Табиат ва жамиятнинг ўзаро боғлиқлиги - Ekologiya - Referatlar

Табиат ва жамиятнинг ўзаро боғлиқлиги

Yuklangan vaqt:

14.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

80 KB

Ko'chirib olish

Табиат ва жамиятнинг ўзаро боғлиқлиги Режа: 1. Табиат ва жамият, улар ўртасидаги ўзаро муносабат шакллари. 2. Жамият ва табиат ўртасидаги ўзаро муносабатларга нисбатан концепциялар. 3. Табиатни мухофаза қилиш принциплари. 4. Ўзбекистонинг экологик сиёсати.

Табиат ва жамият, улар ўртасидаги ўзаро муносабат шакллари Табиат — кенг маънода — бугун борлиқ, олам ва унинг хилма-хил шакллари; тор маънода — кишиларнинг моддий ва маънавий эҳтиёжларини қондириш манбаи бўлган атроф табиий муҳит. Жамият ва табиат тизимини кўриб чиқаётганда иккинчи тор маънодага тушунча қўлланилади. Чунки инсон ўзининг ҳаёти давомвда бутун борлиқдан эмас, балки уни ўраб турувчи ва унинг таъсири доирасида турган атроф табиий муҳитдан фойдаланиши мумкин. Шу тариқа инсоният тарихида жамият билан табиат ўртасида тўхтовсиз ва хилма-хил ўзаро таъсирлар рўй бериб келган. Аммо табиат инсонларсиз бу моддий дунёда ҳукм суриб келган, лекин инсонлар табиатнинг бир бўлаги бўлиб, улар табиатсиз ҳаёт кечира олишмайди. Инсонлар ўз ҳаёти учун зарур бўлган ҳамма нарсани табиатдан олади. Масалан, озиқ-овқат маҳсулотлари, кийим-бош учун хом ашё, қурилиш учун бинокорлик материаллари, нафас олиш учун атмосфера ҳавоси, ичиш учун сув, дам олиш учун гўзал ландшафтлар ва ҳ.қ Шундай қилиб инсон ҳаёти давомида фойдаланилган ҳамма нарсалар табиий модда ва кишилар фаолиятининг маҳсулидир. Инсон — тарик организмлар туркумига кирувчи мураккаб ижтимоий ва меҳнат фаолиятини юргазувчи индивид. Инсон тарихий — жамоат жараёни субъекти бўлиб, у Ер куррасидаги моддий ва маънавий-маданий ривожланишнинг асосчисидир. Инсон бошқа турдаги тирик мавжудотлар билан генетик боғланган ҳолатда, лекин улардан онгининг юқорилиги, меҳнат қуролларини ишлаб чиқара олиши, нутқнинг ривожланганлиги, ижодий фаоллиги ҳамда ахлоқий, маънавий варуҳий ўз-ўзини англай олиши билан ажралиб туради. Жамият — кенг маънода инсонларнинг тарихан қарор топган биргаликдаги фаолиятлари мажмуи ёки тор маънода — ижтимоий муносабатларнинг конқоет типи. Шундай қилиб, ақлий меҳнат фаолиятига эга бўлган инсонлар йиғиндиси бўлган жамият атроф табиий муҳит билан

пассив (суст) эмас, балки актив (фаол) таъсир доирасида бўлиши муқаррардир. Инглиз олими Ч.Дарвиннинг таълимотига кўра инсонлар ҳайвонларнинг маълум бир турларини меҳнат фаолияти активла-шуви, яъни кенгайтирилиши ва чуқурлаштирилиши мобайнидаги эволюцион ривожланиш маҳсули дейди. Лекин фан ва техника ютуқлари бундай таълимотнинг мутлоқ тўғри эмаслиги ҳақидаги маълумотларга эга ва бошқа гипотезаларни олдинга сурмоқдалар. Нима бўлганда ҳам кишилар жамияти мана бир неча миллион йилдирки, Ер куррасида табиат билан ўзаро узвий боғланган ҳолда яшаб келмоқцалар ва бу боғлиқпик кундан-кунга кучайиб бормоқда. Мутахассислар маълумотларига қўра, Ер юзида содир бўлаётган табиий жараёнларнинг 9/10 қисмида инсон фаолиятининг маҳ-сули акс этмоқца. Бу жараёнлар доимо ҳам ижобий деб бўлмайди. Чунки экологик хавфсиз муҳшп, яъни инсонларнинг муҳим ҳаётий манфаатлари ва авваламбор тоза, соғлом, қулай табиий шароитга эга бўлиш талабини тўла қондиршпга қодир бўла оладиган атроф табиий ва ижтимоий муҳит ҳолати инқироз ва талафот томон интилиб бормокда. Агарда жамият ва табиат ўртасидаги ўзаро муносабатларга инсон ҳаётининг тарихи нуқтаи назаридан қарайдиган бўлсақ уларни қуйидаги муносабат шаклларига ажратсак бўлади: оддий, оддий-иқтисодий, иқтисодий, иқтисодий-экологиқ экологиқ Жамият ва табиат ўртасидаги оддий муносабат шакли — кишиларни экологик тизимни бузмайдиган соддалаштирилган ҳаёт тарзи. Экологик тизим (экотизим) — тирик организмлар мажмуи ва уларнинг яшаш муҳити йиғиндиси бўлиб, тирик организмлар ўзаро ва атроф табиий муҳит билан узвий алоқадорлик қонунияти асосида бўлган ҳолати. Бу шакл кишиларнинг ибтидоий, жамоа тузумидаги ҳаёт тарзига, яъни инсоният тарихининг илк ижтимоий-иқтисодий формацияси даврига хосдир. Бу давр ўз ичига одамларнинг Ер куррасида пайдо бўлиши (3-4 млн. йил аввал) давридан то

