Табиат ва инсон ўртасидаги муносабатлар - Ekologiya - Referatlar

Табиат ва инсон ўртасидаги муносабатлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

108.5 KB

Ko'chirib olish

Табиат ва инсон ў ртасидаги муносабатлар Р е ж а : Кириш 1. Табиат инсон жамият ўртасидаги муносатлар. 2. Техника тараққиётининг табиатга салбий таъсири: табиатда ва материалларнинг кашф этиш. 3. Узлуксиз экологик таълим-тарбиянинг зарурлиги . 4 . Ўзбекистонда экологик а ҳ вол ва уни бартараф эти ш чора- тадбирлари.

Кириш. Ҳ озирги замон экологияси шундай асов отки, уни жиловлаш ва ўргатиш жуда мушкул. Шунга қарамасдан уни ўрганиш ва уни ўргатиш керак. Бунинг учун табиий воқеликларини тушуниб, уларнинг келиб чиқиш сабабларини аниқлаб,салбий ҳ олатларни тузатишга ижобий ёндашадиган, табиат қонунларини инобатга олибгина қолмасдан, балки шулар асосида ўз ҳ аёт- фаолиятини тузадиган кишиларгина экологлар қаторига кириш мумкин. Табиатнинг экологик ҳ олати бузилиши- тупроқ, ҳ аво ва сувнинг тириклик учун зарарли моддалар билан ифлосланиши, ўсимлик ва хайвонларнинг фойдали турлари камайиб кетиши, ўтлоқзорлар, тўқайзорлар ва тоғ ёнбағирларидаги бута ҳ амда дарахтларнинг кесилиши каби ҳ олатлар натижасида табиатни му ҳ офаза қилиш ҳ озирги куннинг энг оламшумул вазифаларидан бири бўлиб қолди. Халқ хўжаликнинг турли тармоқлари ривожаланиши- табиий ландшафтларнинг тез ўзгариши, янги қишлоқ ва ша ҳ арларнинг пайдо бўлиши, а ҳ оли сонининг кўпайиши, энергия, сув ва озиқ-овқатга бўлган талабнинг ошиши натижасида, ривожланиш марказлари табиатнинг ичкарисига, бузилмаган жойларига кириб бормоқда. Бу ижтимоий, индустриал ва хўжалик муаммолар, инсоннинг яшаш мухити тубдан ўзгаришига сабаб бўлмоқда. Табиатнинг бир кичкин жойида экологик ҳ олати бузилиши, унга ёндош бўлган катта майдонлар табиий ҳ олатнинг бузилишига сабаб бўлиб, натижада турли регионларнинг ахолиси жабр кўрмоқда. Шу сабабли, атроф-мухитни му ҳ офаза қилиш, бу бир кичик регионнинг эмас, балки бир катта қитъа, ундаги халқлар, давлатларнинг халқаро муаммосига айланиб қолди. Масалан, Орол, Орол атрофидаги экологик фожиа бутун Ўрта Осиё, Қозоғистонга эмас, балки Эрон-Турон тупроғига жойлашган давлатларнинг ҳ амжи ҳ атлигида ҳ ал бўладиган глобал муаммодир. Дунёнинг турли жойларида юзага келган экологик офатла Чернобел АЭСнинг портлаши, Оролнинг қуриши, Уфа ша ҳ ридаги ҳ имзаводнинг ёниши

ва нефтнинг сувда тушиши, Невада, Семипалатинскда, Лубнурда ўтказилган ер усти ва ер ости ядро портлатишлар таъсири йил сайин ҳ авфли бўлиб бормоқда. Агар биз табиат қўйнида тинч ва соғ яшашни хохласак, табиат қонунларини ўрганишимиз, ўзлаштиришимиз ва унинг қонунлари асосда ўз ҳ аёт фаолиятимизни, иш режаларимизни, тузишимиз шарт. Акс ҳ олда, бизнинг ҳ аракатларимиз «Жодугар кампирнинг супурги остига миниб, космосга сафар қилиш»га баробар бўлиб қолади. Табиатнинг экологик қонунлари, организмларнинг бир-бирлари ва уларнинг атроф- му ҳ ит билан доим бўлиб турадиган муносабатларини чуқур ўрганиб етгандан кейингина биз табиатни му ҳ офаза қилишга тайёр, билимдон саркор бўламиз. Атроф-му ҳ итга антропоген таъсири кенгайиб бормоқда. Табиий му ҳ итнинг энг асосий элементлари атмосфера, гидросфера ва литосфера га катта ҳ авф туғилди, улар тинимсиз ифлосланмоқда. Бу муаммо дунёдаги ижтимоий-иқтисодий, сиёсий қарама-қаршиликлардан келиб чиқиб, инсон цивилизациясининг асосига панд бермоқда. Турли келишмасликлар, бефарқликлар атроф-му ҳ ит, ҳ аво, денгиз-океанлар, табиий бойликлар манбаи ифлосланишига олиб келди. Атроф-му ҳ итни му ҳ офаза қилиш ва табиий бойликлардан тежамкорлик билан фойдаланиш шу куннинг энг глобал экологик муаммоси ҳ исобланади ва бу муаммо 6,3-6,5 млрд сайёра ахолиси, улар яшаётган давлатлар ва мамлакатлар манфаатини ўз ичига қамраб олади. Бу муаммо хаётнинг хамма муаммоларидан а ҳ амиятлироқ бўлиб, ер юзидаги тирикликнинг, шу жумладан, энг аввало инсонлар саломатлигини сақлашни кўзда тутади. Бу хайрли ҳ авф устида ниятдан орқага қайтиш Ер юзидаги ҳ аёт ва жамият тақдирини ҳ авф остида, табиий офатлар ёқасига келтириб, келажак авлодларнинг дунёга келадиган йўлини олдиндан беркитиб қўйишдан иборатдир.

