилади. Бюджетдан ташқари мақсадли ресурслар бўйича фондлар табиатни муҳофазаси учун маблағ ажратишнинг «қолдик тамойилини» бартараф қилиш учун тузилади. Минерал хом ашё базасини такрор ишлаб чиқариш, ўрмонларни муҳофаза қилиш ва кўриқлаш, сув объектларни тиклаш ва қўриқлаш каби бюджетдан ташқари фондлар тузилган. Бюджетдан ташқари экологик фондлар — атроф муҳитни муҳофаза қилишни инвестициялашни қўллаб — қувватлаш тизимининг янги элементи ҳисобланади. Мазкур фондлар кечиктириб бўлмайдиган табиатни муҳофаза қилиш тадбирларини, атроф табиий муҳитдаги йўқотишларни тиклаш, келтирилган зарарни компенсациялашни молиялаштириш учун тузилади. Атроф муҳитни муҳофаза қилишнинг ижтимоий фондлари аҳоли даромадлари, ижтимоий бирлашмаларнинг ихтиёрий бадаллари ва

хайриялари ва бошқа манбалар ҳисобига ташкил этилади. Макур фондлар ижтимоий экологик бирлашмалар ва Ўзбекистон Республикасининг касаба уюшмалари томонидан ташкил этилиб, уларнинг маблағлари фақат атроф муҳитни муҳофаза қилишга сарфланади. Табиатни муҳофаза қилиш тадбирларига жалб қилинаётган молиявий манбаларининг турли-туман бўлиши улардан оқилона уйғунликда фойдаланишни талаб этади. Ривожланган хорижий мамлакатларнинг тажрибаларига кўра табиатни муҳофаза қилиш тадбирларига ажратилаётган молиявий манбаларнинг кучли дифференциялашуви кузатилади. Табиатни муҳофаза қилиш тадбирларига ажратилган ва йиғилган маблағлар ўзининг мақсадга йўналтирилганлик хусусияти билан тавсифланади. Барча даражалардаги бюджет табиатни муҳофаза қилиш ва экологик дастурларни молиялаштиришга алоҳида эътибор берилади ва моддий техник ресурслар билан таъминланади. Ўзбекистон Республикасида табиий ресурслардан фойдаланиш ва атроф табиий муҳит муҳофазаси ҳолати тўғрисидаги Миллий доклад маълумотларига кўра давлат бюджетидан давлат дастурлари таркибига кирган табиатни муҳофаза қилиш тадбирлари молиялаштирилади. Давлат бюджети ҳисобига марказлаштирилган тарзда табиатни муҳофаза қилиш соҳасида фаолият кўрсатувчи Табиатни муҳофаза қилиш Давлат Қўмитаси, ГидроМет, Ўзерлойиҳа ташкилоти, геология, Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги тадбирлари молиялаштирилади. Бюджетдан ташқари худудий экология фондлар маблағлари Ўзбекистон Республикаси табиатни муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонуний ҳужжатларга кўра минтақалар томонидан мақсадли равишда фойдаланилади. Табиатни муҳофаза қилишни молиялаштиришни умумий салмоғида капитал қуйилмаларга алоҳида эътибор берилади. Ка питал қуйилмалар — табиатни муҳофаза қилиш фондларини яратишга йўналтирилган маблағлар ҳисобланади.

Табиатни муҳофаза қилишга йўналтирилган капитал қуйилмалар минтақалар ва тармоқлар бўйича ҳам фарқланади. Мазкур хусусиятлар минтақаларнинг табиий иқлим, ижтимоий-иқтисодий ва экологик шарт— шароитларига кўра тафовутланади. Ўзбекистон Республикасида табиатни муҳофаза қилиш тадбирларига ажратилаётган молиявий манбаларнинг таркибини таҳлили қуйидаги тенденциялар мавжудлигини кўрсатади: Экологик фондлар томонидан молиялаш салмо ғ и ортиб боради. Корхона ва ташкилотларнинг мабла ғ лари экологик муаммолар ечимига сарфланаётганни ҳ ам ўсиш тенденциясига эга. Ўзбекистон Республикасининг «Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисидаги» Қонунининг 35-моддасида: «Табиатни муҳофаза қилиш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Табиатни Муҳофаза қилиш Давлат Қўмитаси ва унинг жойлардаги органлари қошида табиатни муҳофаза қилишнинг Республика ва маҳаллий фондлари ташкил этилади» дейилган. Мазкур фондлар Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдиқланган Низом асосида ташкил этилади. Қабул қилинган қонун ҳужжатларига кўра экологик фондлар уч хил даражада ташкил этилади. Ю қ ори даражада Республика экологик фондлари, вилоятлар ва туман ва ша ҳ ар экологик фондлари фаолият кўрсатади. Экологик фондларнинг вазифалари қ илиб қ уйидагилар белгиланган:  Атроф табиий му ҳ ит сифатини яхшилаш ва а ҳ олининг экологик хавфсизлигини таъминлашга йўналтирилган дастурлар ва илмий техник лойи ҳ аларни молиялаштириш ва кредитлаш;  Табиатни му ҳ офаза қ илиш тадбирлари ва дастурлари учун молиявий ресурсларни жалб қ илиш;  Табиатдан о қ илона фойдаланиш ва экологик соф технологияларни жалб этишни и қ тисодий ра ғ батлантириш;  Экологик таълим ва тарбиянинг ривожланишига кўмаклашиш.

