Quyosh-yerdagi hayot manbai - Ekologiya - Referatlar

Quyosh-yerdagi hayot manbai

Yuklangan vaqt:

01.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

636 KB

Ko'chirib olish

Quyosh-Erdagi hayot manbai Reja: 1. Past potensialli quyosh qurilmalari haqida asosiy ta`surotlar va ularning ishlash printsipi 2. Kollektor quyi tizimi. Quyosh kollektori konstruktsiyasi 3. Kollektor ishi samaradorligi 4. Quyosh energiyasidan foydalanishning zamonaviy usullari. Maishiy ehtiyojlar uchun issiq suv 5. Quyosh energiyasi yordamida turar-joy binolarini passiv isitish 6. Quyoshli issiq suv ta’minoti tizimi (QISTT) 7. Issiqlik saqlash quyosh tizimi. 8. Taqsimlash va iste`mol quyi tizimi

Erdagi hayot millionlab yillar davomida quyosh bilan bog’langan bo’lib, buni quyidagi misollarda, birinchi navbatda, yorug’lik bilan bog’liq bo’lgan fotosintez jarayonida ko’rish mumkin. Ma’lumki, o’simlik yaproqlarida yashil modda-xlorifill bo’lib, yorug’lik energiyasi ta’sirida karbonat angidrid gazi va suv hisobiga organik modda hosil qiladi. Bu jarayonda karbonat angidridni havodan, suvni esa ildizlar orqali tuproqdan oladi. Natijada o’simlik tanasida uglerodlar, oqsil, yog’ va boshqa murakkab moddalar to’planadi. Bu kishi organizmi va uning sog’lig’i uchun zarur moddalar hisoblanadi. Ikkinchidan, hozirgi kunda insonlar foydalanayotgan organik yoqilg’ilar - toshko’mir, torf, tabiiy gaz, neft va boshqalar, bir vaqtlar fotosintez jarayonida quyosh energiyasi hisobiga hosil bo’lgan. Aniqlanishicha, Erdagi yoqilg’i zahirasi chegaralangan bo’lib, jami energiya zahirasi 2 * 10 23 J ni tashkil etadi. Bu energiyaning katta qismi (94%) qattiq yoqilg’ilarga, qolgan qismi esa gaz va suyuq yoqilg’ilarga to’g’ri keladi. Erdagi hayot uchun muhim omillardan biri, suvning aylanishidir. Quyosh nurlari ta’sirida er yuzasidan, ko’llardan, dengiz va okeanlardan suv bug’lanib, atmosferaga ko’tariladi. Natijada bulutlar hosil bo’lib, ma’lum bir sharoitlarda yomg’ir, qor shaklida er yuzasiga qaytib tushadi va yog’in-sochindan daryolar, ko’llar hosil bo’ladi. Daryolar suvi energiyasidan esa elektr energiyasi olishda foydalaniladi. Shu bilan birga, yog’in-sochin o’simliklarning o’sishi uchun ham eng zarur shartlaridan biridir. Quyosh nurlari ta’sirida er sathining turli qismlari bir xil isimaydi. Natijada atmosferada Shamol hosil bo’ladi. Shamol energiyasidan ham amaliy maqsadlar uchun foydalanish mumkin, Chunki uning yillik o’rtacha energiya zahirasi 1,66 10 20 J ni tashkil etadi. Sayyoramizning issiqlik balansini shaklanishida ham quyosh energiyasi asosiy ro`l o’ynaydi, masalan quyosh radiatsiyasi hisobiga er yuzasida issiqlik

taqsimoti amalga oshiriladi. Issiq havo oqimi faqat materiklardan ob-havo va iqlim sharoitlarini vujudga keltirmasdan, balki okeanlarda ham iliq oqimni yuzaga keltiradi. Shunday qilib, inson azaldan quyosh energiyasidan tabiiy sharoitda foydalanib kelgan. Ammo, Keyinhalik maxsus geliotexnik qurilmalar yordamida undan energetika maqsadlari uchun foydalanishning ham katta imkoniyatlarini ochdi. Shuning uchun quyida quyosh tuzilishi va uning energiya manbai haqida qisqacha to’xtalamiz. Quyosh -bizning quyosh sistemamizning markaziy jismi bo’lib, u qizigan plazma holatidir. Uning yuza qismining (sirtining) haroratsi 600 K ga, markaziy qismining harorati esa 10 million gradusga teng. Er bilan quyosh orasidagi o’rtacha masofa 150 mln. kilometrni tashkil etadi. Quyosh diametri Er diametridan 109 marta katta, nurlanish tufayli quyoshning massasi sekundiga 4  10 6 tonnaga kamayib boradi. Quyosh energiyasini tassavur etish uchun quyidagi taqqoslashni keltirish mumkin. Uning bir sekundda chiqaradigan energiyasi er sharidagi barcha suvni bir minutda bug’lantirib yuborishga yetadi yoki u 19  10 14 tonna neft yoqilganda chiqaradigan energiya miqdoriga teng. Quyosh atrofidagi fazoga tarqalayotgan bunday katta energiya, uning markaziy qismida sodir bo’layotgan termoyadro reaktsiyasi hisobiga hosil bo’ladi. Energiya ajralib chiqadigan termoyadro reaktsiyalari bir necha ko’rinishda berilgan. Erga quyosh tarqatayotgan energiyaning atigi ikki milliarddan bir qismi tushadi. Bu miqdor ham kam emas, u qariyib 1,15  10 19 J min ni tashkil etadi. Er atmosferasiga yetib kelgan quyosh energiyasining taxminan 40 % qismi atmosfera tomonidan qaytarilishi natijasida kosmik fazoga qaytib tarqaladi, 16 %i atmosfera tomonidan yutiladi, qolgan qismi esa atmosferadan o’tib, er sirtigacha yetib keladi.