Ҳ озирги куннинг экологик муаммолари мураккаб, кўп қиррали ва қарамақарши кучлардан, йўналишлардан иборат бўлиб, умуминсоният талабига жавоб берадиган экологик стратегия, экологик илмий тадқиқот натижалари асосидагина ҳ ал қилинади. Шунинг учун махсус ва чуқур экологик билимларга эга бўлган юксак қобилиятли мутахассислар керак. Ҳ ар томонлама етук мутахассислар махсус экологик йўналишларга эга бўлган олий билимдонларда, университетларда ўзига хос ўқув дастурлар ва режалари асосида тайёрланиши керак. Экологик муаммоларни фан-техника ютуқлари асосида хал қилиш жараёнида экология фани, унинг йўналишлари жамият ва табиат ўртасидаги зиддиятларни хал қилишдаги мухим омил хисобалнади. Экологик тангликларнинг, ҳ алокатларнинг олдини олишда, жамият ва табиат ўртасидаги экологик зиддиятларни ечишда экология фанининг кейинги ютуқларини амалиётда қўллаш катта а ҳ амиятга эгадир. 1. Табиат инсон жамият ўртасидаги муносатлар. Табиат инсонларнинг моддий ва маънавий талабларини қондирувчи манбадир. Табиат- бу бутун моддий борлиқдир. Табиат ва жамият бир бири билан чамбарчас боғланган яхлит борлиқнинг икки бўлагини ташкил этади. Табиат ва жамиятнинг умумий белгилари билан бир қаторда ўзига хос томонлари ҳ ам бор. Бутун ижтимоий ҳ аёт, ишлаб чиқариш, инсон ва унинг онги табиат қонунларига бўйсунадилар. Бу борада жамият табиатнинг бир қисми, унинг социал мохиятини акс эттиради. Жамият ва табиат турли йўналишларда доим мулоқотда бўлади. Табиий мухитсиз жамият яшай олмайди. Ҳ аёт инсонни табиат билан боғлайди. Инсоннинг яшаши учун зарур бўлган барча нарсалар-озуқа, кийим, қурилиш материаллари ва бошқалар табиатдан олинади. Жамиятда фойдаланиладиган барча нарсалар икки элемент: табиат ма ҳ сулоти ва ме ҳ нат натижасида ҳ осил бўлади. Табиатни му ҳ офаза қилиш ва табиий за ҳ иралардан оқилона фойдаланиш масалалари оқилона фойдаланиш масаласи халқаро а ҳ амиятга молик бўлди ва умумхалқ ишига айланди. Шунинг учун бу муаммо жуда кўп

мамлакатларнинг қонунларида ўз аксини топган. Жамият тараққиётнинг ҳ озирги босқичида ер шари табиатини қўриқлаш глобал оламшумул а ҳ амият касб этмоқда. Табиат компонентларидан бирортасининг бузилишидан бошқа бир қанча компонентлар мувозанати, табиий экосистемалар ўзгариб кетишига олиб келмоқда. Табиатни му ҳ офаза қилиш ва табиий за ҳ иралардан оқилона фойдаланиш масаласини халқ оммаси ўртасида тарғибот қилиш ҳ амда уни ўрта мактабларда, олий ўқув юртларида ҳ ам ўрганиш вақти ҳ ам келди. Бинобарин, бу вазифани амалга оширишда барча ўқитувчилар зиммасига ғоят масъулиятли вазифа юкланади. Табиатни му ҳ офаза қилиш, табиат бойликларидан оқилона фойдаланиш, уларни иложи борича тиклаш давлат ахамиятига молик иш бўлиши билан ҳ ар бир кишининг муқаддас бурчидир. Наботот ва ҳ айвонотни эхтиёт қилиш, ҳ ар бир гул, новдани ювишдан, ҳ айвонда ўқ узишдан олдин шу хатти ҳ аракат ҳ ақида бир бор ўйлаб кўриш; ўз ҳ овлисининг тоза бўлишини кўзлаб, ша ҳ ар ҳ авосини ифлос қилиб ахлат ташлаётган кишига бефарқ қарамаслик – табиатни му ҳ офаза қилишнинг таркибий қисмидир. Табиатни му ҳ офаза қилиш деганда бутун инсоният манфаатини кўзлаб, табиатдан оқилона фойдаланиш, уни сақлаш, қўриқлаш ва табиий бойликларни кўпайтириш йўлида давлатлар, халқлар амалга оширилаётган тадбирларнинг илмий жи ҳ атдан асослангани мужассами тушунилади. Инсон билан табиат ҳ ар доим бир бутунликни ташкил қилиб келган, чунки инсон табиатнинг таркибий қисмидир. Сув, ҳ аво, тупроқ, озиқ-овқат бўлмаса, кишилар яшай олмайдилар. Инсон ўзининг табиат билан бўлган бевосита алоқаси орқали табиий му ҳ итга жуда катта таъсир қилади. Ҳ озирги кунда ер шарида 6,3-6,5 млрд. дан ортиқ а ҳ оли яшайди, унинг табиий му ҳ итга қанчалик таъсир этишинихам назарда тутиш керак. XVIII - XIX асрларда саноат тараққиёти туфайли кўплаб табиий захиралар: Ер ости бойликлари, қишлоқ хўжалиги ерлари, балиқ захиралари, сув ва қуруқлик ҳ айвонлари ўсимлик дунёсидан кенгроқ фойдалана бошланди. Шимолий ва Жанубий Америка ҳ амда Арктика материклари

