Табиатдан фойдаланишнинг экологик-иқтисодий хусусиятлари - Ekologiya - Referatlar

Табиатдан фойдаланишнинг экологик-иқтисодий хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

117 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Табиатдан фойдаланишнинг экологик самарадорлиги 2. Табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий самарадорлиги. 3. Табиатдан нотўғри фойдаланишнинг ижтимоий- иқтиосодий оқибатларини баҳолаш.

www.arxiv.uz 1. Табиатдан фойдаланишнинг экологик самарадорлиги. Табиатдан фойдаланишнинг экологик (табиий) ва иқтисодий самарадорлиги ўзаро боғлиқ ва бир-бирларини таказо этиши билан тавсифланади. Табиатда компонентлар орасида ўзаро барқарор мувозанат мавжуд бўлса, нохўш табиий ва антропоген жараёнлар ривожланиши мунтазам бошқарилса, ресурслардан фойдаланиш оқилона амалга оширилса, тикланадиган бойликларни уларнинг фойдаланиш даражасига қараб сунъий равишда тиклаш ишлари маромида бажарилса, умуман олганда, табиатни мухрфаза қилиш ва бойликлардан фойдаланиш илмий асосда бошқариладиган табиат мажмуаларида амалга оши рилса, экологик самарадорликка эришилади. Экологик самарадорлик. У табиатдан фойдаланиш жараёнида бир катор табиий ва антропоген омилларнинг фаолиятига боғлиқ. Бу омиллар табиий муҳитнинг оптимал вазиятда ривожланишига таъсир этиши билан боғлиқ, ёки табиий мажмуалар канчалик илмий асосланган тарзда барқарор бошқарилса, улар шунчалик юқори даражада экологик самарадорликка эга бўлади ва аксинча. Экологик самарадорликни таъминловчи табиий омиллардан бири табиий мувозанатдир. Экологик мувозанат мавжуд бўлган табиий мажмуа (ландшафт, геотизим), унинг тузилмали динамик ҳолати меьёридалиги компонентлар орасида ўзаро боғлиқлик ва таъсир табиий мувозанат ҳолдалиги, ресурслар маҳсулдорлигининг юқорилиги, табиий муҳит ифлосланмаганлигидан дарак беради. Дарвоке, мазкур табиий мажмуа юқори дара жада самарадорликда табиат ва жамият тизимида фаолият кўрсатмокда, деб баҳолаш мумкин. Экологик мувозанат барқарор бўлган худудда атроф-муҳитни ифлослантирувчи манбалар (саноат корхоналари, транс порт, кишлок хужалиги корхоналари ва б.) таъсири сезилмаслиги мумкин, агар Узоқда жойлашган бўлса ёки улардан техноген чикинди чиқариш ҳажми меъёрдан ортмаса, бинобарин, маълум тадбирлар мажмуаси мунтазам кулланиб борилса, бу атроф-муҳитни салбий ўзгаришлардан муҳофаза қилади.

