Табиат ва табиий ресурсларни иқтисодий баҳолаш - Ekologiya - Referatlar

Табиат ва табиий ресурсларни иқтисодий баҳолаш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

166 KB

Ko'chirib olish

Табиат ва табиий ресурсларни иқтисодий баҳолаш Режа: 1. Табиат ва табиий ресурсларнинг иқтисодий баҳосини аниқлаш. 2. Табиат ресурсларини иқтисодий баҳолаш. 3. Табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий тамойиллари. 4. Табиатдан фойдаланишнинг экологик-иқтисодий ҳудудий бирлиги.

1. Табиат ва табиий ресурсларнинг иқтисодий баҳосини аниқлаш. Табиатда ҳар бир табиий ресурс тури инсон учун жуда қадрли бўлиши билан бирга ўз қийматига ҳам эга. Ҳўш, ресурсларни қандай баҳолаш керак ёки гўзал табиат манзараларини-чи? Беқиёс бойлик-зилол сув қандай қийматга эга? Сув инсон томонидан ифлослантирилган ва деярли яроқсиз ҳолга келтирилган бўлса-чи? Бундай вазиятда у қандай қийматга эга бўлади? Инсоннинг табиий муҳитга етказган зарари қандай баҳоланади? Орол денгизи сатҳининг тушиб кетиши натижасида вужудга келган экологик ва ижтимоий-иқтисодий оқибатларнинг бир йиллик зарари қанча? Табиий муҳитни баҳолашнинг бу каби иқтисодий мезонларини билиш лозим. Табиий ресурсларнинг ҳақиқий қийматини билиш уларнинг исроф бўлиши, сифатининг бузилиши, йўқолиши каби номақул ҳодисаларнинг олдини олишда ўта зарур. Табиий муҳитни муҳофаза қилиш ва қулай экологик вазиятларни барқарорлаштириш, ресурслардан оқилона фойдаланиш тамойилига амал қилишда бойликларни иқтисодий баҳолаш ва табиат хизматларини аниқ қийматига эга бўлиши беқиёс даражада катта аҳамиятга эга. Табиий муҳит жамият учун бир неча вазифаларни бажарилади: а) табиий ресурслар билан таъминлаш, б) ўз-ўзини тозалаш ва қайта тиклаш, в) инсон учун қулай табиий хизматларни бажариш, чунончи, рекреация (дам олиш, соғлиқни тиклаш ва б.), эстетик завқ олиш, табиатдан мурувват ва саҳийликни ўрганиш ва б. Буларнинг барчасини биргина бош вазифа, яъни инсонга ҳаёт бағишлаш деб таърифлаш мумкин. Ижтимоийлаштириш даврида табиий бойликларнинг хақиқий баҳоси аниқланмади. Тўғри, бу борада маълум тадқиқот ишлари бажарилди. Лекин улар мантиқий поёнига етказилмаганлиги туфайли ресурсларни реал баҳолаш масаласи ечилмай қолаверди. Бу муаммо хорижий мамлакатларда ҳам тўлиғи билан ҳал қилинмаган. Ижтимоийлаштириш даврида ресурслар ҳақиқий баҳоланмаганлиги сабабли улардан фойдаланишда исрофгарчиликка

ва сифатининг бузилишга йўл қўйилди, қашшоқланиш жараёни ривожланди. Натижада атроф - муҳитнинг ифлосланиши, ресурслар ҳақиқий баҳосининг тушиб кетиши, иқтисодий самарадорликнинг ниҳоятда пасайиб бориш жараёнлари кучайди. Табиий бойликларнинг нархини билиш, аввало лойиҳаларнинг муқобил вариантларини танлаш, иқтисодий самарадорликка эришиш, табиат муҳофазасига кенг йўл очиш, аҳолининг экологик жиҳатдан яшаш шароитларини яхшилаш учун катта имкониятлар очади. Баҳолаш асосида капитал қурилишларнинг вариантларига таъсир этиш мумкин. Чунончи, суғориладиган деҳқончилик ривожланган ҳудудда бирор муҳандислик лойиҳаси амалга оширишга, аввало, суғорма ер баҳоси ва унинг экин экилганда ҳар йилги келтирадиган иқтисодий самараси ҳисоб-китоб қилингандан сўнг рухсат берилади ёки рад этилади. Лойиҳани ташландиқ жойда ҳам амалга оширилиши мумкин. Шуни ҳисобга олиш зарурки, Ўзбекистонда суғорма ерлар барча қишлоқ ҳўжалик маҳсулотларининг қиймат жиҳатидан 95% ини етказиб беради. Дарвоқе, суғорма ерлар олтин фонд, уларни эьзозлаш керак, ҳар гектар ердан самарали фойдаланган ҳолда экинлар ҳосилдорлигини муттасил ошириб бориш айни муддаодир. Текисликларда баъзан йирик сув омборлари лойиҳаси амалга оширилади. Бу билан суғориладиган ёки суғоришга яроқли ерларнинг катта майдони сув остида қолади. Балки мазкур сув омбори бошқа жойда қурилса самарали бўлиши мумкин, ер деҳқончиликда фойдаланилса анча даромад келтиришини ҳар бир киши яхши билади, лекин бунинг учун ернинг баҳоси аниқланган бўлиши керак. Масалан, Чордара (сув сиғими 5,9 куб км) ва Қайроққум (сув сиғими 4,5 куб км) сув омборлари ҳозирда лойқа босиши натижасида анча саёзланиб қолган, лекин катта майдонларни банд қилиб турибди. Айдар ботиғини сув босиши натижасида катта майдондаги яйловлар сув остида қолиб кетди, Жиззах вилояти Фориш туманига қарашли яйловлар майдонининг қисқариши қоракўл қўйлари боқишни мураккаблаштиради.

Табиий ресурсларнинг катта қисми қазиб олиш, қайта ишлаш корхоналарига ташиш ва тайёр маҳсулот чиқариш жараёнларида исроф бўлади, йўқолади, тўкилади ва бошқалар. Очиқ усулда қазиб олинаётган кўмирнинг йўқолиши 3-8% дан 10-12% гача, шахта усулида қазиб олинган кўмирнинг йўқолиши ўртача 20-40%, қора ва рангли металлар рудасининг йўқолиши 15-25%, тоғ-кимё хом ашёсиники эса 20-60% га боради. Ушбу бойликларнинг нархи аниқланган ҳолда иқтисодий ҳисоб-китоб қилинса, катта иқтисодий зарар кўрилаётгани ўз-ўзидан маълум бўлади. Табиий ресурслар мамлакатнинг миллий бойлиги ҳ исобланади. Лекин бунинг учун улар тўли қ ба ҳ оланган, яъни қ ийматга эга бўлиши керак. Ўзбекистонда фа қ ат минерал хом ашё бойликлари ҳ исоб-китоб қ илинган бўлиб, уларнинг потенциали 3,3 трлн . А Қ Ш долларидан орти қ ро қ ба ҳ оланмо қ да. Шундан 1 трлн. доллари нефть ва газга тў ғ ри келади. Ҳ олбуки, табиий бойликларни ба ҳ олаш – мамлакатнинг миллий бойликларини сар ҳ исоб қ илиш бўлиб, унинг табиий потенциалини акс эттиради. Бу потенциал ижтимоий ишлаб чи қ ариш бойликлари билан биргаликда мамлакатда келажакда ривожланиш исти қ болларини ани қ лаб беради. Лекин табиий бойликларни тармо қ лар бўйича потенциал имкониятлари қ отиб қ олган ба ҳ ога эга бўлмай, доимо ўзгариб туради. Гап Масалан, геологлар кўпинча тез-тез янги минерал хом ашё конларини топиб турадилар ва уларнинг ресурсларини олдинги хом ашёга қў шиб борадилар, бинобарин, у ёки бу минерал хом ашё ресурсси доимо ортиб бориш йўналишида бўлади. Ёки бош қ а табиий бойликлар (яйлов, ўрмон ва б.) антропоген деградация натижасида ми қ дор ва сифат жи ҳ атидан ўзгариб боради, бундай вазиятда тегишли ўзгартиришлар киритишга тў ғ ри келади. 2. Табиат ресурсларини и қ тисодий ба ҳ олаш . Иқтисодчилар табиий ресурслар ва табиий муҳитни, уларнинг экологик вазифаларини баҳолашга ҳаракат қиладилар. Аслида табиат ва унинг