атрофидаги оролларни мустамлака қилиш тезлашди. Шарқий славянлар Сибирга келиб жойлашдилар ва Тинч океан қирғоқларига етиб бордилар. А ҳ оли сонининг ўсиши, янги ҳ удудларнинг эгалланиши ва эксплуатация қилиниши кучайди. Ўрмонлар кесилди, ландшафтларнинг тубдан ўзгариши ва кўплаб ов қилиши ва кўплаб ов қилиш ҳ айвон захираларига салбий таъсир кўрсатди. Кўплаб қимматба ҳ о ҳ айвонот-ўсимлик турлари йўқ бўлиб кетди ёки улар сони кескин камайди. Саноатнинг ривожланиши табиий захираларнинг камайиб боришидан ташқари, атроф-му ҳ итнинг ифлосланиши муаммосини ҳ ам келтириб чиқарди. Сув ҳ авзалари, атмосфера, тупроқ саноат чиқиндилари билан кучли ифлосланиб бораётгнлиги маълум бўлиб қолди. Булар ўсимлик ва ҳ айвонот дунёси, шунингдек, одамлар соғлигига ҳ ам кучли ҳ авф бўлиб қолди. Бу салбий омил аста-секин бутун ер юзини ўз таъсири остига олиши ХХ аср бошларига қадар сунъий ҳ арактерга эга бўлса, эндиликда бу сайёранинг глобал муаммосига айланиб келди. Жумладан, Антарктиданинг табиати ҳ ам радиоактив чанглар ва ДДТ пестициднинг борлиги, йўқлиги ма ҳ усулотлари мавжудлиги аниқланди. ХХ асрнинг иккинчи ярмига келиб, турли табиий захираларнинг ҳ удудлар бўйича танқислиги атроф-му ҳ итнинг дунё миқёсида ифлосланиши ва мувозанатнинг бузилиши рўй берди ва тобора кескин тус олиб, экологик шароитнинг бузилиши учун реал ҳ авф пайдо бўлди, бу эса қуйидаги сабабларга боғлиқ бўлиб, инсониятнинг келажакдаги ҳ аёти ва фаолиятини мураккаблаштириб юборди. Ахоли сони. Фан-техника инқилоби саноати, қишлоқ хўжалиги ва медицинадаги барча ютуқлар мажмуидан иборат эканлиги сабабли «демократик портлатишни» вужудга келтирди. Натижада ҳ озирги вақтда а ҳ олининг йиллик ўсиш суръати 2% дан ёки 90 мин. кишидан ортиб кетди. 1974-йил Ер юзи а ҳ олиси ҳ ар минутда 150 кишига ёки суткасига 216 минг кишига кўпайган. БМТ мутахассисларининг сўнгги маълумотларга кўра шу вақтда жа ҳ он а ҳ олисининг сони 6,3-6,5 млрд. атрофида (28-расм).