www.arxiv.uz Табиий мажмуаларниг барқарор хусусиятга эга бўлиши уларнинг уз-узини тозалаш ва қайта тиклаш кобилиятларининг юқори даражада таъминланганлигидан дарак беради. Уларда атмосфера ҳавоси ёки сув ҳавзалари оркали келиб колган турли чикиндилар маьлум муддатда табиий ювилиш жараёнида четга чикиб кетади, ландшафт мажмуаларида инсон хўжалик фаолияти таъсирида ўзгариш бўлиши ( яйлов, урмон, тупроқ, ва бошқалардаги деграда ция ходисаси ) мумкин, лекин маълум вақтдан сунг яна қайтадан табиий холига ўзгаради. Бу хусусият табиий мажмуанинг қайта тиклаш кобилиятининг нихоятда кучлилиги билан боғлиқ. Мазкур табиий хусусиятлар ландшафтлар ресурсларининг экологик жихатдан тозалигини таъминлайди, бу борада айникса, атмосфера ҳавоси ва сув ҳавзаларининг мусаффолиги жуда ҳам мухим, тупроқнинг техноген чикиндилардан холи бўлиши етшитириладиган экин маҳсулотларини экологик жихатдан то залигини таъминлайди, бу эса уз навбатида инсон ва чорва молларининг саломатлигини кафолатлайди. Баркорор табиий мажмуалар яйлов, тупроқ., пичанзорларнинг маҳсулдорлиги, сувнинг тозалиги, ер ости сувларининг ифлосланмаганлиги, урмонларнинг мавжудлиги билан тавсифланади. Тог олди ва тог мажмуалари табиатининг инсонга хизмат қилувчи имкониятлари бисёр ва катта салохиятга эгалиги билан ажралиб туради. Кулай ва энг кулай рекреация ресурслари минглаб аҳолини мусаффо ҳаво, тоза сув, бетакрор ТОГ манзараларига бой бўлган гушаларда ХОРДИК чиқариши, СОҒЛИГ ини тиклашини таъминлайди. Кўплаб сайёхлар ТОГ сукмокларида юриб табиатнинг ёдгорликларини мирикиб тамоша қиладилар, сув ҳавзаларида чумилиб, табиат саховатидан бахраманд бўладилар. Касалликка чалинганлар бўлок, ер ости сувлари, балчик , тоза ҳаводан ва доривор гиёхлардан бахраманд бўлишлари билан бетобликни тарк этадилар. Демак, оптимал маромда ривожланаётган табиий мажмуалар маълум экологик хусусиятларга эгаки, улар кулай табиий шароит ва ресурслар мажмуаси билан маълум даражада самардорликка эга. Экологик

www.arxiv.uz самарадорлик ландшафтнинг ресурлари асосида инсон хўжалик фаолиятини юритиш, рекреакция бойликларидан бахраманд бўлиш, табиатдан эстетик завк олиш ва бошқа жихатларда ифодаланади. Экологик самарадорлик табиий муҳитда турли даражада мавжуд, бу аниқ, худуднинг табиий шароити ва ресурсларининг хусусиятлари билан боғлиқ. Бизнингча, табиий мажмуаларнинг экологик самарадорлигини куйидаги баллар асосида кўрсатишни таклиф қилиш мумкин, масалан самара йук - 0 балл, паст самара - 1-3 балл, ўртача - 4-6 балл, юқори - 7-9 балл, энг юқори-10-12 балл. Нол балл, одатда, фойдаланилмайдиган худудлар учун хос, масалан кучли парчаланган рельеф шакллари (бедленд), барханлар, шурхоклар, туб жинслар очилиб колган ТОГ ёнбарирлари, тур билан копланган ботиклар ва бошқаларни кўрсатиш мумкин. Бу табиат мажмуаларининг хўжаликда фойдаланиш имкони йук даражада. Баъзи вазиятларда рекреация объекти сифатида фойдаланиш мумкин, лекин бу камдан-кам бўлади, чунки барханларда куёш радиацияси кўплиги туфайли баъзи касалликларни даволаш мумкин, шур ва шур балчиклар ҳам баъзи холларда касалликларни даволашда ишлатилади. Агар бўлар эътиборга олинмаса, кўрсатилган мажмуаларнинг экологик самарадорлиги йук, даражада. Паст самара -1-3 балл - табиат мажмуасининг фақат бир компонента ресурсидан фойдаланиш имкони бор, лекин у ҳам камбагаллиги билан ажралиб туради. Масалан, тузилмали баландлик ва платоларнинг яйловлари (гектарига 0,5-Ъц.), Орол денгизининг куриган қисми яйловлари (гектарига 0-0,5 ц.) ва бошк. Агар яйловлар деградацияга берилса, мавжуд самарадорлик янада камаяди ва нол баллга тушиши мумкин. Ўртача экологик самара - 4-6 балл - табиий мажмуанинг икки компонента ресурсларидан фойдаланиш имкони мавжуд яйлов ва тупроқ Амударёнинг чуллашишга берилган Оролбуйи делътаси асосан яйлов сифатида фойдаланилмокда, лекин сув кўп бўлган йиллари кулай ерларда кичик майдонларда деҳқончилик билан ҳам шугулланилади. Адирларда ҳам