синфий жамият юзага келгунига қадар муддатни ўз ичига олади. Ибтидоий одамларда ишлаб чиқариш кучлари ва қуроллари ниҳоятда паст даражада бўлганлиги туфайли уларнинг ҳаёт тарзи табиатнинг ажралмас бир оддий бўлаги сифатида намоён бўлган. Атроф табиий муҳит ҳолати эса тирик организмлар учун нисбатан қулай — экологик хавфсиз муҳит дейиш мумкин. Ибтидоий жамоа бўлиб яшаш даврида ҳам инсонлар ўзларининг фаолияти табиатга қандай таъсир этаётганлиги хақида ўйлаб кўрганлар ва уларнинг ҳаётий зарур эҳтиёжлари бўлган табиий объектларни саклаб қолишгауринганлар. Мевали ўсимликларни сақлаш, ҳайвонларнинг ов қилиш меъёрий белгилашни ёзма равишда эмас, балки оғзаки равишда келишиб олганлар. Бундай огзаки қоидаларни бузганларни жамоа бошлиғи томонидан ўлимгача маҳкум этганлар. 2. Жамият ва табиат ўртасидаги ўзаро муносабатларга нисбатан қарашлар тизими (концепциялар) Бизнинг фикримизча миллий ва халқаро экологик-ҳуқуқий меъёрларни ишлаб чиқишдан аввал уч асосий масалани аниқлаштириб олиш даркор. Биринчиси — табиатга нисбатан жамиятнинг (конқоет давлат ҳокимиятининг) муносабат шаклини аниқ-лаб олиш; иккинчидан — жамият ва табиат ўртасидаги ўзаро муносабатларга нисбатан концепциясини ишлаб чиқиш; учинчиси — шу муносабатларни амалга оширишнинг асосий принциплар (қоидалари)ни белгшаш. Бу баён этилган уч вазифаларни бажармаслик экологик-ҳуқуқий меъёрларни ягона бир мақсадга хизмат қилмаслигига ва оқибатда қонунларни тез-тез ўзгариб туришига, экологик меъёрларнинг амалий татбиқи қийинлашувига сабаб бўлади. Шундай қилиб, биз табиат ва жамият ўртасидаги турлича муносабат шаклларини кўриб чиқдиқ Лекин инсонларнинг табиатга нисбатан дунёқарашлари, уларнинг характерига ўхшаб, турлича бўлиши табиий ҳолдир. Инсонларнинг дунёқараши, — деган эди Абу Наср Форобий, — уларнинг ташқи кўринишиа ухшаб турлича бўлади ва бу фазилат уларнинг