Odatda, er atmosferasi chegarasida quyosh energiyasi uning intensivligi bilan xarakterlanadi va bu miqdorga quyosh doimiysi deyiladi. Quyosh doimiysini quyidgicha aniqlash mumkin: quyoshning radiusi R va uning markazidan ergacha bo’lgan masofani r bilan belgilasak, so’ngra markazi quyosh markazi bilan mos keladigan sferani qaraymiz. Bunday sferaning sirti 4 π r 2 ga teng bo’ladi va undan vaqt birligi ichida: 4 π r 2 * I (1) energiya miqdori o’tadi. Bunda I-er atmosferasi chegarasidagi quyosh energiyasi intensivligi hisoblanadi. Yuqoridagi energiya miqdori (1), o’z navbatida vaqt birligi ichida quyosh sirtidan nurlanayotgan energiya miqdori: 4 π R 2 E (2) ga teng (1) va (2) larni tenglashtirsak, 4 π r 2 I = 4 π R 2 E (3) bo’ladi, bundan: (4) ni olamiz. Ikkinchi tomondan, quyoshni absolyut qora jism deb qarasak, Stefan- Bolg’tsman qonuniga ko’ra: R2 E = &#55349;&#57102; T 4 (5) bo’ladi. Natijada (4) va (5)dan: I = r 2 &#55349;&#57102; T 4 (6) kelib chiqadi. (6) formulaga kirgan kattaliklarning qiymatlari quyidagicha: Bu kattaliklarning qiymatlarini (6) formulaga qo’yib hisoblab chiqilsa, I ⊥ = 1,4 кВт м 2 ga teng ekanligi ma`lum bo`ladi. Er sirtiga yetib keluvchi quyosh radiatsiyasi ikkita tashkil etuvchidan iborat: 1) Er sirtida quyosh nurlariga nisbatan tik joylashtirilgan buyumlarning yuzalariga tushadigan to’g’ri radiatsiya. 2) Atmosfera, bulutlar va atrofdagi buyumlardan tushayotgan sochilgan radiatsiya.

Odatda to’g’ri radiatsiyani Q ⊥ va sochilgan radiatsiyani Q C bilan belgilanadi. Bulardan tashqari gorizontal tekislikka tushadigan to’g’ri va sochilgan radiatsiya miqdoriga yig’indi radiatsiya deyilib, ∑ Q bilan belgilanadi. Er yuzasiga tushadigan quyosh radiatsiyasi asosan uch qismdan iborat bo’ladi. Birinchisi, to’lqin uzunligi 280 dan 380 nm gacha bo’lgan nurlar ul’trabinafsha nurlar hisoblanadi. Ul’trabinafsha nurlarning er energetika balansiga bo’lgan hissasi 7% dan oshmaydi. Ul’trabinafsha nurlari insonlar terisini qoraytiradi, ammo uzoq ta’sir etganda yallig’lantirishi ham mumkin. Ul’trabinafsha nurlari quyosh radiatsiyasi spektrida 7% ni tashkil etishiga qaramasdan, o’simlik va hayvonlar hayotida ahamiyati kattadir. Ikkinchi qismi - to’lqin uzunligi 380 dan 780 nm gacha bo’lgan nurlardan iborat bo’lib, spektrning ko’rinadigan qismini tashkil etadi. Spektrning ko’rinuvchi qismi, energetika balansiga 46% hissa qo’shadi. Spektrning ko’rinuvchi qismida, energiyaning to’lqin uzunligi bo’yicha taqsimlanishi bir xil bo’lmasdan, uning maksimumi taxminan 550 nm to’lqin uzunligiga to’g’ri keladi. Bu nurlar hayot uchun katta ahamiyatga ega. Uchinchi qismi - to’lqin uzunligi 780 dan 3400 nm gacha bo’lgan nurlardan iborat bo’lib, spektrning infraqizil qismini tashkil etadi, infraqizil nurlar energetika balansining 47% ini tashkil etadi. Bu erda Shuni ta`kidlab o’tish kerakki, quyoshning tushish burchagiga qarab, erga tushayotgan quyosh radiatsiyasi spektrining ul’trabinafsha, infraqizil va ko’rinuvchan qismlarining miqdori o’zgarib turadi. Masalan, quyosh balandligi 30 0 bo’lganda spektrda 53% infraqizil, 44% ko’rinuvchan va 3% ul’trabnafsha nurlardan iborat bo’ladi. Infraqizil nurlar ularning issiqlik ta’sirlariga qarab, odatda, issiqlik nurlari ham deb yuritiladi, chunki infraqizil nurlar barcha qizigan jismlar tomonidan tarqatiladi.

Haroratlari 2273-2773 K bo’lgan cho’g’lanma elektr lampalari nurlanish energiyalarining 25% ini infraqizil nurlar tashkil etadi. Quyosh energiyasining miqdori haqida quyidagilarni bilish zarur: birinchidan, quyosh energiyasi miqdori yil va kun davomida o’zgarib turadi, ikkinchidan, geografik kenglikka bog’liq, Uchinchidan, atmosferaning holatiga (bulutli, yarim bulut, tuman, chang va Shu kabilarga) bog’liqdir. O’rta Osiyo respublikalari hududlarining 37-42 0 kengliklarda joylashgan punktlarida tushayotgan quyosh energiyasi miqdori Shu joylarda undan amaliy maqsadlar uchun foydalanishga yetarlidir. Quyida (jadval) misol tariqasida quyosh nurlariga tik ravishda 1m 2 yuzaga tushadigan to’g’ri radiatsiya miqdori ( Q ⊥ , Âò ì 2 )ning qiymatlarini keltiramiz. jadval Kenglik Soat 12 oy φ = 40 0 Yanvar 823,6 777,2 730,8 624,4 359,6 - - Dekabr Fevral 870 858,4 798,4 701,8 533,6 - - Noyabr Mart 904,8 883,2 846,8 777,2 754 371,2 - Oktyabr Aprel 928 916,4 887,4 846,8 742,4 598,5 197,2 Sentyabr May 928 916,4 887,4 846,8 777,2 632,2 394,4 Avgust Iyun 930 883,2 883,2 846,8 777,2 678,6 510,4 Iyul To’g’ri radiatsiya oqimi aktinometr yordamida, yig’indi radiatsiya miqdori esa piranometr yordamida o’lchanadi. Quyoshdan to’g’ri tushadigan radiatsiya miqdoridan tashqari, osmon gumbazidan, atrofdagi obg’ektlardan sochilgan energiya ham, gorizontal yuzaga tushadigan radiatsiya ham mavjud. Sochilgan radiatsiya miqdori jadvalda keltirilgan.