www.arxiv.uz асосан яйлов чорвачилиги ривожланган ҳолда, баъзи худудларида сугорма деҳқончилик билан ҳам шугулланилади ва б. Сугориладиган ерлар юқори экологик самара - 7-9-баллга эга, чунки сугорма ерларнинг маҳсулот етказиб бериш даражаси деҳқончиликда энг катта кўрсаткичга мансуб. Бу хусусият, айникса, мелиоратив шароитлари кулай ва тупроқ, унумдорлиги юқори бўлган ерларда янада якколрок, сезилади. Ерларнинг мелиоратив шароитлари огир бўлган вохаларда юқори эколо гик самарадорликка инсон томонидан бошқариладиган мухандислик тизимлари асосида эришилади. Энг юқори экологик самарадорлик - 10-12 балл -сугорма ерларда рекреация тизимлари ривожлантирилган бўлса ёки маҳсулдор яйлов зонасида мавжуд бўлган рекреация бойликларидан самарали фойдаланилаётган худудларни мисол сифати да кўрсатиш мумкин. Бу борада Чирчик ва Кашкадарёнинг ўрта ва юқори окимларидаги табиат мажмуаларини энг юқори самарага эга, деб ҳисоблаш мумкин. Иқтисодий самарадорлик. У экологик самарадорликдан анча фарк қилади. Иқтисодиётда бирор лойиҳа амалга ошириладиган бўлса, аввало у амалда кулланила бошлаган такдирда буюртмачига канча фойда келтиради ёки самара беради, деган саволга жавоб бериш керак бўлади. Самара бермайдиган лойиҳа хеч вақтда амалга оширилмаслиги лозим. Молиявий маблар ҳар қандай ицтисодий тизимда такчил, шунинг учун таклиф қилинаётган лойиҳаларни амалда татбик қилишдан олдин сарф- ҳаражат ва фойдани (натижа) пул ифодасида таккослаш ёки лойиҳанинг иқтисодий самарадорлигини аниқлаш керак. Демак, иқтисодий самарадорлик чегараланган табиий ресурслардан оқилона фойдаланишдир. 2. Табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий самарадорлиги. Иқтисодий самарадорликни кўпинча сарф-ҳаражат ва самара орасидаги ўзаро нисбат аниқлайди. Бу лойиҳа (ёки тадбир)ни амалга ошириш натижасида фойданинг киймат жихатидан ортиб боришини кайд қилади. Иқтисодиётда

www.arxiv.uz капитал маблағнинг табиатни муҳофаза қилиш ишларига сарфлаш ва самарадорликни аниқлашда етарли тажриба тупланган. Баъзи мутахассисларнинг фикрича, капитал маблағни табиат муҳофазаси лойиҳаларига сарфлаш билан вужудга келган самарани меъёрий коэффициент билан солиштириш натижасида олинган натижа (фойда, даромад) лойиҳанинг самарадорлиги тўғрисида хулоса қилишга имкон беради. Пулнинг кадр-киммати ўзгариб тўрган иқтисодий вазиятда капитал мабларнинг самарадорлигини олдиндан аниқлаш баъзи хатоликларга олиб келиши мумкин. Айтайлик, сиз А сумни банкка куйдингиз, агар банк сизга йилига 10% дан фойда беришини билдирса, у ҳолда 5 йилдан сунг сизнинг пулингиз А қўшув Б сумга тент бўлади. Бундан шундай хулоса чиқариш мумкин, яъни ҳозирги пул А сум келажакдаги пулдан (А қўшув Б сумдан) кимматрок, ёки кучлирок. Бинобарин, капитал маблағни лойиҳаларга сарфлашда маълум йилгача унинг ҳар йилги қўшимча коэффициентини келтирадиган самарасига қўшиб ҳисоблаш лозим. Афсуски, капитал маблағларни катта миқдорда сарфлаш ҳар доим ҳам иқтисодий самарадорликка олиб келмайди, бунда Узоқ, келажакни ҳисобга олиб, ҳар бир сумга келадиган даромад тўғри ҳисоб-китоб қилинмаслиги натижасида жиддий хатолик ларга йул куйилади. Бунинг ёркин мисоли сифатида 60-80 йилларда собик, СССРда ерларни мелиорация қилишнинг гигант дастурини кўрсатиб утиш уринли. Бу дастурни амалга ошириш ҳажмининг улканлигини шундан ҳам билиш мумкинки, барча сарф- ҳаражатлар миқдорини мамлакатнинг ОЗИК - ОВ кат ва енгил саноатга сарфланган маблағлар миқдорига солишти риш мумкин эди. Аммо иқтисодий самара нотўғри ҳисоб-китоб қилиниши натижасида глобал мелиорациянинг самарадорлигига эришилмади. Умуман, олинган самара камлиги билан тавсифланди ва катта миқдордаги пул маблағлари самарасиз бўлди (Гирусов ва бошк,. 1998).