илмига, ҳаёт тарзига, яшаш муҳитига тўғридан-тўғри боғлиқдир. Биз ҳам улуғ ўрта аср файласуфи А.Н. Форобий фикрига тўлиғича қўшилиб экология борасидаги қарашлар тизимини кўриб чиқамиз. Буюк рус эколог олими Н.Ф. Реймерс экология кенг маънода «инсонларни яшаб кетиши ҳақидаги таълимот» деб бежиз айтмаган. Чунки инсонларнинг чегараланган Ер куррасида яшаш мудцати уларнинг экологик дунёқараши ва бу дунёқарашларнинг амалиётда татбиқ қила олиш имконияти билан белгиланади. Экологик концепция — табшт ва жамиятнинг ўзаро таъсири тўғрисидаги қарашлар тизими, яъни жамият қонунлари билан табиат қонушарининг ўзаро ҳаракат йўналшшшри ўрни, аҳамияти ва моҳияти ҳақидаги дунёқараш . Жамият қонуилари — кишиларнинг хатти-ҳаракатларини ёки бирон- бир обьектга нисбатан муносабатини белгилацдиган хуқуқий-меъёрлар йиғиндиси. Табиат қонунлари — кишиларни ўраб турувчи табиий муҳитда кечаётган воқеа, ҳодиса, жараёнларнинг жамият қонунларига бўйсунмайдиган ва кишилар фаолиятисиз намоён бўла оладиган кечинмаси. Табиат қонунларига: табиий омилларнинг биргаликда ҳаракат қилиши, табиий модда (сув, энергия, кислород, углерод-...)ларнинг катта ва кичикайланиши, модда ва энергия сақланиши, табиий ресурсларни камая бориши, зволюцион тезланиш, тирик организмларнинг эволюцион ривожланиши ваҳ.қ Таникли эколог-ҳуқуқшунос олим В.В. Петров шу кунгача бўлган экологик дунёқарашларнинг мохияти ва мазмуни бўйича ўн кўринишини ажратади: натуралистиқ истеъмолчилиқ алармизм, экологик инқироз сабаблари, ҳаракатлар стратегияси, ўсиш ва органик ривожланиш, глобал бошқариш, экологик революциялар назарияси, муҳофаза қилиш ва ривожланиш, социалистиқ

Натуралистик концепция — жамиятдан устун турувчи табиатни илоҳий куч, доно яратувчи, идеал борлиқ деб қарайдиган фалсафий оқимлар ва мактаблар. Бундай қарашлар тизими табиат на жамият ўртасидаги муносабатларнинг оддий ва оддий-иқтисодий шакли давридаги кишиларга хос дунёқараш. Шунинг учун ҳам уларнинг худоси сув, олов, ер ва бошқа табиат объектлари ёки ҳодисалари бўлиб келган. Улар шу муҳитда табиатнинг бир бўлаги сифатида яшаб келганлар ва ўзгача яшашни тушуна олмайдилар ҳам. Қадимги афсоналарга биноан ер океан қаъридан чиқиб келган ва бу ер юзасида инсонлар пайдо бўлган. Шунинг учун ҳам қадимги Хитой мифологиясида сув ҳаётнинг она боши, ер эса унинг маҳсули-эркаси деб айтилган. Улар бу иккалатабиат объектини худо қилиб кўрсатишган, уларга итоат этганлар ва сиғин-ганлар. Натуралистик концепциясита қарама-карши дунёқараш истеъмолчилик концепцияси — жамият қонунларини табиат қонунларидан устун ёки кишиларни табиат устидан ҳукмронлик гоясини илгари сурадиганлар. Бундай ғоя намоёндалари жамиятни иқтисодий муносабат шаклига олиб келганлар. Бу оқимга кирувчилар асосан бозор муносабатлари шаклланшшш бошлаган капитализмнинг бошланғич даврида турган «янги бизнес» соҳибларидир. Улар хақида буюк америкалик ёзувчи Джек Лондон ўзининг ўлмас асарларида акс этган ва олтин орқасидан қувиб бутун борлиқ Табиатни фақатгина уларнинг иқтисодий талабларини қондиривчи манбаи деб қарайдиганлар. Ҳозирги кунда Рорсиядаги «нефть» ва «газ баронлари» ҳам булар яққол мисол была оладилар. Улар учун бойлик бирламчи, табиат ва инсонлар ҳаёти иккиламчидир. Кишилар ва табиат ўртасидаги иқгисодий муносабат шакли бундан 20- 30 йил аввал кескин экологик инқирозларга олиб келди. Бунинг ҳаммаси аҳоли орасида давлатнинг бошқарув сиёсатига нисбатан қарама-қарши ҳаракатларини юзага келтирди. Атроф табиий муҳитни ёмонлашуви ва спид каби оғир касалликларни пайдо бўлишидан ваҳимага ва ташвишга тушган