Ўзбекистон Республикасининг «Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонуни»га мувофиқ экологик фондларни шакллантиришнинг қуйидаги манбаларини кўрсатиш мумкин: Корхона, бирлашма ва ташкилотларнинг атроф табиий муҳитга чиқарган ифлослантирувчи моддалари, чиқиндилари ва бошқа манбалар учун тўловларидан; хавфли моддаларни чиқарганлик учун жарима тўловлари ва меъёридан ортиқ ва норационал равишда табиий ресурслардан фойдаланиш учун тўловлардан; Корхоналарнинг хўжалик фаолияти натижасида табиатдан фойдаланиш қонунчилигининг бузилиши ва шу асосда давлатга келтирилган зарарни қоплаш мақсадида олинадиган тўловлардир; Овчилик ва балиқчилик воситаларини мусодара қилиш ҳамда ноқонуний йўл билан овланган маҳсулотларни сотишдан келадиган даромадлар; Фонд маблағларини бошқа юридик шахс фаолиятларида пайчилик асосида иштирок этиши натижасида олинадиган дивидентлардан, жамғарма фоизларидан олинадиган даромадлардан; Корхона, ташкилот, муассаса ва аҳоли томонидан бериладиган ихтиёрий бадаллар (шу жумладан, хорижий юридик ва жисмоний шахслардан тушадиган тушумлар)дан ташкил топади. Экологик фондлар тизими. Республика табиатни муҳофаза қилиш: фондининг маблағларининг 25% ҳам шу маҳалллий фондларнинг маблағлари ҳисобига шаклланади. Республика табиатни муҳофаза қилиш фонди маблағларининг бир қисми иккита илмий-тадқиқот дастурлари ишлаб чиқишга, табиатни муҳофаза қилишга ва бошқа ташкилий тадбирларга йўналтирилди. Илмий-техник дастурлар бўйича 32 та мавзу молиялаштирилди. Албатта бу тадбирларнинг барчасида табиатни муҳофаза қилиш фондларининг салмоғи ва ўрни жуда каттадир. Демак, экологик фондларнинг маблағлари қайси мақсадларда ишлатилишига қарамасдан ягона мақсадни инсонларни тоза табиий муҳитда яшашдек ҳуқуқини таъминлашни кўзда тутади.

Экологик фондлар маблағларини ишлатишнинг асосий йўналишлари қуйидагилар:  Корхоналарга қ айтарилиш шарти билан имтиёзли кредитлар ва ссудалар ажратиш;  Табиатни му ҳ офаза қ илишга йўналтирилган ма ҳ сулотлар ишлаб чи қ арувчи корхоналарнинг устав фондларини шакллантириш учун мабла ғ ажратиш;  Корхоналарнинг қў шимча инвестицион ресурслари жалб этишни ра ғ батлантирувчи лойи ҳ аларни молиялаштирищда пайчилик асосида иштирок этиш;  Табиатни му ҳ офаза қ илиш лойи ҳ аларини амалга оширувчи корхоналарга тижорат банклари томонидан ссуда ва кредитлар беришни кафолатлаш. Давлат экологик экспертизаси. Экологик экспертиза атроф - му ҳ итни му ҳ офаза қ илиш тизимининг асосий таркибий қ исмларидан бири ҳ исобланади. Экологик экспертизанинг асосий ма қ сади - хўжалик фаолиятини амалга ошириш жараёнида юзага келадиган атроф му ҳ итнинг ҳ олатига ва а ҳ оли саломатлигига таъсир этадиган хавф ва о қ ибатларни ани қ лашдир. Атроф - му ҳ итга бўлган салбий таъсирни ба ҳ олаш тамойили кўпчилик ривожланган мамлакатларнинг тажрибаларида қў лланилиб келмокда. Ўзбекистонда ҳ ам бу тажриба ўз ўрнини топди ва ривожлана бошлади. Ўзбекистон республикасида давлат, давлат санитария-экология ва жамоатчилик асосидаги экология экспертизалари амалга оширилади. Давлат экология экспертизасини Ўзбекистон Республикаси, Қ ора қ алпо ғ истон республикаси Давлат қў миталарининг, вилоятлар ва Тошкент ша ҳ ар табиатни му ҳ офаза қ илиш қў миталарининг эксперт органлари амалга оширади. Давлат экология экспертизасининг ма қ сади мўлжалланаётган ёки амалга оширилаётган хўжалик фаолияти ва ўзга фаолиятнинг экологик

жи ҳ атдан қ ай даражада хавфли эканлигини ани қ лаш . Бу хилдаги фаолият табиатни муҳофаза қилиш қонунларининг талабларига қанчалик мувофиқлигини баҳолаш, лойиҳаларда назарда тутилаётган табиатни муҳофаза қилиш тадбирларининг қай даражада етарли ва асосли эканлигини аниқлашдан иборат. Давлат экология экспертизасининг объектлари: Давлат экология экспертизасига:  Давлат дастурлари, концепцияларининг, ишлаб чи қ ариш кучларини, халк хўжалиги тармо қ ларини жойлаштириш ва ривожлантиришнинг асосий тизимларининг лойи ҳ алари;  қ урилишнинг барча турлари учун материаллар танлаш, режа олди, лойи ҳ а олди ва лойи ҳ а ҳ ужжатлари;  хўжалик фаолиятини ва уларни табиий ресурслардан фойдаланиш меъёрларини белгилаб берувчи йўри қ нома усул ва меъёрий техник ҳ ужжатларнинг лойи ҳ алари;  янги техника, технология, материаллар ва моддалар яратиш ва хориждан сотиб олиш бўйича лойи ҳ а ҳ ужжатлари, ма ҳ сулотларга стандартлар;  Ўзбекистон Республикасига келтирилаётган ва ундан олиб чи қ иб кетилаётган ма ҳ сулотлар;  химиявий моддалар;  ало ҳ ида минта қ алар, ҳ удудлар ва объектларнинг экологик вазияти;  атроф - му ҳ итга салбий таъсир кўрсатаётган корхоналар ва бош қ а объектлар қў йилади. Ўта му ҳ им муаммоларни экспертиза қилишда республиканинг йирик олимлари иштирок этмоқда. Натижада экспертиза қ илинадиган объектларнинг салмо ғ и тадрижий равишда ортиб бормокда. Мазкур муаммоларни ҳ ал этиш ма қ садида муста қ ил Экс перт кенгашлари ташкил этилмокда.