www.arxiv.uz Буни куйидаги мисоллар асосида тасдиқлаш мумкин: 1960-1985 йиллар мобайнида Орол денгизи ҳавзасида жами сурориладиган ерлар майдони 5 млн. га дан 7 млн. га етди, яъни ҳаммаси бўлиб 2 млн. га ер узлаштирилди. Лекин дарёлардан олинаётган сув миқдори жами 40,4 км кубдан 85 км кубгача, яъни икки баробардан кўп ортди. Сувнинг минераллашув даражаси 0,3-0,7 г дан 1,0-2,5 г гача кўпайди, ҳар бир га майдонга олинаётган сугориш суви ҳар га га ўртача 8,2 минг м 3 дан 12,4 минг м 3 гача, коллектор-зовур сувлари ҳажми 5—6 км 3 дан 32-34 км 3 гача ортди. Сугориладиган ерларда шурланган майдонлар 50% га кўпайди. Сугорма ерларда тезкор усулда деҳқончилик қилиш оқибатида тупроқ хосилдорилигининг камайиши кучайди. Бу 60-80-йилларда амалга оширилган улкан мелиорация дастурининг натижаси, унинг оқибатлари ҳозиргача тугатилгани йук, Масалан, Амударё ва Сирдарё сувидан нотўғри фойдаланиш туфайли Орол денгизи куриб бормоқда. Оролбуйи ерлари кучли деградацияга учраган, улкада аҳолининг ижтимоий ахволи огир, турли касалликлар таркалган, ичимлик суви такчил ва б. Бу ми соллар уша вақтда катта маблағ сарф қиладиган лойиҳаларнинг иқтисодий ва ижтимоий- иқтисодий ва хатто, экологик самарадорлигини ҳисобга олмай амалга оширилганлигини исботлайди. Демак, табиат муҳофазаси ва экологик вазиятни барқарорлаштиришга сарф қилинадиган капитал мабларларнинг самарадорлигини олдиндан аниқ, ҳисоб-китоб қилиб, маълум босқичлар асосида лойиҳаларни амалга ошириш иқтисодий жихатдан самара беради. 3. Табиатдан нотўғри фойдаланишнинг ижтимоий-иқтисодий оқибатларини баҳолаш. Табиат ута мураккаб тузилмага эга, айни замонда у жуда нозик ҳисобланади. Табиат географик қобиғи микёсида геосфераларнинг ўзаро боғлиқлиги ва таъсирида бўлиш билан бирга унинг хохлаган геотизимида табиий компонентлари ҳам ўзаро боғлиқлиги ва таъсири нихоятда кучлилиги билан ифодаланади. Бинобарин, ер куррасида ва