кишилар экологик партия ва жамоат ҳаракатлари, уюшмаларини туздилар. Улардан бири «Апармизм»чилар, яъни «сагт» немис ва инглиз тилида ташвиш, ваҳима, хавотир деган маънони англатади. Улар асосан ривожланган мамлакатларда (Германия, Англия, Франция, Австрия, Россия, АКДП, Испания...) фаолият кўрсатиб келмоқдалар. Мақсадлари — табиий муҳитда кечаётган салбий жараён, ҳодиса ва воқеаларни моҳиятини очиб ташлаш ва ноэкологик сиёсатга қарши очиқдан-очиқ курашиш. Алармизм намоёндалари ўзларининг дунёқарашлари бўйича икки оқимга бўлинадилар: пессимистик қарашлар — кишиларнинг яшаш муҳитини жуда мудҳиш кўрсатиб, ҳозирги цивилизация сўзсиз экологик инқирозга олиб келади, деганлар; оптимистик қарашлар — фақат демоқоатик (фуқаролар) жамияти ва эркин бозоргина экологик инқирознинг олдини олиши мумкин, деганлар. Алармизм намоёндалари маълум бир ягона партияга бирлашмаганлар ва аниқ бир дунёқарашга ҳам эгамаслар, лекин экологак инқирозни олдини олишга бор куч ва билимларини сарф қилаётган олимлар, ишчилар, маиший- хизмат ва спорт соҳасида ишлайдиган турли касб соҳиблари бўлиб, улар «Гринпис», «Яшиллар партияси», «Кедр» каби оқимларга бирлашганлар. Уларнинг сони 10 дан ошиб кетган ва ўз сафларига 30 млн.дан ошиқ кишиларни бирлаштиргандирлар. Алармизмчиларга яқин бўлган дунёқараш — экологик инқироз сабаблари концепцияси. Улар ҳам экологик инқирозни келиб чиқиш сабабларини илмий-техниктараққиёт ва аҳоли сонининг тез суръатларда ўсиб кетиши деб биладилар. Цивилизация ва демографик портлаш экологик хавфсизлик даражасига тескари пропорционал равишдадир ва экологик инқироз ҳолатидан чиқиб кетиш учун демографик ҳолатни бошқариш ва табиий ресурсларга нисбатан аҳоли сонини уйғунлаштириш керак органлар. Бундай тадбирларни олиб бориш ҳар бир мамлакатнинг иқтисодий кўрсатқичлари, табиий шароити ва ресурслари имкониятларига монанд равишда олиб борилиши кераклигини эътироф этадилар.

Илмий-техник революция ва демографик портлаш оқибатидан чиқиб кетипши тавсия қилувчи ғарб социологларининг ҳаракатлар стратегияси намоёндалари уч йўлни маъқул кўряптилар. Бу йўлдаги дунёқарашлар тизими: табиатга аралашмаслиқ муаммоси бор табиат қонунларига ҳужум қилиш ёки аралашиш; атроф-муҳитга кишиларни мослаштириш орқали кишилик жамиятини бошқарши. Табиатга аралашмаашк концепциясини ҳаракатсизликлар стратегиясига киргазиш мумкин. Чунки, биринчидан — экологик тизимларни айрим худуд ва минтақаларда бузилганлигига бефарқ, аралашмасдан қараб туриб бўлмайди. Иккинчидан — Ер куррасида яшаёттан 6 млрд. аҳолини моддий ва маънавий эҳгаёжларини қондиришга мажбурмиз. Табиатга аралашмаслик пришцшини алоҳида бир муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар — биосфера қўриқхонаси ва қўриқхоналарда амалга оширса бўлади, лекин оммавий тарзда табиатдан ажралган ҳолда инсонларнинг ҳаётини тасаввур кдлиш қийиндир. Муаммоси бор табиат қонунларига ҳужум қилишни ёқлаб чиқадиганлар фикрлари аралашмаслик концепциясидаги фикрларга қарама- қарши бўлиб, улар табиат қонунларини, илмий-техник революция ютуқларидан фойдаланилган ҳолда, инсон ҳаёти учун хизмат киладиган даражада ўзгартирипши таклиф қиладилар. Афсуски бу оқим намоёндалари табиат қонунларини жамият қонунларидан аввал шакллангани, тирик организмлар эса ана шундай табиат жараёнлари орқали пайдо бўлганликларй ва ривожланганликларини инкор этиш, ҳозирга кўринишдаги тирик мавжудот (шулар қатори инсон)ларни генетикўзгартириб юборишдир. Бундай ҳолат кинокўрсатувларда кенг намойиш қилинаёттан «мутант» одамларни ва ҳайвонларни юзага келтиради ва табиий тизимларни ишдан чиқаради. Атроф табиий муҳитга кшииларни мослаштириш орқали экологик инқироздан чиқиб кетишни тавсия этаётганлар бир томонлама экологик тизимларни ташқи кучларга нисбатан қарши туриш (буферлик) ва ўз-ўзини