Ўзбекистон республикасида «Давлат экологик экспертизаси ва унинг сифатини ба ҳ олаш мезонлари» тасди қ ланган. Экспертдан ў тказилган объектлар мазкур мезонлар асосида танлаб текшириб турилади. Давлат санитария-экология экспертизаси атроф му ҳ ит ифлосланишининг а ҳ оли саломатлигига салбий таъсири даражасини ани қ лаш ма қ садларида ташкил этилади. Давлат санитар - экологик экспертизаси эса Ў збекистон республикаси Со ғ ли қ ни са қ лаш вазирлиги, унинг жойлардаги органлари, табиатни му ҳ офаза қ илиш давлат қ ўмитаси ташаббусларига биноан ташкил этилади. Жамоатчилик асосидаги экология экспертизаси эса муста қ ил мутахассислар томонидан ижтимоий бирлашмалар, лойи ҳ аларнинг муаллифлари ва хўжалик фаолияти ташаббускорларининг хо ҳ ишига к ў ра амалга оширилади. Табиатдан фойдаланиш, тадбирлари давлат зиммасида бўлиб, бунинг учун молиялаштиришни талаб этади. Молиялаштириш кўп қиррали тушунчадир бунда энг аввола давлат маблағлари, нодавлат ташкилотлар, халқаро ташкилотлар ва бошқалардир. Экологик фондларни ташкил этиш, дотациялар бериш, кредит-ссудалар беришни ташкил этиш орқали, давлат табиатдан фойдаланишни молиялаштиришни амалга ошириши карак. Давлат экологик экспертизаси эса молиялаштирилиши керак бўлган обьектларни аниқлаш, маблағни миқдорини белгилаш келажакни башоратлай олиши муҳимдир. Давлат дастурлари, концепцияларининг, ишлаб чиқиш ҳам экологик экспертиза зиммасидадир. Юқоридаги ишлар амалга оширилмаса табиатдан фойдаланиш уни муҳофаза қолиш ва мажмуали қайта ишлаш ҳамда тайёр маҳсулот ишлаб чиқариш, ишлаб чиқариш илғор технологияларини жалб этиш мумкин эмас. Табиат ресурсларини иқтисодий баҳолаш. Иқтисодчилар табиий ресурслар ва табиий муҳитни, уларнинг экологик вазифаларини баҳолашга ҳаракат қиладилар. Аслида табиат ва унинг ресурсларини, табиат кўркамлигини аниқ баҳолаш осон эмас, уларни тўлиқ баҳолаш, яъни барча

хусусиятларини эътиборга олган ҳолда бозорни нархлаш қўйишга иложи йўқ. Гўзал тоғ манзарасини қандай қилиб баҳолаш мумкин? Ёки тоғ водийсидаги сўлим жойлар, шаршаралар, кўллар, баҳор тароватини баҳолаш учун қанақа нарх қўйиш мумкин? Табиат объектларини бундай баҳолаш мезонлари ҳозиргача ишлаб чиқилмаган. Лекин, умуман олганда, бойликларни баҳолашда талай тажриба мавжуд, улар асосида жуда аниқ бўлмасада таҳминий қийматларни ишлаб чиқиш мумкин. Табиий ресурслар ва табиат хизматларни иқтисодий жиҳатдан баҳолашни аниқлаш учун мавжуд ёндошувлар қаторига қуйидагиларни киритиш мумкин: бозор баҳоси, рента, табақалашган рента, сарфлаш, муқобил қиймат, умумий иқтисодий баҳолаш (қиймат). Табиий ресурсларни иқтисодий баҳолашнинг кўрсаткичлари. Баҳолашнинг вариантлигини турли кўрсаткичларда ифодаланишини кўзда тутади. Масалан:  н атурал кўрсаткичлар тонна, кг ., куб . , метр . , гектар ва бошқалар.  баллар билан ифодалаш – ресурсларнинг нисбий ўлчами, уларнинг таққослама хўжалик аҳамиятини баҳолаш ва бошқалар.  қиймат кўрсаткичлари (ресурсларнинг бозор баҳосини аниқлашда табиий ресурслардан фойдаланганлиги учун тўловларни белгилашда иқтисодий зарарни аниқлаш ва бошқа ҳолларда қўлланилади. Табиий ресурсларни иқтисодий баҳолаш тор маънода танланган вариантларда табиий ресурслардан фойдаланишдан олинадиган хужалик самарасининг пул бирлик ларидан ифодаланиб аниқланишини билдиради. Унинг хусусияти объектини ва шунингдек баҳолаш мезонини танлаш Билан боғлиқ. Иқтисодий баҳолашнинг тармоқ ва регион йўналишлари. Баҳолаш объекти сифатида айрим ресурс турларининг манбалари (фойдали қазилма конлари, ўрмонлар, сув ҳавзалари, ер участкалари ва бошқалар) қабул қилиниши мумкин ва бунда баҳолаш тармоқ характерига эга бўлади. Тармоқлар бўйича баҳолаш билан бир қаторда минтақавий баҳолаш, яъни у