www.arxiv.uz унинг сфера доиралари ва ком понентлари ҳамда мажмуалари яхлит динамик геотизим ташкил қилганки, агар бу табиий ҳолатга меъёрдан ортикча таъсир этилса, маълум худудда турли ўзгаришлар содир бўлади. Ўзгаришнинг микёси ташки (ёки ички) таъсир кучи ва унинг мунтазамлигига боғлиқ. Шу жихатдан қараганда инсон хўжалик фаолиятининг табиатга таъсири натижасида уч турдаги оқибатлар келиб чикади, экологик, ижтимоий ва иқтисодий. Табиатдан нотўғри фойдаланишнинг экологик оқибати мавжуд кулай вазиятнинг жиддий вазият билан алмашишида аниқ, ифодаланади. Вазиятнинг ўзгариши, одатда, атмосфера ҳавоси, сув, тупроқ, ўсимлик ва бошгка компонентларнинг ифлосланиши, шунингдек, аҳоли СОҒЛИГИНИНГ жиддийлаган натижасида содир бўлади. Бу ўзгаришларнинг катта худудлар мисолида иқтисодий жихдтдан баҳолаш аслида мумкин эмас, жуда мураккаб масала ҳисобланади. Табиат ресурсларининг деградацияси, кашокланиш ва муомаладан чикиб колиши ҳам катта иқтисодий зарарга олиб келади. Утган асрнинг 70-йилларида Марказий Осиё ва Жанубий Козогистонда пахта етиштириладиган минтакада тупроқ шурланиши ҳисобига йилига 2 млн т (шундан Узбекистонда 600-700 минг т) кам пахта хосили олинган, ҳозирда ҳам тупроқ, шурланиши катта майдонларда ривожланган, демак, йилига камида 1,5-2 млн т кам хосил йигиштириб олинмокда. Бу ракамни тегишли ҳисоб-китоб қилиш йули билан канча иқтисодий зарар курилаётганини билиш кийин эмас. Табиатдан нотўғри фойдаланишнинг ижтимоий-иқтисодий оқибатларини баҳолаш амалий жихатдан аҳамиятга эга. Иқтисодий зарарни, одатда, табиий ресурсларнинг деградацияга берилиши, кашшокланиши, муомаладан чикиб кетишини пул воситасида баҳолаш тушунилади. Экологик зарарни иқтисодий баҳолаш ҳар бир компонент ёки ресурс табиий ҳолда (ёки инсон томонидан ўзгартирилган-маданийлашган вазият) миқдорий аниқланади, сунгра, у иқтисодий жихатдан баҳоланади. Айтайлик, маълум сугорма ер ирригация эрозияси натижасида кучли даражада ювилиб кетди.

www.arxiv.uz Бу вазиятда тупроги ювилиб кетган майдон аниқланади, унинг хосилдорлик даражаси, механиқ таркиби, сифат белгилари баҳоланади, аввал пахта ёки бошқа (галла, полиз ва б.) экинлардан олинган ўртача (ҳар га майдонга ц ҳисобида) маҳсулдорлиги белгиланади. Шундан сунг ювилган ернинг иқтисодий баҳоси аниқланади. Баҳолашда етказилган зарар фақат бир йил (уша йилнинг пул кадрига нисбатан) учун ҳисоб-китоб қилинади. Ижтимоий-иқтисодий оқибатларни баҳолаш икки йўналишда амалга оширилади. Биринчи йўналишда оқибатларни ҳисоб-китоб қилиш мавжуд бозор нархларига асосланади. Бу йўналишда ресурслар унумдорлигининг ўзгариши, маҳсулотлар хосилдорлигининг камайиши, (тупроқларнинг шурланиши туфайли маҳсулдорлигининг кескин ўзгариши, дишлод хужалиги экинларининг хосилдорлиги камайиши, баликчиликда балик овлаш ҳажмининг кискариши, яйловларда биомасса усишининг кескин тушиб кетиши, урмонлар деградацияси ва б.), аҳоли турмуш шароитининг жиддийлашуви (ёки даромаднинг йуколиш услуби турли касалликларнинг кўпайиши, улим, ўртача умр куришнинг кискариши, рекреация ресурсларининг кашшокланиши ва бошк), мол мулкнинг хизмат муддатлари кискариши (бинолар, жихозлар, ишлаб чиқариш куроллари ва бошк.) тегишли ҳисоб-китоб қилиш йули билан иқтисодий зарарлар баҳоланади. Иккинчи йўналиш баҳолаш бевосита сарф-ҳаражат би лан борлиди. Бу йўналишдаги баҳолаш услублари олдинги бўлимларда (2.2.) таҳлил қилинди. Бунда табиий бойликларни сарф-ҳаражат йули билан баҳолаш, сарф-ҳаражат таҳлили каби услубларда мазкур йўналиш баён этилган. Ижтимоий-иқтисодий оқибатларни баҳолаш, юқорида айтиб утилгандек, осон эмас. Бунда мавжуд бозор нархларига асосланган ҳолда ҳар бир зарар турини аниқ, ҳисоблаб чиқиш таказо этилади. Куйида Орол денгизи ва Оролбуйи мисолида мутахассислар ишлаб чиккан ижтимоий- иқтисодий оқибатларни баҳолаш тамойиллари ва услубияти билан танишасиз.