тиклаш қонуниятларига ишонган ҳолда инсонларни ҳаракат доирасини шунга монанд равишда олиб боришни тавсия этсалар, иккинчи томондан кишиларни тарихан атроф-муҳитга мослашиб боришининг эволюцион жараёнларини жадаллаштиришни ёқлаб чиқадиганлар. Бу концепция намоёндалари табиат қонунларини жамият қонунларига кўчиришга уринаётганлар десак муболага бўлмайди. Ўсиш чегараси ва органик ривожланиш концепцияси намоёндалари Ер курраси ресурслари имкониятларига монанд равишда, илмий-техник ва инсонларни ўсиш чегарасини белгалаш ёки бундай илмий асосланган ўсишни чегаралаш маълум бир регаон (минтақа), ҳудуд ёки маъмурий чегарада амалга оширишни тавсия этади. Афсуски, илмий-техниқоивожланмасдан туриб ҳали-бери тез суръатларда ўсиб бораётган аҳолини ҳаётий эҳтиёжларини қондириб бўлмайди. Илм-фанни «консервация» қилиш ва инсонларни ўсишшш «ноль» вариантга тушириш 5-10 йилликтадбир эмас. Бу жараён узоқ ва катга куч талаб қиладиган тадбирлардандир. Чунки бу масалани биринчи навбатда аҳолиси тез ўсиб бораётган ва мусулмон диний эьтиқоди кучли бўлган давлатларда амалга ошириш керак бўлади ва бу жуда мушкул ишдир. Лекин «Рим клуби» аъзоларининг модели (бунинг филиали «Тошкент клуби») жаҳон иқгисодиётининг маълум бир типдаги регаонларда илмий-техник ютукларни ҳаётга кенг татбиқ қилиш ва оилани режалаштиришни шу ердаги иқгисодий, маданий, тарихий, маънавий ҳолат даражасига қараб туриб ўсиш ва органик ривожланишни чеклашни тавсия этадиганлар. Глобал бошқарув концепцияси — атроф табиий муҳит компонентлари ягона бир тизимда ҳаракат килади ва улар ажралмасдир деган ғояни олға сурувчилар. Шунинг учун ҳам атроф табиий муҳитни сақлаб қолиш маълум бир ҳудуд ёки мамлакат доирасида эмас, балки халқаро миқёсда, бутун дунё ҳамжамиятининг биргалиқдаги тадбири орқали амалга оширишини ёқлаб чиқадиганлар.

Муҳофаза қилиш варивожланиш концепцияси намоёндалари жамиятнинг экологик талабларини иқгисодий ва ижтимоий ривожланиш талабларига мослаштиришни таклиф қиладилар. Бу оқим қарашларини ривожланган «катга етгилик» давлатларида кенг тарғиб қилинаяпти. Ҳақиқатдан ҳам, бизнинг фикримизча, экологик тадбирлар — иқтисослашгандир. 3. Табиатни муҳофаза қилиш принциплари Табиат ва жамият ўртасидаги муносабат шакллари ва концепцияларидан келиб чикадиган ҳамда экологик қонунларни мақсади ва моҳиятини белгилаб берадиган учинчи қадам — кишиларнинг жамиятдаги экологик муносабатларида амал қилиши керак бўлган асосий принциплари ёки қоидалари. Бу принциплар табиат қонуниятларига асосланган бўлиб, улар қуйидагилардан иборатдир: Табиий ҳодиса ва жараёнлар кўпқирраликдир. Шунинг учун хам улар ҳар томонлама объектив баҳоланиши керак Бу деган сўз хар бир табиий ҳодиса ёки объектга халқ хўжалигининг соҳавий заруриятига қараб ёндошиш керак Лекин бу соҳавий ёндошув авваламбор экологик тизимларни сақлаб қолиш ва уларни қайта тиклаш нуқгаи назардан амалга оширилиши мақсадга мувофиқ бўлади. Ўрта Осиё шароитида ўрмон — қурилиш ёки химик хом ашё манбаи эмас, балки экологак тизим ёки ландшафтларни бир меъёрда ушлаб турувчи элемент сифатида қаралиши керак Чунки бу минтақада бор-йўғи умумий майдоннинг бир фоизидан ошмайдиган сийрак дарахтзор ва бутазорлар сув ва тупроқ муҳофазасида «яшил қалқон», иқиимни мўътадиллаштирадиган компонент, аҳолини маданий дам олишини таъминлайдиган объект сифатида қарашни тақозо этади. Сув фондидаги дарёлар Ўрта Осиё шароитида сугориш ёки реқоация манбаи эмас, авваламбор ичимлик суви ва аҳолини маиший хизмати учун