ресурсларини, табиат кўркамлигини аниқ баҳолаш осон эмас, уларни тўлиқ баҳолаш, яъни барча хусусиятларини эътиборга олган ҳолда бозорни нархлаш қўйишга иложи йўқ. Гўзал тоғ манзарасини қандай қилиб баҳолаш мумкин? Ёки тоғ водийсидаги сўлим жойлар, шаршаралар, кўллар, баҳор тароватини баҳолаш учун қанақа нарх қўйиш мумкин? Табиат объектларини бундай баҳолаш мезонлари ҳозиргача ишлаб чиқилмаган. Лекин, умуман олганда, бойликларни баҳолашда талай тажриба мавжуд, улар асосида жуда аниқ бўлмасада таҳминий қийматларни ишлаб чиқиш мумкин. Табиий ресурслар ва табиат хизматларни иқтисодий жиҳатдан баҳолашни аниқлаш учун мавжуд ёндошувлар қаторига қуйидагиларни киритиш мумкин: бозор баҳоси, рента, табақалашган рента, сарфлаш, муқобил қиймат, умумий иқтисодий баҳолаш (қиймат). Табиий ресурсларни иқтисодий баҳолашнинг кўрсаткичлари. Баҳолашнинг вариантлигини турли кўрсаткичларда ифодаланишини кўзда тутади. Масалан:  н атурал кўрсаткичлар тонна, кг ., куб . , метр . , гектар ва бошқалар.  баллар билан ифодалаш – ресурсларнинг нисбий ўлчами, уларнинг таққослама хўжалик аҳамиятини баҳолаш ва бошқалар.  қиймат кўрсаткичлари (ресурсларнинг бозор баҳосини аниқлашда табиий ресурслардан фойдаланганлиги учун тўловларни белгилашда иқтисодий зарарни аниқлаш ва бошқа ҳолларда қўлланилади. Табиий ресурсларни иқтисодий баҳолаш тор маънода танланган вариантларда табиий ресурслардан фойдаланишдан олинадиган хужалик самарасининг пул бирлик ларидан ифодаланиб аниқланишини билдиради. Унинг хусусияти объектини ва шунингдек баҳолаш мезонини танлаш Билан боғлиқ. Иқтисодий баҳолашнинг тармоқ ва худуд йўналишлари. Баҳолаш объекти сифатида айрим ресурс турларининг манбалари (фойдали қазилма конлари, ўрмонлар, сув ҳавзалари, ер участкалари ва бошқалар) қабул қилиниши мумкин ва бунда баҳолаш тармоқ характерига эга бўлади.

Тармоқлар бўйича баҳолаш Билан бир қаторда минтақавий баҳолаш, яъни у ёки бу худудлардаги барча ресурслар мажмуасини- табиий ресурсларнинг худудий бирикмасини баҳолаш катта аҳамиятга эга. Табиий Ресурсларнинг Худудий Бирикмасини Баҳолаш минтақа табиатидан фойдаланишда ғоят аҳамиятга эга. Табиий ресурсларни худудий бирикмаси маълум яхлит худудда жойлашган турли ресурсларнинг манбалари бўлиб, улар ресурсларни амалиётда ёки истиқболда мажмуали ўзлаштириш ва улардан фойдаланиш орқали бирлашган худудий бирликлар хисобланади. ТЗХБ ресурслари йиғиндиси худудларнинг ( мамлакат иқтисодий райони, худуд,туманлари) табиий ресурс имкониятларини) таърифлайди ва кўрсатади. Иқтисодий ба ҳ олашнинг харажат ва рента ёндашувлари, уларнинг мазмун ва моҳияти. Баҳолаш мезонларига асосланиб, баҳолашни икки асосий ёндашуви орқали белгилаш мумкин: харажат ёндашуви. ресурс манбаларининг қиймати табиий ресурсларидан фойдаланиш харажатларининг йиғиндисига асосланиб аниқланади; Рента ёндашуви. ушбу ресурс манбасидан ёмонроқ манбаларга нисбатан фойдаланишда олинадиган қўшимча иқтисодий самарани (дефференциал рентани) аниқлашга асосланади. Харажат ёндашувида табиий ресурсларнинг иқтисодий қиймати қуйидаги услубларда аниқланади. Ресурс манбаларини ўзлаштириш ваулардан фойдаланиш; эксплотация харажатларини бевосита (тўғридан-тўғри) харажатлар йиғиндиси топиш орқали баҳолаш услуби. Чиқим буйича баҳолаш услубида фақат ресурс манбаларини хўжаликда ўзлаштиришнинг бевосита молия харажатларигина эмас балки уни эксплуатация қилиш билан боғлиқ сарфлар ҳам хисобга олинади. Ушбу ёндашувнинг тартибий қисмлари. а) й ўқотилган фойда усули бўйича баҳолаш. Бунда бир ресурс участкаси ресурсларидан фойдаланишда унинг

бошқа ресурсларидан фойдаланиш фойдасидан вос кечилади ва йуқотилган фойда баҳоланади масалан:сув омборлари ни барпо этиш орқали онгли равишда бу худуддан қишлоқ хўжалигида фойдаланишдан вос кечилади. Олиш мумкин бўлган, маҳсулотни олмаслик хисобига йуқотилган фойда баҳоси ер майдонини иқтисодий қийматинибелгилайди. Йуқотилган фойда, муқобил фойдаланишдан олинадиган фойда билан боғлангандир. б) ў рнини босувчиларнинг қиймати бўйича баҳолаш . Бунда бир ресурс манбасини бошқа ресурс тенг даражада босадигани билан алмаштириш учун жамият сарф қиладиган маблағнинг хажми аниқланади. Бу ҳолатда ҳаражатларга қўшимча қилиб ресурс манбаларини ўрганиш(геологик разведка) ва улардан фойдаланиш мақсадларида худудларни ободонлаштириш бўйича сарфланадиган харажатлар ҳам қўшилади. Қайта тиклаш қийматини баҳолаш услуби. Бунда йўқотилган ёки деградацияланган ресурс турларини такрор ишлаб чиқариш учун зарур бўлган харажатлар баҳоланади. Тўлаш хоҳиши услуби. Аҳолига анкеталар тарқатиш орқали одамларнинг ресурсларнинг маълум турларининг мавжудлиги учун тўлашга хоҳиши борлигини баҳоланади масалан, йўқолиб бораётган ҳайвон ва ўсимликлар турлари. Маълум экологик қиймат ёки биологик ресурсларга эга бўлган жойларда яшовчи аҳолидан ушбу ресурсларни сақлаб қолиш учун тўлаш хоҳиши сўралади. Транспорт харажатлари услуби. Бунда ресурс объектига етиб боришга кетадиган қиймат ёки вақтинча харажатларга асосланиб ресурс манбасининг иқтисодий қиймати (масофа) аниқланади. Табиий ресурсларни иқтисодий баҳолашда рента ёндашуви, дифференциал рента мавжудлиги концепциясига асосланади. Бир турдаги ресурс манбалари уларнинг миқдорий ва сифат тарифларига боғлиқ ҳажмда сарфланган харажатлар бирлигига бир хил бўлмаган фойда келтиради, яъни дифференциал рента беради. Дифференциал рента охирги харажат принципи

бўйича, яъни жамиятнинг Ушбу ресурсни олиш учун тўлашга тайёр бўлган ва йўл қўйиш мумкин бўлган харажатлари асосида ҳисобланади. Охирги харажат назариясида камчиликлар бор. Хусусан, ресурс манбаларининг охирги фактик харажатлари қиймат ҳажми ва баҳо даражасини белгилаб берувчи ижтимоий зарур харажатларга мос тушмаслиги мумкин. Шу сабабдан рента концепцияси харажат концепциясига нисбатан анча асосланганроқ ҳисобланади. Ресурс манбаларини эксплуатация қилувчи корхоналар фойдаси бўйича баҳолаш рента ёндашувига асосланган. Иқтисодий субъектларнинг даромадлари эксплуатация қилинаётган ресурсларнинг қийматини акс эттиради. Янги иқтисодий шароитда табиий ресурсларни баҳолашда рента ёндашувидан фойдаланиш табиий ресурсларга мулкчиликни дифференциялашда ва турли мулкчилик шаклларининг табиатдан фойда қилишни иқтисодий баҳолашда муҳим аҳамиятга эга. Табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий механизмини такомиллаштириш муаммолари . Ўзбекистонда табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий механизми асосан эндиликда шаклланмоқда. Унинг кўп жиҳатлари тўла ишлаб чиқилмаган ва амалётда тўла жорий қилинмаган. Экологик-иқтисодий таҳлил эса ҳаракатдаги инструментларнинг қайси бири кам самара беришини рағбатлантирувчи тизимларнинг қайси энг истиқболли эканлигини аниқлашга имкон беради. Табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий механизмини такомиллаштириш ва ривожлантириш қуйидагиларга асосланиши керак:  табиий ресурслардан унимли фойдаланишни рағбатлантиришда ҳаракатдаги иқтисодий тизим элементларининг самарадорлигии баҳолашга асосланиши;  инсон яшаш муҳитини сақлаш ва асрашни рағбатлантирувчи иқтисодий механизмнинг махсус элементларини ишлаб чиқишга асосланиши;