www.arxiv.uz Орол денгизи сатхининг тушиб кетиши ва Оролбуйи сув режимининг тартибга келтирилиши натижасида вужудга келган салбий ижтимоий-иқтисодий зарар мутахассислар томонидан 70- йилларда йилига 30-60 млн. рубл деб баҳоланган. Буни ҳисобга олган баъзи иқтисодчилар ва сув хужалиги мутахассислари дарёлар сувини Оролга юбормай, сугорма деҳқончиликни ривожлантириб, йилига бир неча миллиард рублга тенг бўлган маҳсулотлар етиштирилиши мақсадга мувофиқ, деб ҳисоблаб, денгиз сатхининг тушиб боришига жиддий муносабатда бўлмадилар. Улар ижтимоий-иқтисодий оқибатнинг бошқа жихатларини, хусусан ижтимоий оқибатини чукуррок куллаб курмадилар. М.Х. Байдал ва А.К. Кияткинлар (1972) Орол денгизи такдирини иқтисодий жихатдан ҳисоблаш билан хал қилиб бўлмайди, деб жуда тўғри фикрда бўлишган. 70-йиллар охири ва 80-йиллар бошларида иқтисодчилар ва сув хужалиги мутахассислари Орол денгизи куриб боришининг иқтисодий ва ижтимоий оқибатларини барча жихатлари бўйича катъий ҳисобга олиб, етказилаётган ва келажакда содир бўладиган барча халк хужалиги зарарларини сарҳисоб қила бошладилар. Денгиз акваториясида бевосита иқтисодий зарар Оролнинг кемачиликдаги мавқеи йуколиши билан боғлиқ. 60-йилларгача денгизда Муйнок-Аральск, Учсой-Козокдарё каби портлар оралигида кемалар катнови мунтазам йулга куйилган бўлиб, кўплаб йуловчилар ва халк хужалиги юклари ташилар эди. Денгиз саёзланишининг кучайиши натижасида барча портлар курукликка айланди ва кемалар катнови 1979 йилга келиб тухтади. Уша ваклардаги ҳисоб-китобларга кура (С.Н Крицкий; 1973), кемачиликка етказилган умумий зарар ҳажми 3 млн. рублни ташкил қилган. Оролда кемачилик тугатилишининг жами зарари, бизнингча, бу миқдордан ҳам кўп бўлган бўлиши мумкин, чунки аввало барча порт хўжаликлари тўлиқ ишдан чикди, ке малар, баржалар курукликда колиб кетди, улар билан банд бўл ган денгизчилар ишсиз колишди, йуловчилар ва юклар арзон сув йули билан ташилмай куйди ва бошқалар.