мўлжалланиши керак Чунки иссиқ иқлимли арид (қуруқ) шароитда сув аҳоли учун ҳаёт манбаидир. Сибирь, Узоқ Шарқ каби совуқ ёки нам иқлимли минтақалар учун дарёлар авваламбор аҳолини транспорт хизматини бажарувчи ва арзон энергетика манбаидир. Дарёлар инсонларнинг ҳаёти учун билвосита қишлоқ хўжалиги, металлургия, тоғ-кон саноати, химия каби сувни кўп талаб қилувчи халқ хўжалиги тармоқлари орқали хизмат қилади. Асосийси табиат компонентлари турли чиқитлар ёки ахлатлар ташлайдиган табиий объект бўлиб қолмаслиги керак Хулоса қилиб айтганда, табиий ҳодиса ва жараёнларнинг кўпқирралик принцйпи маълум бир табиий объектдан турли хил халқ хўжалиги соҳаларида улардан фойдаланишни инкор этмайди, лекин фойдаланишда экологик тизимларни саклаб қолиш ёки тиклаш нуқгаи назардан устувор (приоритет) соҳаларни белгилашни тақозо қилади. Табшипни муҳофаза қилиш ва гпабиий ресурслардан оцилона фойдаланиш минтақавийдир, яъни маҳаллий шароитларни инобатга олган ҳолда экологик тадбирларни олиб бориш кераклиги иринципи. Мамлакатимиз иқгисодий ривожининг таянчи бўлган табиат бойликларидан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш уларни ҳар томонлама (иқтисодий, ижтимоий, сиёсий, маданий) баҳолашни, истиқболли йўналишларини аниқлапши, маҳаллий ва экологик шароитларини инобатга олган ҳолда амалга оширишни талаб қилади. Чунки Ўзбекистон Республикасида (умуман Ер куррасида) табиий объекгларнинг сон ва сифат кўрсаткичлари майдон ва макон бўйича бир текисда жойлашмаган. Бирон-бир минтақада маълум бир табиий объект ёки ресурснинг мўллиги иккинчи бир минтақада унинг етишмаслигини қоплаб бера олмайди ёки бирон-бир минтақада экологик хавфсиз муҳит шароити иккинчи бир минтақанинг экологик инқирозини бартараф этишга асос бўла олмайди. Табиий ҳодисалар ва жараёилар ўзаро узвий боғлангандир. Биринчи экологик минтакавий принципни давоми сифатида шуни айтиш керакки, табиатнинг маълум бир объектини муҳофазалаш ёки уни бузиш қолган

табиий объектларга ўз ижобий ёки салбий таъсирини албатта ўтказади, яъни «занжир реакцияси» усулида ишлайди. Табиатда дарё ва кўлларни муҳофазалаш ўз-ўзидан ундаги ба-лиқпарни ва сув ўтларни муҳофазалашга олиб келади. Ўрмонларни асраш авваламбор улардаги ҳайвонот дунёсини сақпашга, сўнгра атмосфера ҳавосининг ва сувларнинг тозалигинй ушлаб туришга, тупроқнинг унумдорлик хусусиятларини сақлаб қолишга имкон беради. Аксинча, тупроқунумдорлигани йўқотиш, ўсимлик дунёсини сийраклашувига ва сўнгра, уларда яшовчи ва озиқ-ланувчи ҳайвонот дунёсини камайишига ёки қирилиб кетишига олиб келади. Экологик тизимда бир объект муҳофазасини иккинчиси орқали амалга ошириш қонуниятини шакллантиради. «Занжир реакцияси» қонуниятининг давоми, лекин учинчи табиат принципига қарама-қарши бўлган қоида — бирон-бир та биий объект муҳофазаси иккинчи бир табиий объектнинг зарари бўлиши ҳам мумкинлиги. Масалан, Африка қитьасидаги миллий боғларда ташкил этилган қўргоналарда филлар сонининг кўпайиб кетиши у ердаги ўсимлик дунёсини сийраклашувига ва тупроқ унумдорлигини пасайишига олиб келмоқца. Шунинг учун ҳам маълум бир объект муҳофазасига қаратилган экологик тадбирни қол-ган табиий объектлар имкониятларига монанд равишда ва илмий асосланган тарзда амалга оширишни тақозо қилади. Юқорида зикр этилган тўрт экологик принцип бизлардан табиат муҳофазасига комплекс ёндошув принципини татбиқ қилипши тақозо қилади. Табиатни муҳофаза қилиш ва шу билан бир қаторда табиий ресурслардан оқилона фойдаланишни бирон-бир соҳа ёки йўналиш бўйича тўлиқ амалга ошириб бўлмайди, балки комплекс соҳалараро бошқарув ва назорат асосида амалга опшришни талаб қилади. Ўзбекистон Республикаси Табиатни муҳофаза қилиш Давлат қўмитасининг фаолияти худди шу комплекслилик принципига асослангандир. Умуман олганда, табиатни муҳофаза қилиш бир қараганда табиий ресурслардан фойдаланишга қарама-карши йўналишга ўхшайди. Лекин