Sochilgan quyosh radiatsiyasi miqdori, Q C ,Вт м 2 jadval Kenglik Soat 12Oy φ= 40 0 Dekabr 58 58 52,2 40,6 23,2 - - Yanvar Fevral 63,8 63,8 58 46,4 34,8 5,8 - Noyabr Mart 69,6 69,6 63,8 58 46,4 29 - Oktyabr Aprelg’ 81,2 75,4 69,6 63,8 58 40,6 11,6 Sentyabr May 92,8 81,2 75,4 69,6 63,8 58 34,8 Avgust Iyun 98,6 92,8 81,2 75,4 69,6 58 40,6 Iyul Past potensialli quyosh qurilmalari haqida asosiy ta`surotlar va ularning ishlash printsipi Bizga ma’lumki, quyosh radiatsiyasi doirasida qoldirilgan har qanday predmet qiziydi. Quyosh issiqlikdan foydalanish yana Shu printsipga asoslangan. O’zbekistonda quyosh issiqlikdan foydalanishning ming yillik an`analari bor. Undan hozirga qadar va hozirgi kunda ham, xom g’isht tayyorlash, loydan qurilgan inshootlarni quritish, qishloq xo’jalik mahsulotlarni qayta ishlash, binolarda suv va havoni isitish uchun foydalanib kelinmoqda.

Ammo, quyosh energiyasidan bunday ko’rinishda foydalanish samaradorligi uncha katta emas. Uni maxsus qurilmalardan foydalanish hisobiga oshirish mumkin. Hozirgi vaqtda quyosh energiyasini issiqlik energiyasiga aylantiruvi qurilmalardan foydalanish yo’llari va shartlari yetarli darajada ishlab ciqilgan. Shunga qaramasdan eng ko’zga ko’rinarlisi quyoshli suv isitkichdir. Shuning uchun bu bo’limda bunday qurilmalarning asosiy konstruktiv unsurlari ko’rib chiqiladi va Shu bilan bir qatorda ularga qo’yiladigan talablar umumiy xususiyatlari o`rganiladi. rasmda quyosh energiyasi yordamida suvni isitish qurilmasi umumiy ko’rinishi berilgan.

Bunday qurilmalarning ishlash printsipi oddiy. U maxsus qurilmalar-quyosh kollektorlari tomonidan quyosh energiyasini singdirishga va uni iste`molchi tomonidan keyin foydalanish uchun issiqlikni saqlash tizimiga uzatishga asoslangan. Quyosh suv isitgich qurilmasi namunaviy konstruktsiyasi tizimi 1a,1brasmlarda ko’rsatilgan. Rasmdan ko’rinib turibdiki, qurilma 4 ta asosiy qismlardan tuzilgan: -kollektor tizimi -issiqlik saqlash tizimi -taqsimlash va iste`mol tizimi -nazorat qilish va boshqarish tizimi 1 - quyosh kollektori, 2 - tsirkulyatsiya nasosi , 3 - bak - akkumulyator, 4 - datchik sozlagich, 5 - nazorat qilish va boshqarish quri l masi , 6 - issiqlik almashtirgich.

Kollektor quyi tizimi. Quyosh kollektori konstruktsiyasi Quyosh kollektori Shunday qurilmaki, u quyosh nurlari oqimini qabul qilib, bu oqim energiyasini issiqlikka aylantirib, uni isitilayotgan suyuqlikka-issiqlik taShuvchga uzatadi. Kollektorlarning eng ko’p tarqalgani shishali yassi quyosh kollektori hisoblanadi. Undan tashqari bir qator murakkab kollektorlar ishlab chiqilmoqda va amaliyotga tadbiq etilmoqda. Vakuum kollektorlari Shunday kollektorlardan hisoblanadi. Quyosh nurini yig’uvchi, harakatlanuvchi va boshqa tuzilishga ega bo’lgan kollektorlarning konstruktsiyalari yaratilmoqda. Ular o’rta va yuqori haroratda ishlatish ucchun mo’ljallangan. Lekin, Shunga qaramasdan, quyosh suv isitgichlari konstruktsylarida yassi quyosh kollektorlari ishlatilmoqda. (rasm) 1-shaffof yopqich, 2-yig’uvchi yuza, 3-qaytargich ekran, 4-issiqlik o’tkazmaydigan qatlam, 5-korpus. Suv isitishga mo’ljallangan yassi quyosh kollektori har xil materiallardan (po’lat, gips, alyuminiy, plastmassa va boshqalardan) tayyorlanishi mumkin. Lekin, ularning ishlashi bir xil printsipga asoslangan. Bu - «Parnik effekti» deb atalib, quyosh energiyasini singdirish va uni minimal yo’qotishlar bilan issiqlik energiyasiga aylantirishdan iborat.