 халқаро иқтисодий ривожланишнинг анъаналарини баҳолашга асосланиши. Бозорнинг муҳим хусусиятларидан бири ресурсларни хўжаликда самарали ишлатишни таъминлашга имкон беради, чунки у бойликларнинг тақчиллиги тўғрисида олдиндан нарх хабарини беради. Нефть, табиий газ, ўрмон ва бошқа табиий ресурсларнинг бозор нархи ва уларнинг тез-тез ўзгариб туриши бойликлардан самарали фойдаланишни бошқариш учун имкон туғдиради. Аслида ёқилғи турлари нархининг ошиб кетиши, аввало, уларни режали ишлатиш, энг муҳими, самарали ишлатишни талаб қилади, чунки жаҳон бозорида нефть маҳсулотлари нархининг кўтарилиши транспорт ҳаракатининг бироз бўлса-да камайишига таъсир этади, бу билан атроф - муҳитнинг ифлосланиш жараёнида ижобий ўзгаришлар содир бўлади, яъни ҳавога камроқ углерод ва бошқа чиқиндилар чиқарилади. Бироқ ресурсларнинг қашшоқланиши ва атроф - муҳитнинг ифлосланиши бозор механизмининг тез-тез ўзгаришига таъсир этади. Бундай вазиятда бозор нархлари кўпинча бузилган ҳолатни акс эттиради, реал сарф-харажатларни аниқ ифодаламайди, натижада талаб ва таклиф кўрсаткичлари ресурслар тақчиллигини тўғри ҳисобга олмайди; ресурслардан самарали фойдаланиш учун рағбатлантириш паст бўлади. Шундай қилиб, бозор ёндашуви табиат муҳофазасининг фақат бир вазифасини, яъни табиий ресурслар билан таъминланишини баҳолашга имкон беради, қолган икки вазифаси – ўз-ўзини тозалаш ва инсонга табиий хизматлар кўрсатиш бозор тизимида акс этмайди. Табиий ресурсларни баҳолашда рента (немисча – қайтариб берилган) асосида ёндашув яхши натижалар беради. Рента ёндашуви ресурсларнинг чекланган ва ноёб турлари учун хос (масалан, ер, цитрус мевалар, баъзи саноат ишлаб чиқариш тармоқлари ва б.). Иқтисодий рента деганда, одатда, чекланган табиий ресурслардан фойдаланилгандаги (ёки ижара) ҳақ - баҳо тушунилади. Бу вазиятда пассив таклиф негизидаги талаб рентани аниқловчи ягона таъсир этувчи омил сифатида олдинга чиқади. Иқтисодий рентани

кўпинча ресурс эгасининг ундан фойдалангандан оладиган рента даромади маъносида ҳам қўллаш мумкин. Ер ресурсларини баҳолашда рента ёндашуви кўпроқ самара беради. қуйидаги формула асосида аниқлаш мумкин: Р  R:r. Бунда: R- йиллик рента катталиги; r – коэффициент. Фараз қилинишича, R рента маълум бўлмаган муддатга олинди, дейлик, r коэффициенти кам бирлик сифатида олинади, унинг катталиги банк (ссуда) фоизи билан кўпинча боғланади. Масалан, агарда ҳар йилги ер участкасининг рентаси 10 минг сым бўлса, ссуда (қарз) фоизи 10% га тенг деб олинса, у ҳолда жой нархи 100 минг сўмга тенг былади. Бу ҳолда ер ресурси баҳоси банкка қўйилган капитал маблағ ўлчамига кўпинча тўғри келади, бу баҳо рента катталигига тўғри келадиган ҳар йилги даромад миқдорига баробар бўлади. Табиий ресурсларнинг турлича сифатга эга бўлиши табақалашган рента ёндашувини қўллашга имкон беради. Юори сифатли табиий бойликлар (маҳсулдорлиги юқори бўлган ер, шўрланмаган тупроқ, руда миқдори кўп бўлган тоғ жинси ва б.) бошқа шароитлар бир хил бўлган вазиятда (замонавий жиҳоз ва ускуналар, самарали технология, малакали мутахассислар ва б.) қашшо ёки самараси камро бўлган ресурсларга нисбатан иқтисодий натижалари юқори бўлган кўрсаткичга эришишга имкон беради. Шўрланган тупроқларда пахта, шоли, полиз экинлари ҳосилдорлиги энг камлиги (пахта ҳосилдорлиги гектарига 5-12 ц, шоли 10-15 ц), шўрланмаган тупроқларда эса энг кўплиги (пахта ўртача гектарига 30-40 ц, шоли 50-70 ц) билан тавсифланган ҳолда табақалашган рента нархи ҳам юқорилиги билан фарқланади. Худди шундай самара ресурсларнинг жойлашуви ва транспорт омилида ифодаланади. Масалан, қ ишло қ хўжалик ерлари ва тегишли транспорт турлари йирик ша ҳ ар я қ инида жойлашганлиги уларнинг ю қ ори даражадаги ба ҳ ога эгалигидан дарак беради. Бунда ерларнинг ма ҳ сулдорлиги кам бўлган та қ дирда ҳ ам рента нархи жуда ю қ ори бўлади. Ша ҳ ар атрофига қ атновчи

транспорт турлари де ҳқ ончилик ма ҳ сулотларини қ ис қ а муддатда ша ҳ ар де ҳқ он бозорига элтади, тадбиркор кўп ми қ дорда арзон транспорт ҳ исобига ма ҳ сулотларини ташиб, а ҳ олига сотишга улгуради ва ю қ ори даромад олади. Ер эгаси бунинг ҳ исобига таба қ алашган рента ёндашуви асосида катта мабла ғ га эга бўлади. Бундай вазиятда товар - ма ҳ сулот қ иймати анча ю қ орилиги билан тавсифланади, уни ўз ва қ тида сотиш қ ийинлашади, бинобарин, нарх пасайиб боради, натижада даромад ҳ ам камлиги билан ажралиб туради. Табиий ресурсларни ба ҳ олашда сарфлаш (харжлаш) ёндашуви дан ҳ ам фойдаланилади. Табиий бойлик (хом ашё) ларни тайёрлаш ва фойдаланиш учун сарф-харажатларни жамлаштириш билан ҳ осил б ў лган қ ийматни ресурсни ба ҳ олаш учун бошлан ғ ич ну қ та деб қ араш мумкин. Бу ёндашув табиий бойликларнинг камайиши, бузилиши ва сифатини йў қ отишида қ айта тиклаш қ ийматини ба ҳ олашда фойдалинилади. Бу ҳ олда маълум жойда табиий ресурснинг йў қ олиши ёки бузилишини тикловчи тадбирларга қ илинган сарф-харажатлар ҳисоб-китоб қ илиниб, маълум ба ҳ о ани қ ланади. Масалан, нефть ёки табиий газ қ уду қ лари бур ғ уланганда катта майдонда тупро қ қ оплами бузилади, релъеф ўйдим-чу қ урлашади, яйлов ишдан чи қ ади ва б. Бундай вазиятда бур ғ улаш ишлари тугагандан сўнг геологик ташкилот табиий ресурсларга етказилган барча зарарни йў қ отиб, аввалги табиий ҳ олга келтириш учун техник ва биологик рекультивация тадбирларини ўтказиб, ресурслардан фойдаланувчиларга расмий равишда топшириши шарт. Бу тадбирлар мажмуа ҳ олда и қ тисодий жи ҳ атдан ҳ исоб-китоб қ илиниб, қ айта тиклаш сифати ани қ ланади. Сарфлаш ёндашуви қ анчалик содда ва кенг фойдаланилишига қ арамай, ўзида муайян қ арама- қ аршиликларни мужассамлаштирган. Агар табиий ресурс ю қ ори даражада сифатли бўлса, у ҳ олда сарф-харажат тамойилига мувофи қ камро қ баҳога эга бўлади. Масалан, кучли босим билан отилиб чи қ адиган нефтни қ увурларга тў ғ ридан-тў ғ ри йўналтирилиб, резервуар ёки нефтни қ айта ишлайдиган корхонага юборилади. Катта босим ҳатто

компрессор станциялари қ уришни талаб этмайди. Кўпинча нефть қ уду қ дан махсус насослар ёрдамида тортиб олинади. Бунга насос ва электр энергия, қ увурларда нефт босим таъсирида харакат қ илиши учун компрессор станциялари қ уриш лозим. Бинобарин, нефтни қ уду қ дан тортиб олиш ва керакли корхонага етказиб бериш учун транспорт харажатлари зарур. Бундай вазиятда манти ққ а тў ғ ри келмайдиган ҳ олат юз беради, яъни ресурснинг сифати қ анчалик ю қ ори бўлса, ундан фойдаланиш шунчалик кам харажат талаб қ илади ва шунга мос равишда кам и қ тисодий ба ҳ ога эга бўлади ва аксинча. Шунга мувофи қ сарф-харажат ёндашуви табиий ресурсларни и қ тисодий жи ҳ атдан ба ҳ олашда фойдаланишни чегаралайди. Му қ обил қ иймат . Бу ба ҳ олаш концепцияси и қ тисодиётда кенг қ ўлланилади. Табиатдан фойдаланишни и қ тисодий ба ҳ олашда бу ба ҳ олаш ёндашувини кўп жи ҳ атлардан қ ўллаш мумкин. Табиатда ресурслар барча ҳ удудларда ҳ ам турли даражадаги ма ҳ сулдорликка эга, баъзан ма ҳ сулдорлик умуман бўлмаслиги ҳ ам мумкин, масалан, бархан қ умлари – ҳ аракатдаги қ ум уюмлари яйлов жи ҳ атидан нол ма ҳ сулдорликка эга, ўта шўр шўрхоклар ҳ ам худди шундай тавсифланади. Агар бархан қ умлари ҳ аракатини фитосуғориш учун (махсус ўсимликлар экиш билан қ ум ҳ аракатини тўхтатиш) усули билан тўхтатишга эришилса, маълум ва қ тдан сўнг ма ҳ сулдор яйлов таркиб топади, қ оракўл қ ўйларини бо қ иш билан маълум ми қ дорда даромад олиш мумкин. Мухофаза қилинадиган табиий ҳ удудлар - қ ўри қ хоналар, миллий бо ғ лар, ( қ ўри қ хоналар), парваришхонанинг табиий ресурслари давлат қ онунига биноан ҳ ўжаликда фойдаланилмайди, дарахтларни кесиш, пичан ўриш, мол бо қ иш қ атъиян та қ и қ ланади. Демак, бу ҳ удудларда табиий ресурслар бойлиги билан ажралиб туради. Му қ обил қ иймат ёндашувига биноан бу ҳ удудларда кўплаб бойликлардан фойдаланмаслик натижасида и қ тисодиёт «зарар» кўрмо қ да. Аслида хал қ ҳ ўжалиги катта ми қ дорда фойда кўрмо қ да, чунки бу ҳ удудларда илмий тад қ и қ от ишлари олиб борилади, йў қ олиб бораётган ноёб фауна ва флора вакилларини са қ лаб қ олишга