ёки бу худудлардаги барча ресурслар мажмуасини- табиий ресурсларнинг худудий бирикмасини баҳолаш катта аҳамиятга эга. Табиий Ресурсларнинг Худудий Бирикмасини Баҳолаш, т абиатдан фойдаланишда ғоят аҳамиятга эга. Табиий ресурсларни худудий бирикмаси маълум яхлит худудда жойлашган турли ресурсларнинг манбалари бўлиб, улар ресурсларни амалиётда ёки истиқболда мажмуали ўзлаштириш ва улардан фойдаланиш орқали бирлашган худудий бирликлар хисобланади. ТЗХБ ресурслари йиғиндиси худудларнинг ( мамлакат иқтисодий райони, худуд,туманлари) табиий ресурс имкониятларини) таърифлайди ва кўрсатади. Табиий ресурслардан фойдаланишнинг тўловли йўлига ўтилиши бир қанча экологик ва иқтисодий масалаларни ҳал этишга имкон беради: а) улардан самарали фойдаланишга қизиқиш кучаяди; б) ресурсларни қайта такрор ишлаб чиқариш учун қўшимча молиявий манбалар вужудга келади; в) қўшимча даромад миқдори ортиб боради. Табиатдан фойдаланишнинг илмий жиҳатдан асослаш тамойили серқиррали, кенг миқёсли ва кўплаб фанлар илмий натижаларини биргаликда қўллашни тақозо этади. Бу борада табиий фанлар қатори иқтисодиёт, ҳуқуқ, тиббиёт ва бошқалар ҳам ресурслардан фойдаланишни ҳар томонлама асослашда фаол қатнашиши зарур. Бу фанлар таркибида география, геология, биология, экология эришган илмий натижалар негизидан фойдаланиш тамойилини асослаш юқори самара беради. Иқтисодий жавобгарлик тамойили табиатдан фойдаланишда кенг қўлланилади, чунки ҳар бир корхона, цех, фермер, деҳқон, оилавий пударт аъзолари, ҳар бир инсон ресурслардан фойдаланиш жараёнида табиатга етказган зарари учун жавобгардир. Бу зарар нафақат табиатни қашшоқлантирибгина қолмай, аҳоли орасида турли касалликлар тарқалиши учун имконият яратади. Бинобарин, бу ҳолатда экологик ҳуқуқни бузувчилар тегишли жарималарни давлат банкларига ўз вақтида тўлашлари шарт.

Мажмуалик тамойили табиат ресурсларидан фойдаланишда муҳим аҳамият касб этади. Бу тамойил қазилма бойликлардан самарали ва тўлиқ фойдаланишда ҳамда бошқа мураккаб хом ашёларни хўжалик муомаласига киритишда, кам чиқиндили ва чиқиндисиз технологияни татбиқ этишда асқотади. Иккиламчи ресурсларни қайта ишлаш жараёнида мажмуалик тамойлининг қўлланиши катта иқтисодий самара беради. Лекин бу тамойилни мамлакат миқёсида ҳалигача тўлиқ қўллашга ўтилмаган. Табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий механизм элементлари. Табиий ресурслардан фойдаланиш ва бу жараёнда атроф - муҳитни муҳофаза қилишнинг ўзига хос иқтисодий механизми таркиб топган. У кўплаб турли элементлардан иборат, лекин ҳозирча юқори даражада такомиллашган деб бўлмайди, бозор иқтисодиёти шароитида ушбу механизм борган сари яхшиланиб боради. Табиий ресурсларни иқтисодий баҳолаш ва баҳолар негизида табиатдан фойдаланишда тўловли йўлига ўтиш борган сари аниқ бўлиб боради. Бозор иқтисодиётига ўтиш даврида иқтисодий механизмнинг айрим элементларини қўллаш табиатдан фойдаланишни такомиллаштириб боришда дастлабки қадам бўлади. Табиатдан фойдаланишда тўловли йўлига ўтиш экологик омилни иқтисодётда янада кенгроқ қўллашга, бойликлардан оқилона фойдаланишда кўмаклашади. Табиий ресурслардан фойдаланганлиги учун тўланадиган тўловлар икки турда бўлиши мумкин: а) табиий ресурслардан фойдаланиш ҳуқуқи учун; б) такрор ишлаб чиқариш ва табиий бойликларни муҳофаза қилиш учун. Табиий бойликлардан фойдаланиш ҳуқуқи учун тўланадиган хақ ушбу ресурслар эгасига олдиндан белгилаб қўйилади. Бу ҳол мутлақ рентанинг бекор қилиниши билан боғлиқ. Экологик солиқни табақалашган тарзда татбиқ этиш самарали бўлишини мутахассислар эътироф этишмоқда. Масалан, турли ёқилғи- энергетика ресурсларига солиқ солишда уларнинг турига аҳамият бериш мақсадга мувофиқ. Энг юқори экологик солиқ кўмирга белгиланиши лозим,