Ҳ озирги фан-техника тараққиётининг табиатга таъсир етиш йўллари ва шакллари ни ҳ оятда кўп. Бу таъсир натижасида табиатдаги миқдор ўзгаришларигина эмас, балки сифат ўзгаришлари ҳ ам содир бўлмоқда. Фан- техника инқилобининг табиатга таъсиридаги энг му ҳ им асосий тенденциялари қуйидагилардан иборат: Табиий захираларни истеъмол қилиш ҳ ажми а ҳ оли сонининг ортишига қараб ортиб бормоқда. Масалан, 1970 йил табиий бойликларни жон бошига истеъмол қилиш 1940 йилга нисбатан 2,5 баробар ортди. 2000- йилда эса киши бошига 35-40 тоннага етди. Ҳ озирги вақтда инсониятнинг хўжалик э ҳ тиёжлари учун йилига дарёлар сувининг тахминан 13% идан фойланилади. Фан-техника ривожи табиий захиралардан оқилона фойдаланиш ва атроф-му ҳ итни яхшилаш бўйича инсоният учун катта имконият туғдирди. Лекин бир вақтнинг ўзида табиий му ҳ итнинг анча ифлосланиши ва ёмонлашувига ҳ ам олиб келди. Табиатга зарарли моддалар ва бирикмаларнинг чиқариб ташланишидан ҳ аво, тупроқ ва сувнинг физик, химик ва биологик хусусиятлари ўзгарди. Бу ҳ ол табиийки, келажакда ўсимликлар, ҳ айвонлар ва одам ҳ аётига салбий таъсир кўрсатади. Саноат. Олимларнинг энергиядан фойдаланиш суръатлари ҳ ақидаги ҳ исоби бўйича, инсон оловдан фойдаланган даврда бир кунда бир кишининг энергия истеъмол қилиши 5 ккал га, ўрта асрларда жон бошига энергия истеъмол қилиш 12 минг ккал га тенг эди. Ёқилғи сифатида тошкўмир қўллангандан кейин эса 26000 ккал ни ташкил этди. Ҳ озирги вақтда саноати ривожланган мамлакатларда жон бошига сарфланадиган энергия 200 минг ккал дан ошиб кетди. Ҳ озирга қадар инсоният энергиянинг асосий қисмини минерал ёқилғилардан, яъни нефть, кўмир ва газдан олади. 1960 йил бу ёқилғилар ҳ иссасига дунёда ишлаб чиқариладиган энергиянинг 81-82% и тўғри келган. Кейинги йилларда гидроэнергия, атом энергияси, водород энергияси каби манбалардан кенг фойдаланилмоқда.

Қишлоқ хўжалиги. Фан-техника тараққиёти иқтисодий ривожланган мамлакатларда қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришнинг интенсивлашувига олиб келди, яъни механизациялаштириш, химиялаштириш, мелиорациялаш ва бошқа тадбирлар билан қўлланди. Қишлоқ хўжалигини химиялаштириш унинг самарадорлигини оширишнинг энг мухим омили бўлиб қолди. Ҳ озирги вақтда дунё бўйича ерга 300 млн. тоннадан ортиқ минерал ўғитлар ва 4 млн. т захарли химикатлар сепилган. Кейинги вақтда қишлоқ хўжалигини интенсивлаштириш, йирик чорвачилик мажмуаларини қуриш билан, атроф-му ҳ ит ифлосланишининг олдини олувчи мураккаб тадбирларни амалга оширишни талаб қилади. Урбанизация. Х I Х аср бошларига Ер шарида 750 шахар бўлган. 1950 йил эса уларнинг сони 276000 дан ошиб кетди. Агар 1800 йил дунё а ҳ олисининг 3 % и ша ҳ арда яшаган бўлса, 1950 йили 30%, 2000 йили эса 50- 70% и ша ҳ арда яшайди. Ҳ озирги вақтда ша ҳ ар а ҳ олиси сонининг тез ўсиши деярли барча мамлакатлар учун хос. Бироқ саноати ривожланган мамлакатларда ша ҳ ар а ҳ олиси, айниқса, тез ўсмоқда. Масалан, Германия - 85%, Англияда – 82%, Францияда -75%, АҚШда – 70%, Австралияда – 70%, Россияда – 62% дан ортиқ а ҳ оли ша ҳ арларда яшайди. Ша ҳ ар а ҳ олисининг салмоғи Япония, Швеция ва Нидерландияда яна ҳ ам кўпроқ. 10-24 млн. а ҳ олили ша ҳ арларга Мехико, Токио, Калкутта, Қохиралар киради. Ўзбекистон а ҳ олиси 22-23 млн. бўлса, Тошкентда 2,3 млн. а ҳ оли бор. Табиатдан рекриацион фойдаланиш деб бирор табиий шароит ва захиралар ёрдамида дам олиш, даволаниш тушунилади. Бунда дам олиш, санатория ва курорт ҳ удудлари катта роль ўйнайди. Маълумки, урбанизация даражаси қанча юқори бўлса, ша ҳ ардан ташқарида дам олишга бўлган талаб ҳ ам шунча кучли бўлади. Кейинги вақтларда рекреация мақсадларида фойдаланишга мўлжалланган ерлар майдони (миллий боғлар, ша ҳ арлар атрофидаги ўрмонлар, яъни «яшил» минтақалар ва бошқалар) кенгайиб бормоқда. Лекин кўпгина рекреация учун ажратилган жойларда дам олувчиларнинг ортиқча тўпланиши натижасида рекреацион табиий