экологик тизимдага катга ёки кичик доирадаги модда ва энергия алмашуви ҳам табиий объектларнинг бири иккинчисига таъсир этиши, яъни фойдаланиши ва муҳофаза қилиши асосида бўлади. Ҳеч қайси бир тирик мавжудот (ҳайвонот дунёси, ўсимликлар, инсонлар) атроф табиатдан фойдаланмасдан туриб ҳаёт кечира олмайди. Маълум бир экологик меъёрдаги бу ҳаракатлар экологик тизимларни ушлаб турувчи зарурий ҳодиса ва жараёнлар туркумига киради. Бундан бир вактнинг ўзида табиатни муҳофаза қилиш ва фойдаланиш принципи келиб чиқади. 4. Ўзбекистоннинг экологик сиёсати Ер куррасида юзага келаётган экологик нобоп муҳитнинг чуқурлашувида озми-кўпми Ўзбекистон Республикасининг иштироки бор. Истиқомат қилаётган 27 млн.дан зиёд аҳолининг ярмидан кўпроғи экологик хавфсиз бўлмаган муҳитда истиқомат қилмоқда. Орол денгизи ва унинг атрофида рўй берган экологик инқироз ҳолати Совет даврининг ноэкологик аграр ва иқтисодий сиёсатининг натижасидир. Шунинг учун ҳам давлатимиз, шахсан Президент И.А.Каримов, экологик масалаларни иқгисодий, сиёсий ва ижтимоий ислоҳотлар билан уйғунлаштирган ҳолда олиб боришни лозим деб топмоқдалар. XX аср охирига келиб Ўзбекистонда қуйидаги тактик ва стратегик йўналишлар ишлаб чиқилган: «2005 йилгача бўлган даврда табиатни муҳофаза килиш ва табиий ресурслардан самарали фойдаланишнинг Давлат дастури», «Ўзбекистон Республикасида табиатни муҳофаза қилиш ва барқарор ривожланишнинг экологик таъминлашнинг миллий ҳаракатлар режаси», «Ўзбекистон Республикасида атроф муҳит гигаенаси бўйича миллий ҳаракатлар дастури», «Биологик хилма-хилликни сақлаб қолиш бўйича миллий стратегия ва режа». Бу ҳужжатларда давлатимизнинг жамият ва табиат ўртасидаги муносабат шакли, ҳозирги кунда ва келажакда қандай бўлиши,

Ўзбекистоннинг экологик концепцияси, мақсади ва принциплари белгилаб берилган. Экологик мақсад ва вазифаларни амалга оширишнинг тактик ва стратегик ҳаракатлар дастури ва йўналишлари кўрсатиб ўтилган. Ўзбекистон Республикаси экологик сиёсатшшнг асосий мақсади — кишиларнинг ҳаётий зарур бўлган экологик хавфсиз муҳитини таъминлаш учун табиатни муҳофаза қшиш ва табиий ресурслардан самарали фойдаланши, яъни табиат билан жамият ўртасидаги иқтисодий -экологик муносабат шаклини қўллаш Биз биламизки, мустақиллик давригача Ўзбекистон ҳудуди Чор Россияга, сўнгра Совет Иттифоқининг хом ашё етиштириб берадиган чекка ўлкаси бўлиб ҳисобланган. Шунинг учун ҳам табиий ва минерал хом ашё захираларидан максимал ҳолда экстенсив усулда фойдаланилган, яъни иқгисодий муносабат шаклида бўлган. Бундай тоталитар тузумдаги муносабат шаклидан бирданига экологик муносабат шаклига, жамиятда на иқгисодий, на ҳуқуқий, на ижтимоий-маданий асоси яратилмай туриб ўтишни, ҳаттоки назарий жиҳатдан хам амалга ошириб бўлмайди. Ўзбекистон Республикаси танлаган йўли табиат ва жамият ўртасидаги муносабатларни иқтисодий-экологик шакли, яъни босқичма-босқич экологик муносабат шаклга ўтишга асос бўлмоғи даркор. 29 август 1997 йилда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг «Миллий хавфсизлик Концепцияси тўғрисида»ги Қонунида мамлакатимизнинг экологик концепцияси берилган бўлиб, унда қуйидагиларга эътибор берилган: - шахснинг ҳаётий зарур эхтиёжи бўлган кишиларни соғлигини муҳофаза қилиш ва инсонларнинг турмуши учун оптимал ҳолатдаги экологик шароитларни яратиб бериш; - жамиятнинг ҳаётий зарур эҳтиёжи бўлган оилани ҳар томонлама қўллаб-қувватлаш, мўътадил экологик вазиятни ташкил этиш, аҳолининг соғлигини таъминлаш, жисмоний бақувват авлодни шакллантириш;