эришилди, уларнинг сони ортиб бормо қ да, табиат ёдгорликлари, геологик кесмалар, то ғ жинслари, палеонтологик ёдгорликлар му ҳ офаза қ илинади. Му қ обил қ иймат конценцияси маълум даражада сарф-харажат ёндашуви билан бо ғ ли қ . Табиат бойликларининг му қ обил қ иймати қ анчалик кам бўлса, бу бойликларни са қ лаб қ олиш учун зарур и қ тисодий товон ( ҳ а қ )учун ҳ ам шунчалик кам сарф-харажат керак. Му қ обил қ иймат ёндашувига мисол сифатида Чирчи қ дарёси ирмо ғ и - Пском дарёсида лойи ҳ аланган сув омбори ва унинг таркибидаги гидроэлектростанцияни кўрсатиш мумкин. Агар сув омборини қ уриш учун расмий равишда рухсат берилса, водийнинг ноёб ва улкан то ғ табиат бойликлари сув остида қ олиб кетади. Мутахассисларнинг ҳ исоб-китобига кўра, сув омборини қ уриш ва унинг и қ тисодий фойдаси табиат бойлигидан камро қ бўлиши тахмин қ илинмо қ да. Чунки сув омбори фа қ ат арзон электр энергия ишлаб чи қ ариш учун зарур, сув омборида йи ғ илган сувни Чорво қ сув омборида ҳ ам жам ғ ариш мумкин. Ҳ озирча мазкур лойи ҳ ани амалга ошириш тўхтаб турибди. Бу лойи ҳ ани бош қ а дарёда ҳ ам амалга ошириш мумкин, му қ обил бу вариантда Писком водийсининг ажойиб бетакрор табиати са қ ланиб қ олади. Табиатни ба ҳ олашда мажмуали ёндашув ну қ таи назардан ва нафа қ ат тў ғ ри ресурс функцияларини ҳ исобга олишдан таш қ ари яна табиий му ҳ итнинг ўзлаштирувчи хусусиятларини эътиборда тутиш бўйича исти қ болли концепциялардан бири умумий и қ тисодий ба ҳ олаш ( қ иймат) ҳ исобланади. Олимларнинг фикрича умумий и қ тисодий ба ҳ олаш тўртта кўрсатгичнинг жами катталигидан иборат, яъни: фойдаланиш қ иймати- қ ўшув- фойдаланилмаган қ иймат-тенг-тў ғ ри фойдаланиш қ иймати- қ ўшув- билвосита фойдаланиш қ иймати- қ ўшув-имконий , қ иймат- қ ўшув-мавжуд бўлиш қ иймати. Иқтисодий баҳолашга фойдаланиш қиймати энг кўп мос келади (шунингдек, истеъмол қиймати ҳам). Доривор ўсимликлар, қўшимча маҳсулотлар (қўзиқорин, мевалар, ёнғоқ ва б.), сайёҳлик, барқарор овчилик ва балиқчилик. Ушбу барча кырсаткичлар

амалда маълум ва ўзининг қийматига эга, уларни жамлаш натижасида тўғри қиймат вужудга келади. Фойдаланишнинг билвосита қийматини аниқлаш анча мураккаб. Бу кўрсаткич кўпинча сайёра миқёсида қўлланилади, шунинг учун ҳам глобал аҳамиятга эга. Бу глобал ва маҳаллий фойдаларнинг мос келмаслиги билан тушунтирилади. Масалан, билвосита қиймат бирор мамлакат ёки ҳудудга фойдали бўлмаса, балки бошқа мамлакат ёки бутун сайёра учун наф беради. Нам тропик ўрмонлар аёвсиз қирқилаётганлиги ва бунинг оқибатида ноёб ўсимлик ва ҳайвонот турлари йўқолиб бораётганлиги сайёра ёки биосфера миқёсида нохуш ҳодисаларнинг ривожланишига сабаб бўлмоқда. Ўрмонларни қирқишнинг маҳаллий фойдаси (наф) биосфера миқёсидаги салбий ҳодисаларга нисбатан бир неча марта кам, ҳаттоки фалокатлидир, чунки ўрмон тупроқлари тез муддатларда хўжалик муомаласидан чиқиб кетади, бунда ботқоқланиш, эрозия, шўрланиш, дефолиация каби ҳодисалар фаол ривожланади. Бу зиддиятни амалий жиҳатдан ҳал қилиш учун халқаро миқёсда Глобал экологик жамғарма ташкил қилинган. Унинг асосий мақсади – табиатни муҳофаза қилиш тадбирларини инвестиция билан таъминлаш бўлиб, у маҳаллий фойдага устиворлик бермай, балки бутун дунё учун наф беришни назарда тутади. Билвосита қийматдан фойдаланиш кўрсаткичи каттароқ ҳудудлар учун фойдани йиғишга ҳаракат қилади. Ўрмоннинг билвосита қийматидан фойдаланиш тадқиқоти баъзан қуйидаги кўрсаткичлардан иборат бўлади: ис гази билан боғланиш (иссиқхона самарасини юмшатиш), сувни тартибга солиш функцияси (ҳудудни сув тошишидан муҳофаза қилиш ва б.). Ҳисоб-китоб учун имконий қиймат янада мураккаблиги билан тавсифланади. Бу ҳол келажакда фойдаланиш учун ҳудуднинг биоресурсларини консервация (асраш) қилиш билан боғлиқ. Бунда имконий қиймат тўғри (бевосита) ва билвосита қийматларнинг фойдаланиш қийматидан иборат бўлади.

Фойдаланилмайдиган қиймат мавжуд бўлиш баҳосига асосланади. Бу табиатни нозик этник ва эстетик жиҳатдан баҳолашда асқотади, чунки инсон учун табиатнинг эстетик баҳоси жуда юқори ҳисобланади, уни келажак авлод учун сақлаш бурчи, мероснинг баҳоси ва бошқалар эътиборга олиниши лозим. Мавжуд бўлишнинг қиймати табиатни муҳофаза қилиш учун муҳим сабаб бўлиши мумкин. Бу қийматни баҳолашда содда иқтисодий ёндашувлар қўлланилади, энг аввало “тўлашга тайёрлиги” назарияси билан боғлиқ, “қалбаки” бозорларни тузиш учун уринишлар асосида ҳаракат қилинади. Анкета ва сўроқ қилиш услублари кенг қўлланилади. Меъёрдаги бозор мавжуд бўлмаганда қийматни субъектив баҳолаш усулидан фойдаланилади. Бу усулда мавжуд субъектлардан сўраб билишга асосланган. Шунинг учун уни ифодаланган афзал кўриш услуби деб ҳам юритилади. Рекреация жиҳатидан бой бўлган ҳудудлар (дарё ёки сув омбори соҳили, тоғ кўли ва б.) даги маҳаллий аҳоли дам олувчиларга маълум баҳода дам олишга рухсат беришини таклиф этадилар, лекин бу жараёнда объектнинг ифлос қилмасиликлари шарти билан бир қарорга келишади. Ҳисоб-китоб асосида «тўлашга тайёр» тамойили бўйича ўртача баҳо аниқланади ва уни дам олувчилар сонига кўпайтирилади ва ўртача жами баҳо аниқланади. 3. Табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий тамойиллари. Табиий ресурслардан фойдаланишнинг иқтисодий механизми бир неча тамойилларга асосланади. Ушбу тамойиллар ижтимоий ишлаб чиқариш амалиётида кўп йиллар мобайнида юзага келган. Табиатдан фойдаланишнинг асосий тамойилларидан бири пуллилик ҳ исобланади. Ишлаб чи қ ариш жараёнида ҳ ар қ андай табиий ресурслардан фойдаланиш маълум тўловлар натижасида амалга оширилади. Ижтимоийизмда ер, сув ва бош қ а ресурслар корхона, хўжалик ва фу қ аролар томонидан бепул фойдаланилган. Бу тамойилнинг нотў ғ рилиги шундаки,