мажмуаларга зарар етиши (дарахт, бута ва ўтларнинг қуриб қолиши, ҳ аво, сув, тупроқнинг ифлосланиши ва ҳ оказолар) кузатилмоқда. Шунинг учун хам рекреацион ҳ удудлардан фойдаланишни тартибга солишга ва уларни му ҳ офаза қилиш долзарб масала бўлиб қолмоқда. Экологик зарар инсон яшайдиган му ҳ ит сифатининг ёмонлашидир. Инсон узоқ вақтларгача табиатга битмас-туганмас манба сифатида қараб келган. Лекин ўзи табиатга салбий таъсир этишнинг салбий натижаларига дуч келиб, у аста-секин табиатдан оқилона фойдаланиш ва му ҳ офаза қилишнинг зарурлиги ҳ ақида ишонч ҳ осил қила бошлайди. Х I Х асрнинг охири ХХ асрнинг бошида инсон фаолиятида табиатни му ҳ офаза қилиш ҳ ақидаги тасаввур фақат айрим ҳ айвон ва ўсимлик турларини, ноёб объектларни му ҳ офаза қилишнигина ўз ичига олар эди. Табиатни му ҳ офаза қилиш фақат биологик муаммо деб қаралар эди. Табиатни му ҳ офаза қилишнинг аниқ вазифаларидан бири табиатни ўзгартириш оқибатларини ва салбий натижаларнинг олдини олиш йўлларини аниқлашдан иборатдир. Табиий мажмуаларни ҳ ар тарафлама ва чуқур ўрганмасдан, уларнинг компонентлари ўртасидаги алоқларни аниқламасдан ва ҳ исобга олмасдан табиатни му ҳ офаза қилишдек мураккб вазифани амалга ошириш мумкин эмас. Бу масалаларни мажмуа ўрганиш билан экология фани шуғулланади. Унинг йўналишлари салбий техноген ўзгаришларни олдиндан аниқлашда ва уларни ўз вақтида бартараф қилувчи чора- тадбирларни белгилашга қаратилгандир. Демак, табиатни му ҳ офаза қилишни ҳ озирги асосий вазифалари-табиий захираларни му ҳ офаза қилиш, қайта ишлаб чиқаришни ташкил этиш, табиий бойликлардан оқилона фойдаланиш, атроф-му ҳ итни ифлосланишдан сақлашдан иборатдир. Табиатни му ҳ офаза қилишнинг ижтимоий ва сиёсий, иқтисодий, соғломлаштириш – гигиена, тарбиявий, эстетик ва илмий йўналишлари бор. Ижтимоий-сиёсий йўналишлар. Одамлар ишлаб чиқариш жараёнида табиат билан доим муносабатда бўлади. Она заминимиз бойликларининг

талон-тарож қилиниши, табиат ва жамият ўртасидаги инқирознинг чуқурлашуви йилдан-йилга яққол намоён бўлди. Табиатни му ҳ офаза қилиш дунёнинг кўп жойларида ижтимоий муносабатларнинг ўзгаришига олиб келди. Табиатни му ҳ офаза қилишнинг зарурий чораси сифатида техника тараққиёти, саноатнинг ривожланиши, а ҳ олининг ўсишини экологик режаларда олиб бориш керак. Хўжалик-итқтисодий йўналиш. Ижтимоий ва ишлаб чиқариш муносабатларининг ривожланиш босқичларида табиат му ҳ офазасининг вазифа ва мақсадлари ўзига хос хусусиятига эга. Кўпчилик географик ҳ удудлар табиати ўзини ўзи тиклаш қобилиятини йўқотди. Табиатшунос олимлар, табиат му ҳ офазасининг асосий йўли деб хўжаликда ишлатилишидан иложи борича ўзгартирилмаган ландшафтлар ва бошқа табиий объектларни сақлаш деб биладилар. Бу хатодир. Табиий захираларга талаб кескин ўсди, интенсив хўжалик оборотига океан, денгиз ва қуруқликнинг катта-катта майдонлари киритилмоқда. Табиий экосестемаларга инсон таъсирининг оқибатлари фақат улар атрофидаги геосистемалардагина эмас, балки бутун географик му ҳ итларда сезилмоқда. Шу сабабли ишлаб чиқариш доирасидан катта майдонларни чиқариб олиш ва қўриқланаётган жой деб эълон қилиш фойдали бўлмоқда. Айрим ҳ удудлар ҳ амда географик му ҳ итнинг ифлосланиши экологик шароитнинг бузилишига олиб келади. Қўриқланаётган ҳ удудларда режим нисбийлашиб боради, улардаги табиий жараёнлар бузилади. Масалан, Аму ва Сирдарё сувларининг Оролга етиб бормаслигидан сув сат ҳ и 20 м га пасайди. Орол бўйи қуриди, суви шўрланди (50 / l ), ўсимлик ва ҳ айвонлар йўқолди. Экологик ҳ олат тобора ёмонлашди. Атроф-му ҳ итни тоза сақламасдан туриб, инсон ҳ аёти учун оптимал экологик шароит яратиш табиат му ҳ офазасининг энг долзарб масаласидан биридир. Табиатни ўзгартиришнинг ҳ ар қандай лойи ҳ аси ва унга ҳ ар қандай лойи ҳ аси ва унга ҳ ар қандай таъсир кўрсатишдан олдин инсон экологияси нуқтаи назаридан ба ҳ оланиши шарт.