Quyosh kollektorlari konstruktiv jihatdan bajarilishiga ko’ra turlicha bo’lishi mumkin. Lekin, Shunga qaramasdan konstruktsiyalar quyidagi sanab o’tiladigan bir qator o’xshash unsurlarga ega. a) Yig’uvchi yuza - quyosh kollektorlarining asosiy unsuri hisoblanadi. Odatda u misdan tayyorlanadi. Lekin, ba`zi hollarda, alyuminiy va plastmassaning maxsus turlari qo’llanilishi mumkin. Yig’uvchi yuza g’ovak quvurlar qatoridan tashkil topadi. U quvur ichida aylanayotgan suvga quyosh issiqligini beradi. Quyosh nurlari tushayotgan yuza Shunday xususiyatga ega bo’lishi kerakki, energiya yo’qolishining minimal darajasida nur oqimining singishi maksimal bo’lishi kerak. Bunday sifatga ega bo’lgan yuzalar hosil qilish texnologiyasi bizga ma’lumki, selektiv qoplama bilan qoplashdan iborat. Har bir ishlab chiqaruvchi ko’p hollarda, o’z «nou-xau»sini qo’llaydi. Ba`zi hollarda selektiv qoplamalar bilan qoplash o’rniga kollektorning ishlash davri davomida quyosh nuri ta’siri va haroratning tsikllik ravishda o’zgarishiga chidamli bo’lgan maxsus bo’yoqlar bilan yuzani qoplashda foydalaniladi. Yig’uvchi yuzalarning ko’plab shakllari mavjud. Lekin, ularning ko’pchiligi po’lat konstruktsiyali «Payvandlangan yuzalar» printsipi asosida (2-rasm) yoki misdan tayyorlangan buyum uchun to’siqli quvurlar panjarasi ko’rinishida bo’ladi. Quyosh kollektorlarining o’lchamlari turlicha 0,5 dan 4 m 2 gacha bo’lishi mumkin, lekin, ko’p hollarda u 2 m 2 atrofida bo’ladi. b) Shaffof qoplama 3 ta asosiy funktsiyani bajaradi: «Parnik effekti»ni yuzaga keltirish, tashqi muhit ta’siridan kollektorni himoya qilish, energiya yo’qolishini kamaytirish. Plastmassadan tayyorlanadigan shaffof qoplamali kollektorlarning qo’llanishi mavjud konstruktsiyaning og’irlik va tannarxini kamaytiradi. Konstruktsiya mustahkamroq bo’ladi va Shunga mos ravishda mexanik ta’sirga chidamli bo’ladi. Ammo, plastmassa tez eskiradi, ya`ni atmosfera ta’siriga u tez kirishadi va uning issiqlik o’tkazish qobiliyati tushib ketadi. Shular bilan bog’liq holda qoplama sifatida maxsus sifatga va yuqori o’tkazish qobiliyatga ega bo’lgan shishadan

ko’proq foydalaniladi, bunda shishaning qalinligi 4 mm dan kam bo’lmasligi kerak. v) Issiqlik izolyatsiyasi - energiyaning tashqi muhitga sochilishi hisobiga yo’qolishini kamaytirish uchun xizmat qiladi. Kollektorning yon tomonlari va pastki yuzasi issiqlik izolyatsiyasi bilan qoplanadi. Odatda, izolyatsiyalovchi ashyo sifatida shisha tola, mineral paxta, penoplast va boshqa issiqlik o’tkazuvhanligi kam bo’lgan materiallardan foydalaniladi. Bundan tashqari, izolyatsiyalovchi va yig’uvchi yuzalar o’rtasida qaytaruvchi ekran joylashtiriladi. U bu yuzalar orasidagi kontaktni oldini oladi va yig’uvchi yuzadan ajralib chiqayotgan energiyaning bir qismini orqaga ishchi hajmga qaytaradi. g) Korpus - bu konstruktsiyaning tutib turuvchi unsuri hisoblanadi. Unda kollektorning komponentlari joylashgan. U po’latdan, alyuminiy qotishmasidan va ba`zi hollarda plastmassadan tayyorlanishi mumkin. Korpus konstruktsiyasini tashqi ta’sirdan himoya qiladigan, ya`ni u ob-havo sharoitlari o’zgarishidan himoyalangan bo’lishi va mexanik jihatdan mustahkam bo’lishi kerak. Bundan tashqari, uning konstruktsiyasi kollektorni mahkamlash imkoniyatini berishi va quvurlarni tutashtirish uchun bo’laklarga bo’linadigan brikmalarga ega bo’lishi kerak.

Kollektor ishi samaradorligi Kollektor ishi samaradorligi uni tavsiflovchi egri chiziq yordamida aniqlanadi (7-rasm). U kollektor foydali ish koeffitsienti (FIK) bilan o’lchamsiz parametr T j ni bog’laydi va quyidagi ifoda bilan aniqlanadi: bu erda: I -tushayotgan quyosh radiatsiyasi zichligi Вт м 2 Tu -kollektorga kirishdagi harorat 0 С Тур -tashqi muhit harorati 0 С U 0 - 10 Вт м 2 (miqyosiy koeffitsienti)

Rasmda ko’rinib turibdiki, tashqi muhit va kollektorga tushayotgan suyuqlik haroratini o’zaro teng bo’lganda kollektor maksimal samara bilan ishlaydi. Kollektorga kirishdagi suyuqlik haroratining ko’tarilishi bilan uning FIKi tushadi va shunday fursat keladiki, kollektor orqali o’tayotgan suyuqlik harorati ko’tarilmaydi, ya`ni kollektor FIKi nolga teng bo’ladi. Ba`zan kollektor quyosh tizimining mo’tadil harorat tartibida ishlashini ta`minlash maqsadida bir necha kollektorlarni parallel yoki ketma-ket ulashni amalga oshirish foydalidir. Kollektor ishi sifati uning joylashishi bilan ham bog’liq. Kollektorning joylashtirishda qiyalik burchagini to’g’ri ta`minlash lozim. Uning kattaligi joylashtirish o’rnining geografik kengligiga bog’liq. Kollektorga tushayotgan quyosh nurlari iloji boricha to’g’ri burchak hosil qilib tushishi kerak. Bundan tashqari, kollektor ekvator tomonga yo’nalishda mo`ljallangan bo’lishi kerak. Noto’g’ri mo`ljal uning samaradorligini sezilarli darajada (25%) gacha pasayishga olib keladi.