улардан фойдаланувчилар катта ҳ ажмда нобудгарчиликка йўл қў яр, ер ва сувнинг сифатини са қ лаб қ олиш тў ғ рисида қ ай ғ урмас эдилар. Шунинг учун ҳ ам Ўзбекистонда 60-80 - йилларда су ғ орма ерларнинг талай қ исми шўрланиш, эрозия, дефляцияга учради, қ ашшо қ ланди, табиий ма ҳ сулдорлиги 1,5-2 баробар камайиб кетди. Сув ресурусларидан о қ илона фойдаланмаслик о қ ибатида Орол денгизининг сат ҳ и 1961 йилдан эьтиборан пасайиш йўналишга ўтди, сувнинг ифлосланиши туфайли қ ишло қ а ҳ олиси турли касалликларга чалина бошлади, су ғ орма ерлар шўр сув билан су ғ орилиши натижасида тупро қ шўрланиши кучайди ва бош қ алар. Бу салбий ҳ одисалар учун ҳ еч ким жавобгарликка тортилмас эди. Ер ва сувдан экстинсив фойдаланиш о қ ибатлари экологик вазиятни жиддийлаштирди, ўз навбатида бу а ҳ вол и қ тисодий самарадорликнинг пасайишига олиб келди. Пуллилик тамойили негизида табиий ресурсларнинг и қ тисодий ( қ иймат) ба ҳ оси туради. Кўпгина хорижий мамлакатларда табиий ер фонди учун таба қ алашган тарзда ер эгаларидан соли қ ундирилади. Бизнинг мамлакатимизда ҳ али бу даражага эришилганича йў қ , чунки ер маълум кўрсаткичлар асосида ўз ба ҳ осига эга бўлиши керак, бош қ ача айтганда ер кадастри ишлаб чи қ илган та қ дирда соли қ лар ўта таба қ алашган имконга эга былади. Ҳозир бу йўналишда мамлакат миқёсида тайёргарлик ишлари олиб борилмоқда. Ерни, хусусан, суғорма ерни, пул жиҳатидан баҳолаш ишлаб чиқаришда уни бошқа ресурслар билан солиштиришга имкон беради, бу ҳол ернинг мелиоратив ҳолати бузилиши, унинг турли қурилиш обьектлари учун чегириб олиниши, муомаладан чиқиб кетиши, экин экмаган йил зарари ва бошқа оқибатларни сар-ҳғисоб қилишга имкон беради. Ернинг ишлаб чиқариш баҳоси аниқланиши ва деҳқонлар, фермерларга, хуллас, барча тоифадаги фойдаланувчиларга маълум муддатга берилиши аввало ундан самарали фойдаланиш тамойлига тўлиқ амал қилинишига имкон беради. Фойдаланувчи ернинг мелиоратив ҳолати мунтазам аъло даражада бўлишини таъминлашга интилади, ер турли табиий ҳодисалар

таьсирида муомаладан чиқиб кетишининг олди олинади, ердан иложи борича максимал фойдаланишга ҳаракат қилинади. Бошқача айтганда ер хақиқий эгасини топади. Табиий ресурслардан фойдаланишнинг тўловли йўлига ўтилиши бир қанча экологик ва иқтисодий масалаларни ҳал этишга имкон беради: а) улардан самарали фойдаланишга қизиқиш кучаяди; б) ресурсларни қайта такрор ишлаб чиқариш учун қўшимча молиявий манбалар вужудга келади; в) қўшимча даромад миқдори ортиб боради. Табиатдан фойдаланишнинг илмий жиҳатдан асослаш тамойили жамиятнинг экологик ва иқтисодий манфаатларини, пухта ўйлаб иш тутишни, инсон учун соғлом ва қулай ҳаёт тарзини вужудга келтириш кафолатланишини таъминлайди.Табиатдан ишлаб чиқариш жараёнида фойдаланишни илмий жиҳатдан асослаш иқтисодий механизмнинг бир қатор дастаклари ишга солинишига йўл очиб беради. Бу борада табиий ресурсларни иқтисодий баҳолаш ва баҳонинг вужудга келиши, иқтисодий зарарларни ҳисоб-китоб қилиш, экологик ва ижтимоий оқибатларни ҳисоблаб чиқиш муаммолари эндиликда кескин бўлиб турибди. Табиатдан фойдаланишнинг илмий жиҳатдан асослаш тамойили серқиррали,кенг миқёсли ва кўплаб фанлар илмий натижаларини биргаликда қўллашни тақозо этади. Бу борада табиий фанлар қатори иқтисодиёт, ҳуқуқ, тиббиёт ва бошқалар ҳам ресурслардан фойдаланишни ҳар томонлама асослашда фаол қатнашиши зарур. Бу фанлар таркибида география, геология, биология, экология эришган илмий натижалар негизидан фойдаланиш тамойилини асослаш юқори самара беради. Иқтисодий жавобгарлик тамойили табиатдан фойдаланишда кенг қўлланилади, чунки ҳар бир корхона, цех, фермер, деҳқон, оилавий пударт аъзолари, ҳар бир инсон ресурслардан фойдаланиш жараёнида табиатга етказган зарари учун жавобгардир. Бу зарар нафақат табиатни қашшоқлантирибгина қолмай, аҳоли орасида турли касалликлар тарқалиши

учун имконият яратади. Бинобарин, бу ҳолатда экологик ҳуқуқни бузувчилар тегишли жарималарни давлат банкларига ўз вақтида тўлашлари шарт. Мажмуалик тамойили табиат ресурсларидан фойдаланишда муҳим аҳамият касб этади. Бу тамойил қазилма бойликлардан самарали ва тўлиқ фойдаланишда ҳамда бошқа мураккаб хом ашёларни хўжалик муомаласига киритишда, кам чиқиндили ва чиқиндисиз технологияни татбиқ этишда асқотади. Иккиламчи ресурсларни қайта ишлаш жараёнида мажмуалик тамойлининг қўлланиши катта иқтисодий самара беради. Лекин бу тамойилни мамлакат миқёсида ҳалигача тўлиқ қўллашга ўтилмаган. 5. 4. Табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий механизм элементлари. Табиий ресурслардан фойдаланиш ва бу жараёнда атроф - муҳитни муҳофаза қилишнинг ўзига хос иқтисодий механизми таркиб топган. У кўплаб турли элементлардан иборат, лекин ҳозирча юқори даражада такомиллашган деб бўлмайди, бозор иқтисодиёти шароитида ушбу механизм борган сари яхшиланиб боради. Табиий ресурсларни иқтисодий баҳолаш ва баҳолар негизида табиатдан фойдаланишда тўловли йўлига ўтиш борган сари аниқ бўлиб боради. Бозор иқтисодиётига ўтиш даврида иқтисодий механизмнинг айрим элементларини қўллаш табиатдан фойдаланишни такомиллаштириб боришда дастлабки қадам бўлади. Табиатдан фойдаланишда тўловли йўлига ўтиш экологик омилни иқтисодётда янада кенгроқ қўллашга, бойликлардан оқилона фойдаланишда кўмаклашади. Табиий ресурслардан фойдаланганлиги учун тўланадиган тўловлар икки турда бўлиши мумкин: а) табиий ресурслардан фойдаланиш ҳуқуқи учун; б) такрор ишлаб чиқариш ва табиий бойликларни муҳофаза қилиш учун. Табиий бойликлардан фойдаланиш ҳуқуқи учун тўланадиган хақ ушбу ресурслар эгасига олдиндан белгилаб қўйилади. Бу ҳол мутлақ рентанинг бекор қилиниши билан боғлиқ. Табиатдан фойдаланишда ҳақ тўлашнинг йўлга қўйилиши борасида жарималар ундириш жиддий самара беради, турли ресурслардан тўлиқ

фойдаланмаслик, сув ва ҳавони ифлослантирганлиги учун санкциялар белгилаш кенг миқёсда амалга оширилиши керак. Суғорма ерларни шўрланиш, эрозия ва дефляцияга берилишига имконият яратган ердан фойдаланувчиларга, айниқса, пестицидларни кўп ишлатгани, тупроқ «ориқлаши» га йўл қўйгани учун меъёрдан кўпроқ жарима солиш, ҳатто ҳаво ва сув ҳавзаларини ифлослантираётган корхона ва цехларни маълум муддатга ёпиб қўйиш ва катта ҳажмда жарима солиш амалий аҳамият касб этади. Атмосфера ҳавосини булғайдиган автотранспортлардан фойдаланишни бутунлай тўхтатиш зарур. Жарима миқдори қанчалик катта бўлса, унинг таъсири ҳам шунчалик жиддий бўлади. Иқтисодий рағбатлантириш табиатдан фойдаланганлиги учун ҳақ тўлаш тамойилига амал қилиниши натижасида атроф - муҳитни янада кенгроқ миқёсда муҳофаза қилишга имкониятлар яратади. Бу тизимни амалиётга татбиқ қилиш ишлаб чиқарувчилар билан истеъмолчилар ўртасида экологик жиҳатдан тўғри мувозанат вужудга келтиришга ёрдам беради, бу ҳодиса талаб ва таклифни реал эътиборга олиш билан мустаҳкамланиб боради. Иқтисодий рағбатлантирш тизимига мутахассислар қуйидаги йўналишларни қўшишни таклиф қиладилар: имтиёзли солиқ солиш, ёрдам пули бериш, табиатни муҳофаза қилиш фаолиятига имтиёзли кредит ажратиш, табиатни муҳофаза қилиш фондларини тезлаштирилган ҳолда амортизация қилиш, экологик жиҳатдан тоза былган маҳсулотларга рағбатлантирувчи баҳолар белгилаш, қўшиш ва бошқа тадбирлар. Табиатдан фойдаланишнинг и қ тисодий механизмларидан бири экологик соли қ лар ҳ исобланади. Соли қ нинг бу тури дунё мамлакатларида ўзининг экологик самарадорлигини кўрсатиб келмо қ да. Уни «яшил соли қ » ҳ ам деб аташади. Исти қ болда бу соли қ нинг янада кенг ми қ ёсда ривожланиши учун барча асослар мавжуд. Экологик соли қ лар асосан икки вазифани ҳ ал қ илишга лаё қ атли: а) ма ҳ сулотлар нархини уларнинг ишлаб чи қ ариш сарфларига нисбатан бир хилда бўлишини таъминлаш, атроф - му ҳ итга етказилган зарарларни қ оплаш ва бош қ ., б) атроф - му ҳ итга