чунки ундан энг кўп углерод чиқиндиси ажралади, энг кам солиқ миқдори табиий газга тўғри келади. Истиқболда углерод солиғининг татбиқ этилиши мамлакатларда кўмирни ёқилғи сифатида ишлатиш борган сари камайишига ижобий таъсир этади. Бу ҳол кўмир ўрнига унга муқобил бўлган вариантларни излашга ундайди, айниқса, қуёш ва шамол, океан ва денгизларнинг сув кўтарилиши ва қайтиши энергиясидан фойдаланиш борган сари кенгайиб боради. Халқ хўжалигини ривожлантириш учун давлат ёрдам пули (субсидия) эндиликда тубдан такомиллаштирилишга муҳтож. Давлат томонидан ажратиладиган субсидия табиатдан фойдаланишда экологик мувозанатни барқарорлаштирига сарф қилиниши ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишга жуда катта таъсир этади. Ҳозирда ажратилаётган субсидиялар табиат муҳофазасини кўзламаган тарзда амалга оширилмоқда ёки антиэкологик аҳамиятга эга. Бу айниқса, тоғ-металлургия, энергетика, кимё, кўмир саноати ва бошқа тармоқларда аниқ ифодаланган. Табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий механизми тизимида табиий муҳитни ифлослантиргани учун тўлов муҳим аҳамият касб этади. Бу тўловлар корхона ва ташкилотларнинг ўз ишлаб чиқариш фаолиятида атроф - муҳитга етказаётган зарарлари ўрнини қоплаш учун сарф қилиниши назарда тутилади. Лекин аслида табиатни бузувчилардан келаётган тўловлар ҳажми экологик вазиятни яхшилаш учун сарф қилинаётган барча харажатларнинг фақат бир қисмини қоплайди, холос. Атроф - муҳитни ифлослантиргани учун тўланадиган тўловлар ифлослантирувчи-корхоналарга жазо воситаси бўлиб «ифлослантирувчи тўлайди» тамойилини амалга ошириш йўлидир. Россияда дунё мамлакатлари орасида биринчилардан бўлиб табиий муҳитни ифлослантиргани учун тўловлар расмий равишда 1993 йил январдан белгиланди. Бунда қуйидагилар белгиланган:  атмосфера ҳавосига ифлослантирувчи моддалар чиқаргани учун;  сув объектлари ёки жой рельефига ифлослантирувчи чиқиндиларни чиқаргани учун;

 чиқиндиларни жойлаштиргани учун. Атроф - муҳитга бўлган таъсир даражасига кўра мутахассислар тўловларнинг икки меъёрдаги турини ажратдилар: а) рухсат этилган ҳажмдаги чиқиндилар учун; б) рухсат этилган миқдордан оширилган чиқиндилар учун. Биринчи турдаги тўлов ҳажми меъёрдалиги билан тавсифланади, иккинчи турдаги тўлов бир неча марта кўплиги билан характерланади. Биринчи турга оид чиқиндилар гарчи кам миқдорда бўлсада, лекин чиқариб турилганлиги туфайли атроф - муҳит потенциал ифлосланиб боради. Меъёрдаги тўловлар корхона ишлаб чиқараётган маҳсулот қийматига қўшилиши мумкин, демак уни истеъмолчи тўлайди, лекин меъёрдан ортиқ чиқинди учун тўланадиган тўловлар корхоналар ҳисобидан тўланиши керак. Тўловларнинг бу шаклда ташкил қилиниши ишлаб чиқарувчиларни атроф - муҳитга чиқараётган чиқинди ҳажмини камайтиришга ундайди, демак, кам чиқиндили технологияни татбиқ этишга ҳаракат қилина бошлайди. Бу йўл ҳам табиий муҳитни ифлослантиришни камайтириш йўналишидаги уринишлардан бири, унинг самараси етарли даражада катта. Чунки корхоналар чиқинди чиқаришни қандай қилиб камайтириш тўғрисида ҳаракатда бўладилар. Табиат муҳофазасини молиялаштириш учун бюджетдан ташқаридаги экологик фондлар муҳим аҳамиятга эга. Бундай фондларни ташкил қилиш тегишли маблағларни табиий муҳит энг оғир экологик вазиятдаги объектлар, сув ва ҳаво ҳавзалари жиддий даражада ифлосланган ҳудудлар, аҳоли саломатлиги танг бўлган жойларнинг аҳволини тубдан яхшилаш ишларига сарфлашда асқотади. Умуман олганда, экологик фондларнинг вазифаси қуйидаги устивор долзарб муаммоларни ечимига қаратилади: 1. атроф - муҳит ҳолатини яхшилаш ва аҳолининг экологик хавфсизлигини таъминлашга қаратилган дастурлар ва илмий-техник лойиҳаларни молиялаштириш; 2. табиатни муҳофаза қилиш тадбирлари ва дастурлари учун молиявий ресурсларни сафарбар этиш;

3. оқилона ташкил қилинган табиатни муҳофаза қилишни иқтисодий рағбатлантириш, экологик жиҳатдан тоза технологияни татбиқ этиш; 4. экологик тарбия ва таълимни тараққий қилдириш учун кўмаклашиш. Экологик фондлар манбаини асосан корхорналарнинг чиқинди чиқарганлиги, ифлослантирувчи моддаларни ташлаганлиги, чиқиндиларни жойлаштирганлиги, авария натижасида табиий муҳитни ифлослантирганлиги учун жарима тўлови, корхоналарнинг табиатни муҳофаза қилиш қонунчилигини бузганлиги учун вужудга келган экологик зарар ўрнини қоплаш маблағи, ихтиёрий бадал (взнос) ва бошқалар ташкил қилади. Буларнинг ичида атроф - муҳитни ифлослантирганлиги учун тўланадиган тўловлар улуши 80% дан кўп бўлиши амалда тасдиқланган. Ўзбекистонда табиий ресурсларга зарар етказиш, ўрмонларни кесиш, ов қилиш ман этилган вақтда овчилик билан шуғулланиш, ҳавзаларда балиқларни кўплаб махсус воситалар билан тутиш (тўр, портлатиш, электр токи ва бошқ.), доривор ва техник хом ашё берувчи гиёщларни йиғиш, номи «Қизил китоблар»га тушган ўсимлик ва ҳайвонларни йиғиш, овлаш ва бошқа зарар келтирувчи фаолиятлар учун жуда ҳам кам жарима солинади, бундан фойдаланган браконьерлар қўрқмасдан ўз ишларини бемалол давом эттираверадилар. Агарда жарима солиқлари ва бошқа турдаги тўловлар миқдори оширилса, қонунбузар анча зарар кўради, табиатни муҳофаза қилувчилар кўпроқ маблағ тушумига эга бўларди. Бу борада ташкилий ишлар такомиллаштирилиши зарур. Мажмуали экологик дастурлар мамлакат ҳудудидаги кескин вазият таркиб топган ва ҳалокатли ҳодисалар ривожланиши мумкин бўлган жойларда умумий аҳволни юмшатиш, пировардида қулай шароитларни қарор топтиришга қаратилган бўлади. Улар амалга оширилиш миқёсига кўра, халқаро, мамлакат ва ҳудудий даражада бўлиши мумкин. Экологик дастур ҳудуднинг экологик жиҳатдан таркиб топган вазият даражасига кўра, кўп профилли, мажмуали ва мақсадга мувофиқ йўналтирилганилиги билан тавсифланади. Уни амалга ошириш муддати ҳам белгиланган босқичлар