Quyosh energiyasidan foydalanishning zamonaviy usullari. Maishiy ehtiyojlar uchun issiq suv Isroilda quyosh energiyasidan foydalanishning eng ma’lum misollaridan biri mamlakatning istalgan joyidagi uylarning tomlarida o’rnatilgan suv isitgichlari (boylerlar) dir. Maishiy ehtiyojdagi ko’p uchraydigan qurilma 150 l sig’imli issiqlik o’tkazmaydigan suv rezervuarlari va 2m 2 maydondagi quyosh batareyasi yassi paneldan iborat. Batareya quyosh issiqlik energiyasini akkumulyatsiyalaydi va suvni isitadi, u esa nasossiz o’zi oqib rezervuarga tushadi. Bunday tizimlarning o’rtacha yillik samaradorligi taxminan 50% ni tashkil qiladi. Shu tariqa, bunday qurilma uning egasi yiliga taxminan 2000 kVt/soat (ya`ni elektr energiyasi qiymatini hisobga olganda tegishli summani) tejash imkonini beradi. Oddiy kunda qurilma boylerlar suv haroratini taxminan 300 S ga ko’tara oladi, ya`ni suvni 500 S haroratiga qadar isitadi. Amalda bu qurilma egasi yilning asosiy qismi davomida zaxiradagi elektr isitgichdan (barcha boylerlarda u mavjud) foydalanmasligini anglatadi, Chunki u yuvininsh uchun issiq suvni «tekin» ga oladi. Katta sig’imli tizimlar (odatda nasoslar qo’llaniladi) ko’p qavatli binolar, ba`zi kibutsiyalar, Shuningdek mamlakatning ko’plab sanoat korxonalarini suv bilan ta`minlashda qo’llaniladi. Quyosh energiyasi yordamida turar-joy binolarini passiv isitish Isroil davlati issiq mamlakat deb hisoblansada, bu erdagi ayniqsa, quddus va boshqa joylar, shu jumladan, Negev cho’lidagi qish ancha sovuqdir. Biroq mamlakat iqlimi quyosh energiyasi yordamida turar joy binolarini passiv isitish uchun juda mosdir. Bu erda qishda quyosh energiyasi hisobiga issiqlikni saqlash mumkin bo’lgan, turar joy uylarini loyihalash haqidagi so’z bormoqda. Bunda uylar salqin bo’ladi, qator mamlakatlarda ishlab chiqarilayotgan muqobil varianti-quyosh kollektorlari, tsirkulyatsiya, elektr nasoslari va issiqlik akkumulyatorlarni talab qiladigan quyosh energiyasi yordamida qattiq isitish Isroil

uchun iqtisodiy jihatdan samarasizdir, chunki mamlakatdagi qish mavsumi uzoq davom etmaydi. Passiv isitiladigan uning asosiy qismlariga: (1) bino issiqlikni yaxshi saqlaydigan qoplama borligi; (2) harorat o’zgarishlarning oldini oladigan va tungi davrda issiqlik akkumulyatsiyasini ta`minlaydigan yetarlicha termal massa mavjudligi; (3) janubga chiqadigan derazalarning yetarlicha maydonga egaligi. Salqin iqlimli joylardagi an`anaviy «quyosh uyi» devorlarining tuzilishi quyidagicha bo’lishi mumkin: 1 sm qalinlikdagi shtukatura qatlami, keyin 10 smli beton qatlami (issiqlik akkumulyatsiyasini ta`minlaydi), 5smli issiqlik saqlovchi qatlam (penopoliuretan) va nihoyat mazkur mintaqada qabul qilingan issiqlik saqlovchi qatlamni himoyalash uchun bezovchi material. Tom uchun 10 smli issiqlik saqlaydigan penopoliuretan qatlami nazarda tutiladi; janubga chiqadigan derazalar umumiy maydoni uy-joy maydonining taxminan 15% ni tashkil qilishi kerak. Mamlakatning issiqroq joylarida derazalar maydonini tegishli ravishda kamaytirish mumkin. Barcha derazalar quyosh nurlarini tushishini heklaydigan jalyuza yoki to’siqlarga ega bo’lishi lozim. Isroilda passiv isitiladigan dastlabki uy 70-yillar oxirida Sde-Bokerda qurildi, bu erda Ben Gurion nomli Universitet filiali joylashgan. Keyinhalik bu g’oya mamlakat arxitektorlarning ko’pchiligi tomonidan foydalaniladi. Quyosh energiyasidan foydalanishga mo’ljallangan aralash isitish tizimlari, qishloq turar joy binolarini va qishloq xo’jaligida ishlab ciqilgan. Ob`ektlarni issiqlik bilan ta`minlashga mo’ljallangan. Bunday tizimlarda asosan, quyosh energiyasidan issiqlik tashuvchi sifatida esa suvdan foydalaniladi. Bunday qurilmalarda yillik energiya sarfi 10% gacha kamayishi mumkin. TRISOL tipidagi yakka tartibdagi uyni isitish tizimi quyosh energiyasi havo kollektori va issiqlik nasosidan iborat. Quyoshli kunda kollektorda isitilgan havo bevosita isitish uchun foydalaniladi. Sovuq kunlarda, havo haroratini isitish uchun yetarli bo’lmaganda sovuq havo issiqlik nasosining bug’latuvchisiga yo’naltiriladi