- давлатнинг ҳаётий зарур эҳтиёжлари бўлган барқарор риожланиш, минтақавий иқгисодий ҳолатни мўътадиллаштириш, соғлом ҳаёт тарзини шакллантириш. Шундай қилиб Ўзбекистон учун ягона бўлган шахс, жамият ва давлатнинг ҳаётий зарур эҳгиёжларидан бири — экологик хавфсиз муҳит мшлий хавфсизликнинг ажралмас бир бўлагидир. Республикамиз экологик сиёсатининг асосий мақсадини бажармоқ учун органик ривожланиш билан бир қаторда муҳофаза қилиш ва ривожланиш концепциясини қўллашни маъқул деб топган. Бу деган сўз шахс, жамият ва давлатнинг экологик талабларини минтақалар бўйича иқтисодий ва ижтимоий ривожлантириш талабларига мослаштириш керак

Фойдаланилган манбалар: 1. Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология - М:. 1998.-455с. 2. Акимова Т.А., Кузьмин А.П., Хаскин В.В. Экология-М.: ЮНИТИ, 2001. 3. Баратов П. Табиатни муҳофаза қилиш. Тошкент, Ўқитувчи, 1991. 4. Бекназов Р.У., Ю.В. Новиков. Охрана природў Т.”Ўқитувчи” 1995. 5. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Иқлим ўзгариши бўйича рамкавий конвенцияси бўйича Ўзбекистон Республикасининг Биринчи Миллий ахбороти. Тошкент., 1999. 6. Борейко В.Е. Постижение экологической теологии. Киевский эколого- культурнўй центр, 2000. 7. Валуконис Г.Ю, Мурадов Ш.О. Основў экологии. Том I Обҳая экология, Ташкент, «Мехнат», 2001. 8. Горелов А.А. Экология. –М.: «Центр», 1998. 9. Гладкий Ю.Н., Лавров С.Б. Глобальная география.- М.: Дрофа, 2002. 10. Данило Ж.Маркович Социальная экология. М.: «Просвеҳение», 1991. 11. Данилов- Данильян В.И.,Лосев К.С. «Экологический вўзов и устойчивое развитие » М.: 2000 . 12. Демина Т.А. Экология, природопользование, окружаюҳая среда М., Аспект Пресс 1996.- 143с. 13. Каримов И.А.. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т. : Ўзбекистон. 1997 14. Клечек Й., Якеш П. Вселенная и Земля. Артия 15. Коробкин В.И., Передельский Л.В. Экология в вопросах и ответах. – Ростов –на-Дону.: Феникс, 2002. 16. Красная Книга Узбекской ССР. Том I . Ташкент,. «Фан», 1983. 17. Красная Книга Узбекской ССР. Том II . Ташкент., «Фан», 1984.

18. Криксунов Е.А., Пасечник В.В.,Сидорин А.П. Экология. -М.: Дрофа,1995.-240с. 19. Мавриҳев В.В. Основў обҳей экологии. Минск,: «Вўшэйшая школа», 2000. 20. Насафий А. Зубдат ул ҳ ақойиқ. Тошкент. « Камалак”., 1995.

O'xshashlar

Экология ва табиат муҳофазаси тарихи

Табиат ва инсон ўртасидаги муносабатлар

Табиат ва инсон ўртасидаги муносабатлари

Табиат ва табиий ресурсларни иқтисодий баҳолаш

Табиат ва табиий ресурсларни иқтисодий баҳолаш