(йиллар) сони ва кўламига боғлиқ. Масалан, Орол ва Оролбўйи экологик дастури кўп йилларга мўлжалланган бўлиб, бир-бирлари билан боғлиқ бир неча босқичларга асосланиши мумкин. Дастурни амалга оширишда давлатнинг роли кўпроқ бўлади, чунки ресурсларни тез фурсатда тўплаш зарурлиги, муаммонинг мураккаблиги, иқтисодий самарадорликнинг ноаниқлиги тўғридан - тўғри бошқарувни тақозо этади. Баъзи ҳолларда чет эл инвестицияларидан ҳам фойдаланиш имкониятлари вужудга келади. Ўзбекистонда мақсадга мувофиқ йўналтирилган экологик дастурлар қуйидаги муаммоларни ҳал қилиш учун зарур: 1. халқаро мажбуриятларни бажариш (озон қатламини муҳофаза қилиш, иссиқхона газларини ҳавога камроқ чиқариш; 2. биологик хилма-хилликни сақлаб қолиш); 3. суғорма ерлардан оқилона фойдаланиш, уларни муҳофаза қилиш, сув ресурсларидан илмий асосланган ҳолда фойдаланиш, уларнинг сифатини яхшилаш ва бошқ.; 4. Орол бўйи ва Орол денгизи муаммосини ечиш; 5. маҳаллий экологик муаммоларни ҳал қилиш; 6. саноат шаҳарлари атрофида табиий муҳитни муҳофаза қилиш. Корхоналарнинг маблағлари хўжалик юритувчи субъектларнинг даромади ҳисобига шакллантирилади. Табиатни муҳофаза қилиш тадбирлари ва табиатни муҳофаза қилиш асосий фондлари ишлатишга кетган жорий харажатлар корхона ишлаб чиқарган маҳсулотларнинг таннархига қўшилади. Бюджетдан ташқари мақсадли ресурслар бўйича фондлар табиатни муҳофазаси учун маблағ ажратишнинг «қолдик тамойилини» бартараф қилиш учун тузилади. Минерал хом ашё базасини такрор ишлаб чиқариш, ўрмонларни муҳофаза қилиш ва кўриқлаш, сув объектларни тиклаш ва қўриқлаш каби бюджетдан ташқари фондлар тузилган.

Бюджетдан ташқари экологик фондлар — атроф муҳитни муҳофаза қилишни инвестициялашни қўллаб — қувватлаш тизимининг янги элементи ҳисобланади. Мазкур фондлар кечиктириб бўлмайдиган табиатни муҳофаза қилиш тадбирларини, атроф табиий муҳитдаги йўқотишларни тиклаш, келтирилган зарарни компенсациялашни молиялаштириш учун тузилади. Атроф муҳитни муҳофаза қилишнинг ижтимоий фондлари аҳоли даромадлари, ижтимоий бирлашмаларнинг ихтиёрий бадаллари ва хайриялари ва бошқа манбалар ҳисобига ташкил этилади. Макур фондлар ижтимоий экологик бирлашмалар ва Ўзбекистон Республикасининг касаба уюшмалари томонидан ташкил этилиб, уларнинг маблағлари фақат атроф муҳитни муҳофаза қилишга сарфланади. Табиатни муҳофаза қилиш тадбирларига жалб қилинаётган молиявий манбаларининг турли-туман бўлиши улардан оқилона уйғунликда фойдаланишни талаб этади. Ривожланган хорижий мамлакатларнинг тажрибаларига кўра табиатни муҳофаза қилиш тадбирларига ажратилаётган молиявий манбаларнинг кучли дифференциялашуви кузатилади. Табиатни муҳофаза қилиш тадбирларига ажратилган ва йиғилган маблағлар ўзининг мақсадга йўналтирилганлик хусусияти билан тавсифланади. Барча даражалардаги бюджет табиатни муҳофаза қилиш ва экологик дастурларни молиялаштиришга алоҳида эътибор берилади ва моддий техник ресурслар билан таъминланади. Ўзбекистон Республикасида табиий ресурслардан фойдаланиш ва атроф табиий муҳит муҳофазаси ҳолати тўғрисидаги Миллий доклад маълумотларига кўра давлат бюджетидан давлат дастурлари таркибига кирган табиатни муҳофаза қилиш тадбирлари молиялаштирилади. Давлат бюджети ҳисобига марказлаштирилган тарзда табиатни муҳофаза қилиш соҳасида фаолият кўрсатувчи Табиатни муҳофаза қилиш Давлат Қўмитаси, ГидроМет, Ўзерлойиҳа ташкилоти, геология, Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги тадбирлари молиялаштирилади.