va Shundan keyin kollektorga qaytadi. Quyosh issiqligi va issiqlik nasosining quvvati yetarli bo’lmaganda 6kVt quvvatga ega bo’lgan elektro isitgich ishga tushiriladi. Nemis olimlari tashqi devorlari va tomi yaltiroq issiqlik izolyatsiyasi bilan qoplangan, uning ostida yutuvchi modullar bilan jihozlangan binolarni isitish uchun quyosh energiyasidan foydalanish metodini ishlab chiqdilar. Modullar har qaysi qavatda bo’ladi. Ularning yutadigan quyosh energiyasi susaytiruvchi yoki kuchaytiruvchi qurilmalarda foydalaniladi. Kuchaytiruvchi qurilmalarda barcha energiya yoki uning qismlari tegishli qavatdagi barcha modullarni birlashtiradigan qurilmaga uzatiladi. Yutish tizimining vazifasi nimadan iboratligiga muvofiq quyosh energiyani isitish uchun yoki ayrim xonalarni sovutish uchun susaytiruvchi yoki kuchaytiruvchi qurilmalardan foydalaniladi. Shuningdek, tizim issiqlik akkumulyatori bilan ham jihozlangan. Absorberdan havoga issiqlik uzatish yuqori, energiyasi oz yo’qotadigan va tannarxi uncha qimmat bo’lmagan, quyosh kollektorlarini ham tavsiya qilinadi. Absorber bir necha qavatli ro’zg’or oynasidan iborat bo’ladi. Uning har bir qismida yuqoridan tushayotgan nurlar absorbirlashadi, bir qismi esa o’tkazib yuboriladi. Yuqori qatlamlari pastkilarini ajratib turadi, Shu usulda uning issiqlik yo’qotishini bartaraf qiladi. Oddiy ro’zg’or oynasidan foydalanilgani uchun kollektor arzonga tushadi. Bunday qurilma qishloq xo’jalik ob`ektlarida pichan va donni quritish uchun havoni isitishda keng qo’llanilishi mumkin. Stiebei Eitron (GFR) tanish bo’lgan vakuumlashtirilgan quyosh energiyasi kollektorlarining xillaridan tashqari issiq suv bilan ta`minlovchi, o’tish davrlarida havzalardagi, suvni va havoni isitish uchun qo’llaniladigan SOL 170 tipidagi yassi kollektorni va vakuumlashtirilgan SOL 180 luks tipidagi qurilmalarni ham tavsiya qiladi.

Bu kollektorlarning korpusi dengiz suviga chidamli bo’lgan alyuminiydan ishlangan, oynalari esa yuqori chidamli, 5 mm qalinlikdagi, yutilgan quyosh energiyasini kuchaytirish uchun xizmat qiladigan prizmatik qoplamli qilib tayyorlanadi. Vakuumlashtirilgan kollektorlarda quyosh energiyasi eng samarali yo’l bilan issiqlikka aylantiriladi. Tabiiy gaz tarmoqlarini tortib kelishni talab qilmaydigan, isitish qozonlarisiz bo’lgan o’z-o’zini energiya bilan ta`minlaydigan binolarni fraungofer quyosh energetikasi tizimlari instituti Germaniya taklif etadi. Binoning 30 sm qalinlikdagi yoysimon old tomonidagi qalin devorlari to’g’ri va tarqalgan nurlarni o’ziga yutadigan issiqlik akkumulyatori bo’lib xizmat qiladi, ustki devorlari, qavati va tomi tsokollari tog’liklari, ikki qavatli oynali kuchli issiqlik izolyatsiyasi sifatida foydalanilgan. Energiyadan foydalanish koeffitsienti 85% ni tashkil qiladi. Isitish va issiq suv bilan ta`minlash uchun quyosh issiqlik tizimi ham taklif qilinadi, unda egiluvchan materialdan yasalgan isitilgan suvni yig’adigan asosi yoki bosh to’plovchi to’ldirgich qattiq vannaga joylashtirilib, quyosh energiyasi kollektori quyosh qurilmasining birinchi konturiga ulangan. Qurilmada bosh to’plovchining ustida sistemadagi suvni to’ldirib turish uchun idish, birinchi kontur bilan va isitish qanday issiq suv bilan ta`minlovchi tizim binodan almashtirgich joylashtirilgan. Birinchi konturdagi suv sarfi bosh to’plovchidagi suv harorati bo’yicha boshqariladi. Issiqlik uzatishning geliotizimlaridan Farg’ona vodiysida tegishli texnik-iqtisodiy asoslarga muvofiq quyidagi holatlarda, qo’llanilishini tavsiya qilishimiz mumkin: -mavsumiy issiqlik bilan ta`minlash yoki yozgi vaqtda issiqlik istemolidan foydalanishning maksimal rejimida; -an`anaviy issiqlik manbalari chiqariladigan energiyasi tannarxi yuqori bo’lganda; -kelib tushadigan quyosh radiatsiyasi o’rtacha yillik miqdori yuqori bo’lganda va quyoshli kunlar miqdori katta bo’lganda;

-QEK (quyosh energiyasi kollektori) qurilmasini joylashtirish uchun maydonchalar bo’lganda va bino konstruktsiyasida QEK soya berib turadigan to’siqlar bo’lmaganda; -atrofdagi havo muhitining o’ta toza bo’lishiga talablar yuqori bo’lganda; - yoqilg’i-energetika resurslarini tejash maqsadida. Quyoshli issiq suv ta’minoti tizimi (QISTT) QISTT ning asosan ikki xili mavjud, issiqlikni tabiiy uzatish (8a-rasm) va issiqlikni tashuvchini majburan haydab tsirkulyatsiya qilish (8b-rasm) turlari mavjud. Agar quyosh energiyasi kollektor konturida va issiqlik bak- akkumulyatorida suv bo’lsa, QISTT bir konturli sxemada bajariladi. Issiqlik tashuvchining muzlab qolishining oldini olish maqsadida QEK konturida antifrizdan foydalanish mumkin, u holda antifrizdan suvga issiqlik almashtiruvchi (teploobmennik) orqali uzatiladi va QISTT ikki konturli sxema orqali bajariladi. (9a-rasm). QISTT ning birinchi tipi odatda iste`molchilar ko’p bo’lmaganda foydalaniladi, u holda issiqlik bak-akkumulyatori quyosh energiyasi kollektoridan yuqoriroq erga joylashtirilishi kerak. Istemol miqdori katta bo’lsa, issiq suv tsirkulyatsiyasi uchun nasos o`rnatish kerak bo’ladi. (9b-rasm)