Тарбиявий йўналиш - табиатни му ҳ офаза қилишда катта ўрин тутиши керак. Кишиларни теварак-атрофдаги оламни э ҳ тиёт қилишда ўргатиш зарурдир. Ҳ ақиқатдан, киши табиат билан бевосита муносабатда бўлганда олижаноб ва хушфеъл бўлиб боради. Барча тирик мавжудотларга, дарё сувларининг бетўхтов ўқиб туришига, табиатдаги барча ажойиботларга ма ҳ лиё бўлиш, уларни севиш ва э ҳ тиёт қилиш ёш авлоднинг энг яхши ҳ ислати бўлмоғи керак. Бунинг учун ёш авлодни ватанпарварлик ҳ исси билан улғайтириш, табиатга му ҳ аббат уйғотиш лозим. Маданий эстетик йўналиш. Гўзал табиатнинг зилол сувлари, шифобахш сойлари, мусаффо ҳ авоси, ям-яшил водийлари қорли чўққилари, ўрмонлар билан қопланган тоғлари, серунум тупроқлари, майсазорлар кимларни мафтун қилмайди? Турон заминининг ана шундай ҳ ушманзара, оромба ҳ ш табиатни сақлаб қолиш учун жилға ва сой сувларининг ифлосланиши, қуриб қолиши, тоғ ва тешиклардаги яшил ўсимликларнинг нест нобуд бўлишига йўл қўймаслик керак. Шундагина Она Ватанимиз табиати гўзаллашиб, ҳ ушманзара жойларимиз кўпайиб боради. Бу эса кишиларнинг маданий ҳ ордиқ чиқариши, эстетик завқ олишлари учун му ҳ им омил бўлиб, олим, шоир, ёзувчи, рассом, бастакорларга ил ҳ ом беради, уларни янги-янги ижодларга чорлайди. Табиат қанчалик соф, гўзал ҳ ушманзара бўлса, кишилар шунчалик эстетик завқланиб, яхши дам оладилар ва ишлари унумли бўлади. Ватанимиз табиатининг қонуниятларини яхши тушуниш, унга нисбатан тўғри муносабатда бўлиш учун, энг аввало, табиатни севиш керак. Шу туфайли буюк олимларда фан-техника со ҳасидаги янги ғоялар гўзал, ҳушманзара табиат қучоғида вужудга келади. Буни буюк францус олими Ж.Кюрининг қуйидаги гаплари исботлайди: «Мен кечалари ҳушманзара ўрмонлар мямга кириб, мириқиб дам олсам, эстетик завқлансам, эртаси куни миям янги ғоялар билан тўлар эди» деган. Дархақиқат, ҳушманзара водий, тоғлар, ўрмонли ерлар фақат ёзувчи, олим, рассом, бастакоргагина илҳом бағишлаб қолмасдан ҳар қандай

кишининг руҳини тетик қилади, эстетик завқ беради, кўнглини ҳушнуд этади. Буюк А.Навоий ва З.М.Бобурлар ҳам ўзларининг кўп асарларини табиатан таъсирланиб ёзганлар. Она Ватаннинг гўзал табиатини севиш, эъзозлаш ва ундан халқ манфаати йўлида унумли фойдаланиш мавзулари ёзувчи ва шоирлар ижодида катта ўрин олади. КА.Навоий, Абай, Махматқул, Ҳ.Олимжон, Ойбек, Ғ.Ғулом, Ўйғун, Миртемир, Турсунзода ва бошқалар гўзал табиатдан эстетик завқ олиб, уни мадҳ этдилар. Хусусан, Ҳ.Олимжон ўзининг «Ўлка», «Бахтлар водийси», «Ўрик гуллаганда», «Ўзбекистон» каби қатор асарларини табиатдан завқланиб яратган. Табиат ва унинг кўркам манзаралари рассомлар учун доимо илҳом манбаи бўлиб келган. Қадимий полеотит даврида яратилган энг биринчи санъат асари ҳам ғояларга солинган ҳайвон расмларидир. Шу боисдан бўлса керак, жаҳон санъат асарлари ичида жуда катта ўринни пейзаж жанри, табиат манзараси таъсирланган суръатлар эгаллайди. Табиат гўзалликларидан завқланиб асарлар яратган ўрта аср классик рассоми К.Бекзод, ўзбек рассомлари Қ.Тансиқбоев, Н.Қозибоев, Р.Ахмедов, З.Иноғомов, Н.Г.Карахан, Р.Темиров, машҳур рус рассомридан Л.И.Шишкин, И.И.Левитан, А.Куинжи. Айвазовский, Н.Кримов, М.Лишков, М.Сарян ва бошқаларнинг расмлари мисол бўлади. Ўрта Осиёнинг гўзал табиатни тараннум этувчи санъат асарлари ичида Қ.Тансиқбоевнинг «Ўзбой ўзанида», «Қишлоқ», «Тоғ» манзаралари, Караханнинг «Олтин куз» каби суратлари алоҳида ўрин тутади. Гўзал табиат манзараларини мусиқада буюк рус композитори Р.И.Чайковский ўзининг «Йил фасллари» деб аталган фортепяно учун пъесаси, машҳур Бетховен «Ой» сонатаси, Штраус эса «Ўрмон валси» да гўзал тараннум этганлар. Ўз асарларида табиат манзарасини мадҳ этган композиторлардар А.Бородин, М.Глинка, А.Глазунов, Курман-Кози, Д. Шестакович, С.Рахманинов, С.Ғаниев,Р.Глиер, С.Туликов, Ю . Ражабий,