www.arxiv.uz 70-йилларга кадар Муйнок ярим оролининг шимолий-шаркий киргоги ажойиб денгиз курорт зонаси ҳисобланган, бу гушада ҳар йили минглаб кишилар ва болалар хордик чиқаришган. 1978 йилда курорт ва болалар оромгохлари бутунлай ёпилди, курорт зонаси хувуллаб колди, денгиз киргогидан анча (2-5 км) Узоқлашиб колган ва унда чумилишнинг иложи колмаган эди. Бу ҳам халк хужалиги учун жиддий зарар келтирди. Орол денгизи чучук сувда хает кечирувчи кимматбаҳо балик зотларига бой ноёб ҳавза ҳисобланган, унда йилига ўртача 500 минг ц балик овланар эди, шундан 20 минг ц жуда кимматли орол усачи (сузан-балид) ига тўғри келган. Шунингдек, зогора балик, осётр, лешч, судак ва бошқалар овланар эди. Денгизнинг саёзланиши, сувнинг минераллашув даражасини ортиб бориши, Амударё дельтасида уларнинг икра куйиши мураккаблашуви туфайли балик зотлари камайиб борди. 1979 йилда жами 20 минг ц, 1984 йилда 4,2 минг ц балик овланган. 1984 йилдан денгизда балик овлаш амалда тухстатилди. С.Н. Крицкий (1973) маълумотларига кура, 70-йилларнинг бошларида баликчиликка етка зилган умумий зарар миқдори йилига 6 млн. рубл, деб баҳоланди. Муйнок шахри йирик порт, унда баликни қайта ишловчи комбинат бўлган, у йилига 20 млн. донадан ортик балик консерваси тайёрлаб чиқарарди. Ҳозирда комбинат 20-25% кувватда фаолият кўрсатмокда. Балик. махаллий кичик куллардан, сув ҳавзаларидан тутилиб, комбинатга етказиб берилади. Урга, Учсой, Козокдарё ва бошқа жойлардаги балик цехлари 70- йилларда ёпилган. К.И Лапкиннинг ҳисоб-китобича, Амударё дель тасида балик хужалигига етказилган жами зарар 1980 йил нархлари бўйича йилига 18,9 млн. рублга тенг бўлган. Амударё ва Сирдарё дельталаридаги камишзорларнинг деградацияга учраши ва кул-боткокликларнинг куриши нати жасида кимматбаҳо муйна берувчи ондатрачиликка катта зарар етказилди. Ҳар йили дельталарда 3 млн. дан ортик ондатра териси тайёрланар эди. Ҳисоб-китобларнинг натижасига кура, фақат Амударё дельтаси бўйича йилига 4,7 млн рубя зарар етказилган.

www.arxiv.uz Оролбуйида маҳсулдор яйловлар ва пичанзорлар катта майдонларни эгаллаган эди. Ленин чуллашиш жараёнининг кучайиши туфайли уларнинг маҳсулдорлиги кескин камайиб борди, чунки камиш ва турли утлар урнига шурга чидамли галофитлар ва ксерофитлар таркала бошлади. Амалий жихатдан қараганда галофитлар ва ксерофитларнинг яйлов чорвачилигида унчалик аҳамияти йук. И.П. Герасимов ва бошқаларнинг (1980) „ҳисоб- китобига кура, уша вақтларда Козогистоннинг Кизил Урда вилояти хўжаликларида сигирларнинг ўртача сут бериши йилига 724-998 литрга кадар камайган. 1963-1978 йиллар мобайнида куйлар 300 минг бошга, 10 минг коракул ва корамоллар 5,5 минг бошга камайгани кайд этилган. Бўларнинг жами иқтисодий зарари 20 млн. рублни ташкил қилган. К.И. Лапкиннинг ҳисоб-китобича, 1980 йилдаги нарх бўйича Амударё дельтасвда яйлов ва гушт-сут чорвачилигидан келган зарар ҳажми 9,0 млн. рублга тенг бўлган. Аҳолининг меҳнат қилиш ва яшаш шароитлари ёмонлашуви натижасида Оролбуйида аввал баликчи, овчи, кема хайдовчи ва кемаларни таъмирловчиларнинг, кейинчалик Муйнок балик комбинатининг турли шаҳарлардаги цехлари ёппасига ёпилиши 70-80-йилларда катта кийинчиликлар тугдирди. Аҳоли янги иш жойларини топгунча анча кийналди. Бу сохада Кораколпогистондаги умумий иқтисодий зарар 1980 йилги пул киймати бўйича йилига 6,0 млн. рублни ташкил қилган. УзФА Ишлаб чиқариш кучларини ўрганиш кенгашининг бир гурух, иқтисодчилари Кораколпогистонда Орол денгизи сатхининг пасайиши ва Амударё дельтасвда чуллашиш жараёни нинг кучайиши натижасида халк, хужалигига етказилган жами иқтисодий зарарни 1980 ва 1985 йиллар бўйича алоҳида ҳисоблаб чикдилар. Ушбу ҳисоб-китоб натижасига кура, худуд 1980 йилда 92,6 млн. рубл ва 1985 йилда 128,9 млн. рубл иқтисодий зарар кўрган. Бу кўрсаткичлар юқорида кайд этганимиздек фақат маълум йилларгагина тегишли эканлигини эътиборда тутсак, барча йиллар давомида курилган зарар салмоги нихоятда катталиги аёнлашади.