Бюджетдан ташқари худудий экология фондлар маблағлари Ўзбекистон Республикаси табиатни муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонуний ҳужжатларга кўра минтақалар томонидан мақсадли равишда фойдаланилади. Табиатни муҳофаза қилишни молиялаштиришни умумий салмоғида капитал қуйилмаларга алоҳида эътибор берилади. Ка питал қуйилмалар — табиатни муҳофаза қилиш фондларини яратишга йўналтирилган маблағлар ҳисобланади. Табиатни муҳофаза қилишга йўналтирилган капитал қуйилмалар минтақалар ва тармоқлар бўйича ҳам фарқланади. Мазкур хусусиятлар минтақаларнинг табиий иқлим, ижтимоий-иқтисодий ва экологик шарт— шароитларига кўра тафовутланади. Ўзбекистон Республикасида табиатни муҳофаза қилиш тадбирларига ажратилаётган молиявий манбаларнинг таркибини таҳлили қуйидаги тенденциялар мавжудлигини кўрсатади: Экологик фондлар томонидан молиялаш салмо ғ и ортиб боради. Корхона ва ташкилотларнинг мабла ғ лари экологик муаммолар ечимига сарфланаётганни ҳ ам ўсиш тенденциясига эга. Ўзбекистон Республикасининг «Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисидаги» Қонунининг 35-моддасида: «Табиатни муҳофаза қилиш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Табиатни Муҳофаза қилиш Давлат Қўмитаси ва унинг жойлардаги органлари қошида табиатни муҳофаза қилишнинг Республика ва маҳаллий фондлари ташкил этилади» дейилган. Мазкур фондлар Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдиқланган Низом асосида ташкил этилади. Қабул қилинган қонун ҳужжатларига кўра экологик фондлар уч хил даражада ташкил этилади. Ю қ ори даражада Республика экологик фондлари, вилоятлар ва туман ва ша ҳ ар экологик фондлари фаолият кўрсатади. Экологик фондларнинг вазифалари қ илиб қ уйидагилар белгиланган:

 Атроф табиий му ҳ ит сифатини яхшилаш ва а ҳ олининг экологик хавфсизлигини таъминлашга йўналтирилган дастурлар ва илмий техник лойи ҳ аларни молиялаштириш ва кредитлаш;  Табиатни му ҳ офаза қ илиш тадбирлари ва дастурлари учун молиявий ресурсларни жалб қ илиш;  Табиатдан о қ илона фойдаланиш ва экологик соф технологияларни жалб этишни и қ тисодий ра ғ батлантириш;  Экологик таълим ва тарбиянинг ривожланишига кўмаклашиш. Ўзбекистон Республикасининг «Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонуни»га мувофиқ экологик фондларни шакллантиришнинг қуйидаги манбаларини кўрсатиш мумкин: Корхона, бирлашма ва ташкилотларнинг атроф табиий муҳитга чиқарган ифлослантирувчи моддалари, чиқиндилари ва бошқа манбалар учун тўловларидан; хавфли моддаларни чиқарганлик учун жарима тўловлари ва меъёридан ортиқ ва норационал равишда табиий ресурслардан фойдаланиш учун тўловлардан; Корхоналарнинг хўжалик фаолияти натижасида табиатдан фойдаланиш қонунчилигининг бузилиши ва шу асосда давлатга келтирилган зарарни қоплаш мақсадида олинадиган тўловлардир; Овчилик ва балиқчилик воситаларини мусодара қилиш ҳамда ноқонуний йўл билан овланган маҳсулотларни сотишдан келадиган даромадлар; Фонд маблағларини бошқа юридик шахс фаолиятларида пайчилик асосида иштирок этиши натижасида олинадиган дивидентлардан, жамғарма фоизларидан олинадиган даромадлардан; Корхона, ташкилот, муассаса ва аҳоли томонидан бериладиган ихтиёрий бадаллар (шу жумладан, хорижий юридик ва жисмоний шахслардан тушадиган тушумлар)дан ташкил топади. 2. Экологик фондлар тизими. Республика табиатни муҳофаза қилиш: фондининг маблағларининг 25% ҳам шу маҳалллий фондларнинг маблағлари ҳисобига шаклланади.

Республика табиатни муҳофаза қилиш фонди маблағларининг бир қисми иккита илмий-тадқиқот дастурлари ишлаб чиқишга, табиатни муҳофаза қилишга ва бошқа ташкилий тадбирларга йўналтирилди. Илмий-техник дастурлар бўйича 32 та мавзу молиялаштирилди. Албатта бу тадбирларнинг барчасида табиатни муҳофаза қилиш фондларининг салмоғи ва ўрни жуда каттадир. Демак, экологик фондларнинг маблағлари қайси мақсадларда ишлатилишига қарамасдан ягона мақсадни инсонларни тоза табиий муҳитда яшашдек ҳуқуқини таъминлашни кўзда тутади. Экологик фондлар маблағларини ишлатишнинг асосий йўналишлари қуйидагилар:  Корхоналарга қ айтарилиш шарти билан имтиёзли кредитлар ва ссудалар ажратиш;  Табиатни му ҳ офаза қ илишга йўналтирилган ма ҳ сулотлар ишлаб чи қ арувчи корхоналарнинг устав фондларини шакллантириш учун мабла ғ ажратиш;  Корхоналарнинг қў шимча инвестицион ресурслари жалб этишни ра ғ батлантирувчи лойи ҳ аларни молиялаштирищда пайчилик асосида иштирок этиш;  Табиатни му ҳ офаза қ илиш лойи ҳ аларини амалга оширувчи корхоналарга тижорат банклари томонидан ссуда ва кредитлар беришни кафолатлаш. 3. Давлат экологик экспертизаси. Экологик экспертиза атроф - му ҳ итни му ҳ офаза қ илиш тизимининг асосий таркибий қ исмларидан бири ҳ исобланади. Экологик экспертизанинг асосий ма қ сади - хўжалик фаолиятини амалга ошириш жараёнида юзага келадиган атроф му ҳ итнинг ҳ олатига ва а ҳ оли саломатлигига таъсир этадиган хавф ва о қ ибатларни ани қ лашдир.