Т.Жалилов, М.Ашрафий, М.Бурхонов ва бошқаларнинг номларини ҳурмат билан тилга олиш мумкин. Ер шарида, жумладан, Ватанимизда, саноат ва қишлоқ хўжалигининг жадал суръатлар билан ривожланиши натижасида табиатнинг дастлабки ҳолати тез ўзгариб, маданий ландшафт майдони кенгайиб бормоқда. Ўзбекистонда вужудга келтиралиётган маданий ландшафтнинг эстетик жиҳатдан пухта, режали, чиройли, кўркам бўлишига эришиш керак. Эстетик жиҳатдан мукаммал бўлган маданий ландшафтни Шредер номидаги Ўзбекистон боғдорчилик, узумчилик ва виночилик илмий-тадқиқот институти мисолида кўриш мумкин. Унга қарашли ерларда далалар яхши режалаштирилган, ниҳоллар тўғри чизиқ бўйлаб, лента ҳосил қилиб экилган, тупроқ бегона ўтлардан яхши тозаланган, касалланган дарахтлар олиб ташланган, қисқаси, институт ҳудуди эстетик жиҳатдан жуда ҳам пухта ташкил этилган. Жумладан, Ўзбекистоннинг маданий ландшафтлари ичида йўл, сув омборлари ва суғориш шаҳобчаларини қуриш, тезкорлик билан олиб борилмоқда. Аммо қурилаётган йўллар, ирригация шаҳобчалари ва сув омборларининг ҳаммаси хам эстетик жиҳатдан мукаммал деб бўлмайди. Агар ўша иншоотлар атрофига эстетик дид билан дарахтлар экилиб, яшил белбоғлар ташкил этилса, санитария жиҳатдан тоза сақланса, Ўзбекистон табиати гўзаллашиб, кўркамлаша боради. Катта тракт ҳисобланган Тошкент- Олмата, Тошкент-Самарқанд-Термиз автомобил йўлларини мисолга олайлик. Агар ўша йўлларнинг ҳ ар икки томонига чиройли қилиб дарахтлар экилиб, яшил ўрмон чизиғи ҳ осил этилса, биринчидан, қишда йўлни қор босиб қолишдан сақласа, иккинчидан, йўл атрофининг манзараси жуда ҳ ам кўркам бўлади. Бу эса йўловчилар, ҳ айдовчилар кайфиятига ижобий таъсир этади, уларга эстетик завқ беради. Ўзбекистон ҳ удудида ҳ ар йили кўплаб канал, ариқ ва зовурлар қазилади. Бироқ бу иншоотлар чеккаларига дарахтлар экиб, яшил дарахтзорлар ҳ осил қилишга етарлича а ҳ амият берилмайди. Агар бундай

иншоотлар билан бирга уларнинг атрофларига дарахтлар экилса, табиат яшил ўсимликлар билан янада бойитилади, кўркам оромба ҳ ш жойлар кўпая боради. Буни катта Фарғона канали мисолида кўриш мумкин. Тоғ-кон саноатининг ўсиши Ўзбекистонда ўсимликлар майдонининг қитсқариб кетишига сабаб бўлмоқда. Олмалиқ-Ангрен саноат марказида бир неча юз гектар ер карер ва чиқиндилар тагида қолиб, кўримсиз жойлар вужудга келди. Албатта, бундай ҳ олат ишчи ва ҳ изматчилар кайфиятига салбий таъсир этади. Агар шу жойлар бир оз текисланиб, устига тупроқ тўкилиб, чуқурроқ ерига сув тўлдирилиб, атрофига зинапоясимон қилиб ҳ ар хил дарахтлар экилса, бу жойлар 2-3 йилдан кейин кончиларнинг эстетик шавқ ва завқ оладиган кўркам манзарали ҳ иёбон, дам олиш ҳ удудларига айланган бўлар эди. Табиат инсон ҳ аёти учун энг моддий ва битмас-туганмас гўзаллик манбаидир. Табиат инсоннинг синалган дўсти бўлиб, уни тарбиялайди, янги ижодий ме ҳ натга индайди, унга эстетик завқ беради, унинг онаси, Ватани ҳ исобланади. Шундай экан, биз табиатни эъзозлаймиз, уни бойитишимиз, баъзи бир табиий захираларни қайта тиклаб, табиатни янада кўркам бўлиши учун курашишимиз, табиатни му ҳ офаза қилишимиз керак. Келажак авлодга бой, гўзал, манзарали тоғ-адирлар, тоза сувли дарё, кўл, булоқлар, мусаффо ҳ аво ва унумдор тупроқли табиатни қолдиришимиз керак. Илмий-техник инқилоб тушунчасининг кенгайиши билан табиат му ҳ офазаси тушунчаси янги мазмун олди. Эндиликда табиий захираларга талабкескин ўсди, интенсив хўжалик оборотига океан, денгиз ва қуруқликнинг катта-катта майдонлари киритилмоқда. У ёки табиий – ҳ удудий мажмуаларга инсон таъсирининг оқибатлари фақат улар атрофидаги геосистемалардагина эмас, балки бутун географик му ҳ итларда сезилмоқда. Шу сабабли ишлаб чиқаришдан айрим табиий биоценоз-экосистемалар, ресурслар, катта майдонларни чиқариб олиш ва дорихона деб эълон қилиш йўли билан табиат му ҳ офазаси борасида ҳ удудий ва глобал муаммоларни ҳ ал этишга ўтилди. Бундай вазифаларнинг бирига, масалан,табиий му ҳ итни