етказилган экологик зарарларнинг ўрнини қ оплаш ма қ садида ифлослантирувчилар ҳ исобидан уларни ундириб олиш. Экологик соли қ лар экологик жи ҳ атдан мувозанатли ишлаб чи қ аришни ривожлантиришни ра ғ батлантиришга ҳ ам хизмат қ илади. Ишлаб чи қ арувчилардан олинган пул мабла ғ лари табиий му ҳ итни му ҳ офаза қ илиш, айни қ са, атмосфера ҳ авоси ва сув ҳ авзаларини ифлосланишдан са қ лайдиган турли самарадор мосламаларни корхоналарга ўрнатиш ва уларнинг мунтазам фаолият кўрсатишини таъминлашга хизмат қ илади. Корхона, транспорт, қ урилиш объектлари, шахсларга соли қ тайинлашда уларнинг табиатни му ҳ офаза қ илиш йўналишида олиб бораётган амалий ишлари характерини эътиборга олиш мақсадга мувофи қ . Юридик шахслар корхона, транспорт ва қ урилиш объектларида табиий му ҳ ит ифлосланишининг олдини олувчи тадбирларни мунтазам қ ўллаб келаётган бўлса улардан имтиёзли соли қ ундириш лозим. Шунингдек, ишлаб чи қ арилаётган ма ҳ сулот экологик жи ҳ атдан тозалиги билан ажралиб турса, бундай вазиятда енгилро қ соли қ тайинлаш ма қ садга мувофи қ. Бу ҳ ол уларни и қ тисодий ва экологик жи ҳ атдан ра ғ батлантираиш демакдир . Ишлаб чи қ арувчиларни атроф - му ҳ ит мусаффолигини янада бар қ арорлаштириш ва экологик тоза ма ҳ сулот ишлаб чи қ аришга ундайди. Солиқ имтиёзлари, умуман, солиқ ҳажмини белгилашда корхоналарни икки гуруҳга ажратиш мақсадга мувофиқ: а) табиатни муҳофаза қилувчи, экологик жиҳозлар, материаллар ишлаб чиқарувчи ҳамда экологик хизмат кўрсатувчи давлат, давлат-акционерлик корхоналари, хусусий корхоналар; б) экологик жиҳатдан жуда хавфли ҳисобланган маҳсулотлар ишлаб чиқарувчи, ҳаво ва сувни мунтазам заҳарли моддалар билан булғаб келувчи, пестицидлар, сифатсиз ёқилғи тайёрловчи, энергияни кўп миқдорда талаб қилувчи корхоналар. Биринчи гуруҳга мансуб бўлган корхоналарга имтиёзли экологик солиқлар белгилаш ҳақиқатга тўғри келади, иккинчи гуруҳга кирувчи корхоналарга нисбатан оширилган солиқ ҳажмини тайинлаш айни

муддао. Бошқа жиҳатдан бу гуруҳдаги корхоналарнинг йиллик даромадлари ҳам ишлаб чиқилган мащсулот турларига қараб анча юқори. Хорижий мамлакатларда экологик солиқлар кўпинча мақсадга йўналтирилган тарзда амалга оширилади. 1989 йилда фреонларни ишлаб чиқаришни камайтириш мақсадида (фреон озон қатламини бузишда фаол таъсир этувчи кимёвий бирикма) уларни сотишга қарши корхоналарга солиқ солиш таъсис этилди. Саноатда фреонни ўрнига бошқа кимёвий воситани ишлаб чиқариш билан алмаштиришни тезлатиш учун солиқ вақт мобайнида прогрессив - ўсиб борувчи шаклда тайинланди. Табиий муҳит ифлосланишининг олдини олиш мақсадида ва экологик вазиятлар қулай ҳолда сақланишини барқарор таъминлаш учун биосферани турли чиқиндилар билан энг кўп булғаётган корхоналарга чиқинди номи билан аталадиган солиқлар белгилаш пайти келди. Яқин келажакда кўпгина мамлакатларда «углерод солиғи»ни таъсис этиш мўлжалланмоқда, бунга сабаб минерал ёқилғи - кўмир, нефть маҳсулотлари, табиий газ, сланец ва бошқаларнинг кўп миқдорда ёқилиши туфайли атмосфера ҳавоси борган сари ифлосланиб бормоқда. Ер куррасининг глобал исиб бориши («иссиқхона самараси»), углерод чиқиндилари чиқаришни камайтириш мақсадида давлат раҳбарларининг қўл қўйган халқаро шартномалари бундай экологик солиқни кўпгина мамлакатларда қўллашни заруратга айлантирмоқда. «Углерод солиғи» ни ҳатто энг кам миқдорда белгиланиши ҳам катта ҳажмда маблағ тўпланишига олиб келади. Атмосферага чиқарилаётган углерод гази учун ҳар тонна чиқиндига 10 доллар солиқ деб белгиланганда ривожланган мамлакатларда йилига қўшимча 25 млрд. доллар йиғилиши мумкин. Экологик солиқни табақалашган тарзда татбиқ этиш самарали бўлишини мутахассислар эътироф этишмоқда. Масалан, турли ёқилғи- энергетика ресурсларига солиқ солишда уларнинг турига аҳамият бериш мақсадга мувофиқ. Энг юқори экологик солиқ кўмирга белгиланиши лозим,

чунки ундан энг кўп углерод чиқиндиси ажралади, энг кам солиқ миқдори табиий газга тўғри келади. Истиқболда углерод солиғининг татбиқ этилиши мамлакатларда кўмирни ёқилғи сифатида ишлатиш борган сари камайишига ижобий таъсир этади. Бу ҳол кўмир ўрнига унга муқобил бўлган вариантларни излашга ундайди, айниқса, қуёш ва шамол, океан ва денгизларнинг сув кўтарилиши ва қайтиши энергиясидан фойдаланиш борган сари кенгайиб боради. Халқ хўжалигини ривожлантириш учун давлат ёрдам пули (субсидия) эндиликда тубдан такомиллаштирилишга муҳтож. Давлат томонидан ажратиладиган субсидия табиатдан фойдаланишда экологик мувозанатни барқарорлаштирига сарф қилиниши ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишга жуда катта таъсир этади. Ҳозирда ажратилаётган субсидиялар табиат муҳофазасини кўзламаган тарзда амалга оширилмоқда ёки антиэкологик аҳамиятга эга. Бу айниқса, тоғ-металлургия, энергетика, кимё, кўмир саноати ва бошқа тармоқларда аниқ ифодаланган. Собиқ совет ҳокимияти даврида янги маъдан конларини очиш, иқтисодиёт ва коммунал хўжалик энергияни кўп талаб қилувчи технология, қишлоқ хўжалигида кўплаб пестицидлар, минерал ўғитлар, оғир қишлоқ хўжалиги техникасини қўллаш, янги ерларни очишга кўплаб маблағ ажратилар, лекин табиат муҳофазаси ишларига давлат ҳисобидан капитал маблағ ажратиш жуда ҳам кам миқдорни ташкил қиларди. Бахтга қарши аввалги пассив экологик сиёсат баъзан ҳозир ҳам учраб туради. Иқтисодиётда аввал ишга туширилган йирик энергетика объектларининг ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш учун тегишли субсидиялар берилиб турибди, уларнинг самарадорлиги ва экологик жиҳатдан тоза маҳсулотлар ишлаб чиқаришига аҳамият етарли эмас. Табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий механизми тизимида табиий муҳитни ифлослантиргани учун тўлов муҳим аҳамият касб этади. Бу тўловлар корхона ва ташкилотларнинг ўз ишлаб чиқариш фаолиятида атроф - муҳитга етказаётган зарарлари ўрнини қоплаш учун сарф қилиниши назарда тутилади. Лекин аслида табиатни бузувчилардан келаётган тўловлар ҳажми