1-quyosh energiyasi kollektori, 2-issiq suv bak-akkumulyatori, 3-nasos, 4-aralashtirgich ventil 1-quyosh energiyasi kollektori, 2- issiqlik akkumulyatori, 3- issiqlik almashtirgich, 4-qo’shimcha issiqlik manbai, 5-nasos, 6-aqlagich klapan. Issiqlik saqlash quyosh tizimi. Geliyli suv isitgichlardan foydalanishda foydalanuvchining issiq suv iste`moli vaqt bo’yicha qurilma mahsuldorligi bilan mos kelmasligi mumkin. Shuning uchun qurilmalarda issiqlik saqlash quyi tizimi–isitilayotgan suv uchun maxsus idishlar nazarda tutilgan bo’lishi kerak. Akkumulyator - qurilmaning juda ham zarur unsuri hisoblanib, butun tizimning muvoffaqiyatli ishlashi unga bog’liqdir. Akkumulyatorning asosiy ko’rsatkichi uning sig’imidir. Chunki, kollektor va bak–akkumulyator yopiq tizimini hosil qiladi. Undagi issiqlik tashuvchi tsirkulyatsiya tabiiy konvektsiya hisobiga yoki tsirkulyatsiya nasos yordamida amalga oshiriladi. Akkumulyator sig’imi va yig’uvchi yuza maydoni o’rtasida bevosita bog’liqlik mavjud. Katta maydonli yig’uvchi yuza va kichik sig’imli

akkumulyatorlarga ega bo’lgan qurilmalarda kichik hajmdagi, lekin yuqori haroratdagi issiq suvlarni ishlab chiqarish mumkin. Kichik maydonli yig’uvchi yuza va katta sig’imli akkumulyatorga ega bo’lgan qurilmalarda esa, aksincha, katta hajmdagi past haroratli issiq suv ishlab chiqariladi. Birinchi holda qurilmada yig’ish samaradorligi pasayadi, ikkinichi holda tashqi zaxira energiya iste`moli ortadi. Majburiy tsirkulyatsiya bo’lmaganda, zichlik farqi hisobiga, akkumulyatordagi suv qatlam-qatlam bo’lib joylashishga moyil bo’ladi, ya`ni harorati har xil bo’lgan qatlamlar hosil bo’ladi. Shunday qilib, suyuq issiqlik tashuvchidan foydalanilganda bak ichida vertikal yo’nalgan harorat gradienti hosil bo’ladi haroratlar farqi bir necha o’n gradusgacha etishi mumkin. Shu sababli kechasi (quyosh radiattsiyasi yo’q vaqtda) issiqlik tashuvchining teskari oqimini yo’qotish uchun termosifon tsirkulyatsiyadan foydalanish asosida qurilgan tizim teskari klapan bilan ta`minlanishi kerak. Qatlamlarning hosil bo’lishi akkumulyator shakliga ham bog’liq. Rezervuarning balandligi o’zining diametriga nisbatan kamida ikki marta katta bo’lishi kerak. Tayyorlovchi zavodlar tomonidan issiq suv akkumulyatorlarining turli variantlari ishlab chiqarilmoqda. Lekin, shunga qaramasdan kichik va o’rtacha qurilmalar uchun maxsus tayyorlangan qurilmalardan foydalanish tavsiya qilinadi. Akkumulyatorni tanlashda uning qanday materiallardan tayyorlanganligi (uning karroziyaga chidamliligi) katta ahamiyatiga ega. To’g’ri keladigan materiallarkorroziyaga chidamli (zanglamaydigan) po’latlarning turli markalari, rangli metallarning arzon qotishmalari, nometall materiallar hisoblanadi. Karroziyaning galvanik juftlik hodisasi ta’sir natijasi sifatida maxsus ishlab ciqilgan elektron tizimlar yordamida yoki «sarflanuvchi anod» deb ataluvchi qurilma yordamida bartaraf qilinishi mumkin. Bundan tashqari, akkumulyator, yaxshi issiqlik izolyatsiyasiga ega bo’lishi kerak. Quyosh yordamida, suv isitishning yirik tizimlarida, akkumlyatorlarining konstruktiv jihatdan murakkabrog`idan foydalanish mumkin. Bir necha bakakkumulyatorlarni o’zaro ketma-ket ulanishi iste`molchini issiq suv bilan ta`minlashda uzilishlarni yo’qotadi.

Taqsimlash va iste`mol quyi tizimi Quyosh nuri yetishmasligi bilan bog’liq bo’lgan muammoning sodir bo’lmasligi uchun quyosh suv isitish tizimlarida odatdagi energiya manbalari nazarda tutiladi. Kollektor quyosh tizimi quvvati yetarli bo’lmay qolganda qo’shimcha energiya manbasiga ulanadi. U energiya sarfi ayni vaqtida iste`molchini uzluksiz issiq suv bilan ta`minlashi mumkin bo`ladi. Unchalik katta bo’lmagan quyosh qurilmalarida qo’shimcha energiya sifatida elektr suv isitgichlari xizmat qiladi. Bundan tashqari gaz va mazut garelkalari qo’llanishi mumkin. Ba`zi hollarda qo’shimcha manbalardan foydalanishni bevosita iste`molchi tomonidan issiq suvdan foydalanish oldidan amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. Quvurlar turi Odatdagi gidravlik qurilmalarni loyihalashda qo’llaniladigan printsiplar gelioqurilmalardagi quvurlar turini tayyorlashda ham qo’llaniladi. Lekin, shuni ta`kidlash kerakki, tizim bu qismini ishlab chiqish sifati quyosh nurlanishi past darajada bo’lganligi sababli tizimga tushayotgan energiya xajmi cheklangan sharoitda, ayniqsa, katta ahamiyatga ega. Eslatilgan printsiplar quyidagilar: 1. Har xil quvurlar uzunligini iloji boricha qisqartirish. 2. Ichki va tashqi kommunikatsiyalar zaruriy izolyatsiyasi. 3. Galhvanik juftlik hosil bo’lishining, ya`ni turli xil metallar orasida bevosita kontaktning oldini olish. 4. Haroratning o’zgarishi katta bo’lgan joylarda (misol uchun, paneldan chiqish joyida) kengayuvchi brikmalarni o’rnatish. 5. Qurilma mahsuldorligini kamaytiruvchi havo pufakchalari hosil bo’lishini oldini olish. Buning uchun quvurlar diametrlarining QEKkin