ифлосланишидан му ҳ офаза қилиш масаласи киради. Айрим ҳ удуд ҳ амда гографик му ҳ итнинг ифлосланиши экологик шароитнинг бузилишига олиб келади. Қўриқланаётган жойларда режим нисбийлашиб боради, кўпинча ҳ удудий ва глобал антропоген таъсирлар қўриқхоналардаги ҳ айвон, ўсимликларнинг табиий шароитини ва улардаги табиий жараёнларнинг боришини бузади. Масалан, Оролнинг қуриб бориши Оролбўйи ландшафтларини бузиб юборди. Табиатни му ҳ офаза қилишнинг дорихона системаси хўжалик ҳ исобида турган табиий захираларнинг тикланиш ва кўпайишини таъминлай олмайди, яъни иқтисоднинг ривожланишига жавоб бера олмайди. Шунинг учун ҳ ам ҳ озирги вақтда табиат захираларидан оқилона фойдаланиб, уни му ҳ офаза қилиш биринчи навбатдаги вазифа бўлиб қолди. Табиат му ҳ офазаси иқтисоднинг зарурий таркибий қисми ва уни ривожлантириш шартларидан биридир. Хўжаликнинг иқтисодий масалалари табиат му ҳ офазасида бирламчи роль ўйнайди. Иқтисодий аспект ўтмишда ҳ ам, ҳ озирги вақтда ҳ ам табиатни му ҳ офаза қилишнинг асосий масаласидир. Агар кишилар ўз ҳ аётларида табиий захираларсиз яшай олганларида эди, улар учун табиатни му ҳ офаза қилиш ҳ амда уни бойликларидан рационал фойдаланиш тўғрисида бош қотириш шарт эмас эди. Ҳ озирги вақтда турли хил табиий бойликлар, ўсимлик ва ҳ айвон захиралари, чучук сув, унумдор тупроқ, минерал фойдали қазилмалар ва бошқаларга эга бўлган э ҳ тиёж тобора ортиб бораётганидан табиатни му ҳ офаза қилишнинг иқтисодий аспекти ҳ ам катта а ҳ амият касб этади. Табиат мухофазасининг соғломлаштириш – гигиена аспекти атроф- му ҳ итнинг кучли ифлосланиш ва медицина фанининг тараққий этиш муносабати билан яқин вақтлардагина пайдо бўлди. Теварак- атрофдаги му ҳ итни тоза ҳ олда сақламасдан туриб, кишиларнинг соғлиги тўғрисида ғамхўрли қилиб бўлмайди. Тоза ҳ аво, сув ва табиатдан бевосита олинадиган

озиқ-овқат ма ҳ сулотлари (сабзавот, мевалар ва ҳ оказолар) кишининг ҳ аёти учун зарурий шартлардир. Фан-техника инқилоби ва техника тараққёти, шароити аспектнинг му ҳ имлиги ана шундадир. Инсон ҳ аёти учун оптимал экологик шароит яратиш табиат му ҳ офазасининг энг долзарб масаларидан биридир.

Фойдаланилган манбалар: 1. Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология - М:. 1998.-455с. 2. Акимова Т.А., Кузьмин А.П., Хаскин В.В. Экология-М.: ЮНИТИ, 2001. 3. Баратов П. Табиатни муҳофаза қилиш. Тошкент, Ўқитувчи, 1991. 4. Бекназов Р.У., Ю.В. Новиков. Охрана природў Т.”Ўқитувчи” 1995. 5. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Иқлим ўзгариши бўйича рамкавий конвенцияси бўйича Ўзбекистон Республикасининг Биринчи Миллий ахбороти. Тошкент., 1999. 6. Борейко В.Е. Постижение экологической теологии. Киевский эколого- культурнўй центр, 2000. 7. Валуконис Г.Ю, Мурадов Ш.О. Основў экологии. Том I Обҳая экология, Ташкент, «Мехнат», 2001. 8. Горелов А.А. Экология. –М.: «Центр», 1998. 9. Гладкий Ю.Н., Лавров С.Б. Глобальная география.- М.: Дрофа, 2002. 10. Данило Ж.Маркович Социальная экология. М.: «Просвеҳение», 1991. 11. Данилов- Данильян В.И.,Лосев К.С. «Экологический вўзов и устойчивое развитие » М.: 2000 .

O'xshashlar

Табиат ва инсон ўртасидаги муносабатлари

Табиатда организмлар ўртасидаги ўзаро муносабатлар Рақобат. Йиртқичлик. Паразитлик. Симбиоз

Экология ва табиат муҳофазаси тарихи

Табиат ва жамиятнинг ўзаро боғлиқлиги

Экология ва инсон саломатлиги