экологик вазиятни яхшилаш учун сарф қилинаётган барча харажатларнинг фақат бир қисмини қоплайди, холос. Атроф - муҳитни ифлослантиргани учун тўланадиган тўловлар ифлослантирувчи-корхоналарга жазо воситаси бўлиб «ифлослантирувчи тўлайди» тамойилини амалга ошириш йўлидир. Россияда дунё мамлакатлари орасида биринчилардан бўлиб табиий муҳитни ифлослантиргани учун тўловлар расмий равишда белгиланди (1993 йил январдан). Бунда уч хил тўлов тайинланган: 1) атмосфера ҳавосига ифлослантирувчи моддалар чиқаргани учун; 2) сув объектлари ёки жой рельефига ифлослантирувчи чиқиндиларни чиқаргани учун; 3) чиқиндиларни жойлаштиргани учун. Атроф - муҳитга бўлган таъсир даражасига кўра мутахассислар тўловларнинг икки меъёрдаги турини ажратдилар: а) рухсат этилган ҳажмдаги чиқиндилар учун; б) рухсат этилган миқдордан оширилган чиқиндилар учун. Биринчи турдаги тўлов ҳажми меъёрдалиги билан тавсифланади, иккинчи турдаги тўлов бир неча марта кўплиги билан характерланади. Биринчи турга оид чиқиндилар гарчи кам миқдорда бўлсада, лекин чиқариб турилганлиги туфайли атроф - муҳит потенциал ифлосланиб боради. Меъёрдаги тўловлар корхона ишлаб чиқараётган маҳсулот қийматига қўшилиши мумкин, демак уни истеъмолчи тўлайди, лекин меъёрдан ортиқ чиқинди учун тўланадиган тўловлар корхоналар ҳисобидан тўланиши керак. Тўловларнинг бу шаклда ташкил қилиниши ишлаб чиқарувчиларни атроф - муҳитга чиқараётган чиқинди ҳажмини камайтиришга ундайди, демак, кам чиқиндили технологияни татбиқ этишга ҳаракат қилина бошлайди. Бу йўл ҳам табиий муҳитни ифлослантиришни камайтириш йўналишидаги уринишлардан бири, унинг самараси етарли даражада катта. Чунки корхоналар чиқинди чиқаришни қандай қилиб камайтириш тўғрисида ҳаракатда бўладилар. Табиат муҳофазасини молиялаштириш учун бюджетдан ташқаридаги экологик фондлар (пул маблағлари) муҳим аҳамиятга эга. Бундай фондларни ташкил қилиш тегишли маблағларни табиий муҳит энг оғир экологик

вазиятдаги объектлар, сув ва ҳаво ҳавзалари жиддий даражада ифлосланган ҳудудлар, аҳоли саломатлиги танг бўлган жойларнинг аҳволини тубдан яхшилаш ишларига сарфлашда асқотади. Умуман олганда, экологик фондларнинг вазифаси қуйидаги устивор долзарб муаммоларни ечимига қаратилади: 1) атроф - муҳит ҳолатини яхшилаш ва аҳолининг экологик хавфсизлигини таъминлашга қаратилган дастурлар ва илмий-техник лойиҳаларни молиялаштириш; 2) табиатни муҳофаза қилиш тадбирлари ва дастурлари учун молиявий ресурсларни сафарбар этиш; 3) оқилона ташкил қилинган табиатни муҳофаза қилишни иқтисодий рағбатлантириш, экологик жиҳатдан тоза технологияни татбиқ этиш; 4) экологик тарбия ва таълимни тараққий қилдириш учун кўмаклашиш. Экологик фондлар манбаини асосан корхорналарнинг чиқинди чиқарганлиги, ифлослантирувчи моддаларни ташлаганлиги, чиқиндиларни жойлаштирганлиги, авария натижасида табиий муҳитни ифлослантирганлиги учун жарима тўлови, корхоналарнинг табиатни муҳофаза қилиш қонунчилигини бузганлиги учун вужудга келган экологик зарар ўрнини қоплаш маблағи, ихтиёрий бадал (взнос) ва бошқалар ташкил қилади. Буларнинг ичида атроф - муҳитни ифлослантирганлиги учун тўланадиган тўловлар улуши 80% дан кўп бўлиши амалда тасдиқланган. Ўзбекистонда табиий ресурсларга зарар етказиш, ўрмонларни кесиш, ов қилиш ман этилган вақтда овчилик билан шуғулланиш, ҳавзаларда балиқларни кўплаб махсус воситалар билан тутиш (тўр, портлатиш, электр токи ва бошқ.), доривор ва техник хом ашё берувчи гиёщларни йиғиш, номи «Қизил китоблар»га тушган ўсимлик ва ҳайвонларни йиғиш, овлаш ва бошқа зарар келтирувчи фаолиятлар учун жуда ҳам кам жарима солинади, бундан фойдаланган браконьерлар қўрқмасдан ўз ишларини бемалол давом эттираверадилар. Агарда жарима солиқлари ва бошқа турдаги тўловлар миқдори оширилса, қонунбузар анча зарар кўради, табиатни муҳофаза қилувчилар кўпроқ маблағ тушумига эга бўларди. Бу борада ташкилий ишлар такомиллаштирилиши зарур.

Мажмуали экологик дастурлар мамлакат ҳудудидаги кескин вазият таркиб топган ва ҳалокатли ҳодисалар ривожланиши мумкин бўлган жойларда умумий аҳволни юмшатиш, пировардида қулай шароитларни қарор топтиришга қаратилган бўлади. Улар амалга оширилиш миқёсига кўра, халқаро, мамлакат ва ҳудудий даражада бўлиши мумкин. Экологик дастур ҳудуднинг экологик жиҳатдан таркиб топган вазият даражасига кўра, кўп профилли, мажмуали ва мақсадга мувофиқ йўналтирилганилиги билан тавсифланади. Уни амалга ошириш муддати ҳам белгиланган босқичлар (йиллар) сони ва кўламига боғлиқ. Масалан, Орол ва Оролбўйи экологик дастури кўп йилларга мўлжалланган бўлиб, бир-бирлари билан боғлиқ бир неча босқичларга асосланиши мумкин. Дастурни амалга оширишда давлатнинг роли кўпроқ бўлади, чунки ресурсларни тез фурсатда тўплаш зарурлиги, муаммонинг мураккаблиги, иқтисодий самарадорликнинг ноаниқлиги тўғридан - тўғри бошқарувни тақозо этади. Баъзи ҳолларда чет эл инвестицияларидан ҳам фойдаланиш имкониятлари вужудга келади. Ўзбекистонда мақсадга мувофи= йўналтирилган экологик дастурлар қуйидаги муаммоларни ҳал қилиш учун зарур: 1) халқаро мажбуриятларни бажариш (озон қатламини муҳофаза қилиш, иссиқхона газларини ҳавога камроқ чиқариш, биологик хилма- хилликни сақлаб қолиш); 2) суғорма ерлардан оқилона фойдаланиш, уларни муҳофаза қилиш, сув ресурсларидан илмий асосланган ҳолда фойдаланиш, уларнинг сифатини яхшилаш ва бошқ.; 3) Оролбўйи ва Орол денгизи муаммосини ечиш; 4) маҳаллий экологик муаммоларни ҳал қилиш (саноат шаҳарлари атрофида табиий муҳитни муҳофаза қилиш:). Табиий муҳитни муҳофаза қилишда кўп қўлланиладиган иқтисодий механизм турларидан бири гаров тизимидир. Дўконлардан аҳоли кўплаб турли маҳсулотларни харид қилади. Лекин маҳсулотлар махсус идишларда сотилиши туфайли харидор уларга ҳам бир йўла ҳақ тўлайди, маҳсулотдан фойдаланиш тугагандан сўнг бўшаган идишлар дўконга ёки махсус қабул пунктларига қайтарилса, уларнинг қиймати харидорга қайтарилади. Бу билан

атроф - муҳитнинг бўш идишлар билан ифлосланиши камаяди. Хорижий мамлакатларда бу механизм аниқ йўлга қўйилган: шиша, пластмасса, метал, қоғоз, ёғоч, газлама, сунъий материаллардан тайёрланган идишлар махсус пунктларда ёки дўконларда қайтариб олинади. Бу гаровга олинган идишларни қайтариб олиш тамойилини Ўзбекистонда ҳам қўллаш табиий муҳитни ифлосланишдан сақлашда фаол аҳамиятга эга бўлар, бошқа жиҳатдан мамлакат иқтисодиёти ҳам катта ҳажмда фойда олган бўлур эди. Экологик суғурталаш муҳандислик иншоотлари техник бузилиши натижасида атроф - муҳитнинг ифлосланиши, ҳалокатли ҳодисалар юз беришининг олдини олиш каби номақул ҳодисалар содир бўлишини чеклайди. Нефть ва табиий газ қувурларининг ёрилиб кетиши натижасида катта ҳажмда экологик-иқтисодий зарар етказилиши барчага маълум, шунингдек, заҳарли кимёвий моддаларнинг вагонларда, автомобилларда ташилиши баъзан техник сабабларга кўра фалокатга олиб келади. Бундай ҳунук ҳодисалар содир бўлишининг олдини олишда энг самарали усул ҳудудни ёки объектни экологик суғурталаш ҳисобланади. Бундай вазиятда корхоналар бахтсиз ҳодисанинг олдини олиш тараддудини жиддий амалга оширадилар, чунки акс ҳолда катта ҳажмда зарар кўришлари мумкин. Бинобарин, нефть маҳсулотли қувурлар тез-тез назоратда бўлади, техник кам-кўстлар ўз вақтида таъмирланади, хуллас, ҳалокатнинг олди олиниши кафолатланади. Суғурта компанияларининг вужудга келиши бир неча иқтисодий масалаларни ечишга имкон беради: ҳалокатнинг олдини олиш учун турли тадбирларни амалга ошириш мақсадида корхоналарга маълум миқдорда пул маблағи ўтказилади, суғурта фондларида тўпланган пул маблағларидан самарали фойдаланиш даражаси оширилади, шунингдек, бахтсиз ҳодиса юз берган ҳолда суғурта қилинган корхона,шахсий уй-жой фонди ва бошқа суғурта қилинган объектларга етказилган зарарни қоплаш учун тегишли пул маблағлари етказиб берилади.