www.arxiv.uz Орол денгизининг баликчилик, яйлов чорвачилиги, овчилик, кемачиликка бевосита таъсиридан ташкари билвосита таъсири ҳам мавжуд бўлиб, у кўпрок, сугорма деҳқончилик, саноат ва транспорт, курилишга зарар келтирди. Э.Д. Рахимов (1990) нинг ҳисоб-китобларига қараганда, Жанубий Оролбуйида кишлок, хужалиги ишлаб чкаришининг табиий потенциали камайиши эвазига келажакда тахминан агросаноат мажмуасининг жами маҳсулоти ва даромади 14-15% га камайиши башорат қилинади. Орол денгизи сатхининг тушиб бориши ва шу муносабат билан баликчилик ва кишлок хужалиги, саноат сохаларида жами зарар улканинг истикболда ривожланишини эътиборга олган ҳолда келажакда тах минан йилига 600 млн рублни ташкил қилиши аниқланган. Орол денгизи ижгимоий - иқтисодий оқибатларининг талофатлари шулар билангина чегараланмайди, улар ишлаб чиқариш ҳажмининг камайиши, аҳолининг иш билан таъминланишига, фаровонлик даражаси, ишлаб чиқаришнинг ҳажми ва суръати, ноишлаб чиқариш сохаларига ҳам салбий таъсир этади. Иқтисодчи мутахассислар (Рахимов, 1990)нинг башоратли иқтисодий ҳисоб-китобларига кура, Амударё дельтасида 500-600 минг га ер узлаштириш имкониятлари мавжуд бўлиб, янги сугорма ерларда бурдокчилик, беда ва полиз экинлари уругчилигини ривожлантириш эвазига 600 млн. рубллик маҳсулот тайёрлаш им кониятлари, шу жумладан, тахминан 440 млн. рубллик соф маҳсулот етиштириш мумкин. Ерларни узлаштириш ва хўжаликларни ташкил қилиш учун сарфланадиган капитал маблағлар муайян муддатларда копланади. Тайёр маҳсулотларни баҳолашдан ер ресурсларини баҳолашга утиш учун соф маҳсулотнинг кийматий меъёрдаги самарадорлик коэффициенти (0,07, у «Экономическая газета»нинг 1981 йил, 2-сонида эълон қилинган «Методика опре деления экономической эхрективности капитальних вложений» номли маколада баён этилган) бўйича уни 14 мартага кўпайтирдик. Бунда дельтанинг янги узлаштирилиши мумкин бўлган қисми бинобарин, 6,3 млрд. рублни ташкил қилади. Бу табиий потенци ал

www.arxiv.uz Орол денгизининг куриши ва Амударё дельтасининг дегралацияси туфайли бутунлай йукотилиши мумкин. Демак, табиатдан нотўғри фойдаланишнинг экологик ва ижтимоий- иқтисодий оқибатлари инсон учун катта зарар келтиради, энг мухими, табиий салохият ишдан чикади, ресурсларнинг кашшокланиши халк хужалигининг ривожлантириш имкониятларини йукка чиқаради, аҳолининг саломатлигига путур етказади.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. И . А . Каримов . Узбекистон XXI аср бусагасида : хавфсизликка тахдид , бар қ арорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари . - Т .: “ Узбекистон ”, 1997. 2.. Т.А..Алимов, В.В.Хаснин. Экология: учеб.пособ. -М.,1998. 3. www . ziyonet . uz

O'xshashlar

Табиатдан фойдаланишнинг экологик-иқтисодий худудий бирлиги

Иккиламчи ресурслардан фойдаланишнинг экологик иқтисодий хусусиятлари

Табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий тамойиллари ва иқтисодий механизм элементлари

Табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий тамойиллари ва иқтисодий механизм элементлари

Иккиламчи ресурслардан фойдаланишнинг экологик иқтисодий хусусиятлари ва истиқболли йўналишлари