Атроф - му ҳ итга бўлган салбий таъсирни ба ҳ олаш тамойили кўпчилик ривожланган мамлакатларнинг тажрибаларида қў лланилиб келмокда. Ўзбекистонда ҳ ам бу тажриба ўз ўрнини топди ва ривожлана бошлади. Ўзбекистон республикасида давлат, давлат санитария-экология ва жамоатчилик асосидаги экология экспертизалари амалга оширилади. Давлат экология экспертизасини Ўзбекистон Республикаси, Қ ора қ алпо ғ истон республикаси Давлат қў миталарининг, вилоятлар ва Тошкент ша ҳ ар табиатни му ҳ офаза қ илиш қў миталарининг эксперт органлари амалга оширади. Давлат экология экспертизасининг ма қ сади мўлжалланаётган ёки амалга оширилаётган хўжалик фаолияти ва ўзга фаолиятнинг экологик жи ҳ атдан қ ай даражада хавфли эканлигини ани қ лаш . Бу хилдаги фаолият табиатни муҳофаза қилиш қонунларининг талабларига қанчалик мувофиқлигини баҳолаш, лойиҳаларда назарда тутилаётган табиатни муҳофаза қилиш тадбирларининг қай даражада етарли ва асосли эканлигини аниқлашдан иборат. Давлат экология экспертизасининг объектлари: Давлат экология экспертизасига:  Давлат дастурлари, концепцияларининг, ишлаб чи қ ариш кучларини, халк хўжалиги тармо қ ларини жойлаштириш ва ривожлантиришнинг асосий тизимларининг лойи ҳ алари;  қ урилишнинг барча турлари учун материаллар танлаш, режа олди, лойи ҳ а олди ва лойи ҳ а ҳ ужжатлари;  хўжалик фаолиятини ва уларни табиий ресурслардан фойдаланиш меъёрларини белгилаб берувчи йўри қ нома усул ва меъёрий техник ҳ ужжатларнинг лойи ҳ алари;  янги техника, технология, материаллар ва моддалар яратиш ва хориждан сотиб олиш бўйича лойи ҳ а ҳ ужжатлари, ма ҳ сулотларга стандартлар;

 Ўзбекистон Республикасига келтирилаётган ва ундан олиб чи қ иб кетилаётган ма ҳ сулотлар;  химиявий моддалар;  ало ҳ ида минта қ алар, ҳ удудлар ва объектларнинг экологик вазияти;  атроф - му ҳ итга салбий таъсир кўрсатаётган корхоналар ва бош қ а объектлар қў йилади. Ўта му ҳ им муаммоларни экспертиза қилишда республиканинг йирик олимлари иштирок этмоқда. Натижада экспертиза қ илинадиган объектларнинг салмо ғ и тадрижий равишда ортиб бормокда. Мазкур муаммоларни ҳ ал этиш ма қ садида муста қ ил Экс перт кенгашлари ташкил этилмокда. Ўзбекистон республикасида «Давлат экологик экспертизаси ва унинг сифатини ба ҳ олаш мезонлари» тасди қ ланган. Экспертдан ў тказилган объектлар мазкур мезонлар асосида танлаб текшириб турилади. Давлат санитария-экология экспертизаси атроф му ҳ ит ифлосланишининг а ҳ оли саломатлигига салбий таъсири даражасини ани қ лаш ма қ садларида ташкил этилади. Давлат санитар - экологик экспертизаси эса Ў збекистон республикаси Со ғ ли қ ни са қ лаш вазирлиги, унинг жойлардаги органлари, табиатни му ҳ офаза қ илиш давлат қ ўмитаси ташаббусларига биноан ташкил этилади. Жамоатчилик асосидаги экология экспертизаси эса муста қ ил мутахассислар томонидан ижтимоий бирлашмалар, лойи ҳ аларнинг муаллифлари ва хўжалик фаолияти ташаббускорларининг хо ҳ ишига к ў ра амалга оширилади.

Адабиётлар рўйхати 1. Каримов И.А. Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмоқ керак.Т.: 2002. 2. Алимов Т.А., Хаскин В. В. Экология. У чеб.пособ . М., 1998. 3. Макар С. В. Основы экономики природопользования. М. ИМИЭ, 1998. 4. Нестеров П.М., Нестеров А.Н. Экономика природопользование и рынок. М., 1997. 5. Проблемы питьевого водоснабжения и экологии. Т. Университет. 2002. 6. Муравы А.И. Экологический менеджмент: системно – институциональный подход. Москва. Акад. М: РАГС. 2000. 7. Галыцин А.Н. «Основы промышленной экологии» Академия 2004. 8. Кормилицин В.И. и др. «Основы экологии» М. «Интерсталь» 2001.

O'xshashlar

Жамоат экологик экспертизаси ва экологик аудит

Жамоат экологик экспертизаси ва экологик аудит

Бозор иқтисодиёти ва табиатдан фойдаланиш

Ишлаб чиқариш мажмуалари ривожланишининг иқтисодиё экологик стратегияси ва табиатдан фойдаланиш концепцияси

Табиатдан фойдаланишнинг экологик-иқтисодий хусусиятлари