4. Табиатдан фойдаланишнинг экологик-иқтисодий ҳудудий бирлиги. Экология билан иқтисодиёт ўртасида боғлиқлик нимада? Экологик (табиий) вазият (шароит) иқтисодиётга таъсир этадими ёки аксинча, яъни иқтисодий аҳвол экологик шароитга таъсир этадими, булар ўртасида қандай яқинлик мавжуд? Экологик вазият ёки табиий шароит маълум чегараланган ҳудудда бир хил табиий хусусиятга эгалиги сабабли иқтисодий жиҳатдан ҳам деярли бир хил кўрсаткичга эга бўлиши аввалдан маълум. Чунки бир хил табиий шароит мавжуд бўлган ҳудудда унга мос равишда, бир хил ресурслар мос келади. Яъни бир турдаги тупроқ унга мос ҳолда бир турдаги ер ресурси, маълум ассоциациядаги ўсимликлар унга мос равишда шу турдаги ўсимликдан иборат яйлов тури мавжуд бўлишини тақозо этади ва бошқ.. Шу жойнинг тупроқ, яйловидан фойдаланганда маълум қийматдаги даромад келиши маълум, бунда инсоннинг тупроқ ва яйлов маҳсулдорликларини оширишдаги хизматлари ыртача меъёрда деб ҳисобланган. Гектар ҳисобига экин маҳсулдорлиги ҳудуднинг барча қисмларида бир хил, яйловда ҳам шундай, деб олинган. Табиий ёки экологик шароит мураккаблашиши ресурслар маҳсулдорлиги ҳам турлича бўлишига таъсир этади, бинобарин, ҳудуддаги экинлар маҳсулдорлиги ҳам шунга мувофиқ тарзда турличалиги билан тавсифланади. Бунда иқтисодий самарадорлик ва даромадда ўзгаришлар содир бўлади. Тоғ олди текисликлари, одатда, тўлқинсимон текисликдан иборат бўлади: бу шаклдаги рельефда ботиқ кўринишдаги ер юзаси қавариқ шаклдаги ер юзаси билан алмашиб келади. Дарвоқе, тўлқинсимон рельеф шаклида тупроқ ресурслари турлича маҳсулдорликка эга бўлади: қавариқ кўринишдаги рельефда доимо эрозия, ботиқда ёнбағирлардан ювилган тупроқ тўпланиши мунтазам юз беради, демак, эрозия билан аккумляция ҳодисалари ўзаро алмашиб келади. Ботиқ шаклдаги рельефда баъзан грунт сувлари сатҳи ер бетига яқинлашиб (1-3 м) келади ва кўпинча тупроқда туз

тўпланиш ҳодисаси ҳам содир бўлиши мумкин ёки гипс қатлами ер бетига яқин туради. Юқоридаги тавсифдан маълум бўладики, қавариқ шаклдаги рельефда ювилиш содир бўлгани учун тупроқ қатлами юпқароқ ва дағал механик таркибли, шунингдек, ёнбағирларда ирригация эрозияси: юзаки ювилиш, ариқчали ювилиш, пробоина (чуқур ариқ) кўринишидаги шакллар ривожланади. Бу ҳол тупроқни механизмлар билан ҳайдашда, экинларни суғоришда, ҳосилни йиғиштириб олишда маълум қийинчиликлар туғдиради. Тупроқнинг дағаллиги ва камроқ қалинликда бўлиши ўсимликларнинг вегетациясига, илдиз ўсадиган қатламида намлик тўпланишига, ҳосил тўплашига салбий таъсир кўрсатади. Бинобарин, экинларнинг меъёрдаги вегетацияси қавариқ рельеф шаклда юз бермайди, бу ҳол уларнинг ҳосилдорлигига таъсир этади, текисликдагига нисбатан пахта ҳосилдорлиги 5-10 ц га, буғдой ҳосилдорлиги 10-15 ц га фарқ қилиши мумкин, демак, олинадиган даромад ҳам шунга яраша камроқ бўлади. Ботиқ рельеф шаклида экинларнинг вегетацияси меъёрдан ортиқча намлик, ёнбағирлардан ювилган тупроқ, минерал ўғит, пестицид ҳисобига, шунингдек, грунт сувлари сатҳининг яқин жойлашиши асосида юз беради. Бундай экологик шароит ҳам экинларнинг меъёрида ўсиши ва ҳосил тугиши учун жуда қулай эмас, пахта намлик кўплиги эвазига кеч етилиши, ғўза ғовлаб кетиши, бегона ўтлар тез ўсиши натижасида ҳосил уларнинг орасида қолиб кетиши мумкин. Демак, ботиқ рельеф шакли, хусусан, унинг туби экинларнинг меъёрида ўсиши учун жуда ҳам қулай эмас. Юқоридаги тавсифлардан шундай хулоса чиқариш мумкинки, қавариқ ва ботиқ рельеф шаклига эга бўлган текисликларда эрозия ҳодисасини барқарор бошқаришга эришиш, суғоришни изогипслар бўйича, яъни қияликка кўндаланг равишда ташкил этиш айни муддаодир. Суғориш жойнинг рельеф шароитларини тўлиқ ҳисобга олган ҳолда амалга оширилса, экинларнинг ҳосилдорлиги юқори даражаларда бўлишига эришса бўлади, бу Ўзбекистоннинг деҳқончилик тажрибасида бир неча марта амалда

исботланган, тўлқинсимон рельеф шароитида гектаридан 30-40 ц пахта ҳосили олаётган дехқон ва фермер хўжаликлари бор. Қорақалпоғистон, Хоразм, Қоракўл, Бухоро (жанубий қисми), Қарши чўли, Мирзачўл, Жиззах чўли, Марказий Фарғона воҳаларида грунт сувларининг ётиқ ҳаракати амалий жиҳатдан таъминланган эмас, тик ҳаракат устиворлик қилади. Бинобарин, тупроқда туз фаол тўпланади, грунт сувлари сатҳи барқарор равишда 1-3 м. чуқурликда жойлашган. Туз тўпланишининг олдини олиш мақсадида зич (ҳар га майдонда 40-60 м ва ундан кўп жойларда 75-150 га майдонда 1 та тик қудуқ) фаолият кўрсатиб турибди, қишда ҳар йили 1-2, жойларда 3-4 марта яхоб суви ҳисобига тупроқдаги тузлар мунтазам ювилади. Коллектор-зовур тармоқлари ҳар уч йилда тозаланиши ва таъмирланиши шарт, тик зовурлар ҳам маълум муддатда профилактикадан ўтказилади ва асосан катта кучланишдаги электр токи асосида ҳаракатга келади. Ёпиқ зовурлар алоҳида назорат, таъмирлаш ва тозалашга муҳтож. Бинобарин, дарё этаклари ва II террасалардаги воҳаларда суғорма деҳқончиликни ривожлантирш энг мураккаб ва сарф-харажатларнинг кўплиги жиҳатидан юқорида тавсифланган ҳудудларга нисбатан ҳар йили қўшимча капитал маблағларни талаб этади.

Адабиётлар рўйхати 1. Глушкова В.Г., Макар С.В. «Экономика природопользования» учебное- пособие М:, Гардораки 2005. 2. Холина В.И. «Основы экономика природопользования» Питер 2005. 3. Галыцин А.Н. «Основы промышленной экологии» Академия 2004. 4. Кормилицин В.И. и др. «Основы экологии» М. «Интерсталь» 2001. 5. Макар С. В. Основы экономики природопользования. М. ИМИЭ, 1998. 6. Нестеров П.М., Нестеров А.Н. Экономика природопользование и рынок. М., 1997. 7. Проблемы питьевого водоснабжения и экологии. Т. Университет. 2002.

O'xshashlar

Табиат ва табиий ресурсларни иқтисодий баҳолаш

Сув ресурсларини иқтисодий баҳолаш

Табиат компонентларининг экологик ҳолати ва уларни эксперт баҳолаш

Табиат ва унинг ресурсларидан фойдаланишнинг географик ва иқтисодий асослари

Муҳофаза қилинадиган табиий ҳудудлар ва уларнинг экологик – иқтисодий муаммолари