kengaymaydigan qilib loyihalash va havo chiqarib yuborish joylarini nazarda tutish. 6. Har qanday gidravlik qurilmalarda bo’lgani kabi quvur o’lchamlarini o’zi o’tkazadigan oqim parametrlariga mos kelishi. 7. Zarurat bo’lgan hollarda suv va energiya iste`molini sezilarli kamaytiruvchi teskari konturlarning, qo’shimcha energiya sarfini talab qilsa ham ulardan foydalanish. 8. Energiya va suvning sezilarli iqtisodini ta`minlovchi aralashtiruvchi qurilmani akkumulyatordan chiqishiga joylashtirish. 9. Mehmonxona, suzish havzalari, sport komplekslari va shunga o’xshash inshootlarda ortiqcha sarfni kamaytirish maqsadida kranlarda nazorat qiluvchi qurilmlarning qo’llanilishi. Kengaytiruvchi baklar Kengaytiruvchi bakchalar konturda, misol uchun suv kengayganda, hosil bo’ladigan ortiqcha bosimni konpentsatsiya qilish uchun xizmat qiladi. Ochiq yoki germetik kngaytiruvchi bakchalarnmning qo’llanilishi ishchi haroratga, gelioqurilma tavsifnomasiga, quyosh nurlanishi oqimining ko’rsatkichlariga va eksplutatsiya sharoitlariga bog’liq ravishda tanlanadi. Avariya holatining oldini olish uchun bu bakchalar bilan bir qatorda saqlagich klapanlar ham o’rnatiladi. Nasoslar Gelioqurilmalarning ko’pgina konsturuktsiyalarida turli konturlar orqali suyuqlikni haydash uchun nasoslar nazarda tutilgan. Tizimini loyihalashda quyidagi omillarni e’tiborga olish kerak: 1. Muddatidan oldin eskirmasligi uchun, iloji boricha, nasoslar konturining sovuq qismlarida joylashitirilishi kerak: Misol uchun, birinchi

konturda nasos issiqlik almashgichdan keyin, yig’uvchi panelidan oldin joylashishi kerak. 2. Hozirgi vaqtda isitish tizimlari va issiq suv bilan ta`minlash tizimlari uchun ishlatiladigan nasoslardan mavjud yopiq konturlarda isitish tizimlariga mos keladigan nasoslar, ochiq konturlarda esa issiq suv bilan ta`minlash tizimlarida ohak qatlamlari hosil bo’lishini oldini olish uchun ishlatiladigan nasoslardan foydalanish mumkin. Nazorat va boshqarish quyi tizimi Issiqlik quyosh qurilmalarining murakkabligiga ko’ra turli nazorat va boshqarish quyi tizimlari mavjud. Eng soddalaridan (kichik termosifonlar variantlarda) haroratga bog’liq ravishda rezerv energiya manbasini ulab yoki uzib turuvchi, akkumulyatorga joylashtirilgan datchiklaridan foydalaniladi. Murakkabroq qurilmalarda, harorat datchiklari konturning bir necha nuqtalarida joylashtiriladi. Bu turli nasoslar va klapanlar ulash uchun, qurilma umumiy holati haqida axborot olish va avtomatik nazoratni amalga oshirish imkoniyatini beradi. Bundan tashqari qurilma masofadan boshqarilishi mumkin va uning turli unsurlari holati haqida axborot boshqa joyda joylashgan stantsiyalarga uzatilishi mumkin. Umuman olganda, har doim, nazorat qurilmasini iloji boricha sodda qilib ishlab hiqilish maqsadga muvofiqdir. Lekin, shunga qaramasdan, u shunday darajada avtomatlashtirilgan bo’lishi kerakki, foydalanuvchining doimiy ravishda kuzatib turishning zarurati bo’lmasin. Harorat va suv miqdori haqida to’liq axborotni olish uchun akkumulyatorda bir necha datchikning bo’lishi zarur. Kollektordan chiqishda suv oqimi harorat datchigining xuddi hunday datchikning akkumulyatorda joylashtirilishi bilan kombinatsiyalanishi katta ahamiyatga ega. Bu nasoslarni ishga tushirish va to’xtatish vaqtini to’g’ri aniqlash imkonini beradi. Nazorat boshqarishning ko’plab quyi tizimlari mavjud. Bular, misol uchun, qurilmalar ishi turli o’lchamlarini tahlil qilish qobilyatiga ega bo’lgan tizimlar,

qizib ketishni oldini olish, avariya signalizatsiya va ko’pgina boshqa funktsiyalarga ega bo’lgan tizimlardir. Lekin, shunga qaramasdan barcha hollarda tizimning buzilmasdan ishlashi, foydalanuvchining to’g’ri faoliyatlari bilan birgalikda gelioqurilma optimal rejimda ishlashining asosiy sharti hisoblandi. Nazorat tizimining noto’g’ri faoliyat ko’rsatishi, qurilma uchun qoplab bo’lmaydigan zararga olib kelishi mumkin. Nazorat tizimining yana bir qimmatli funktsiyasini eslatib o’tish zarur. Energiya yo’qolishining oldini olish, quyosh nurlari yetarli bo’lmagan davrlarda qurilma to’xtab-to’xtab ishlashi oqibatida energiyaning katta miqdori atrof muhitga tarqalib ketishi mumkin. Kollektorni mahkamlash moslamalari Gelioqurilmalarni o’rnatish vaqtida mahkamlash moslamalari elementlar sifati katta ahamyatga ega. Chunki quyosh kollektori beso’naqay katta va og’ir bo’ladi (o’rta hisobda 2 metr kv.ga 50 kg og’irlik to’g’ri keladi) Yuqorida aytib o’tilganidek, tayanch va mahkamlash moslamalarini ishlab chiqishda kollektorning gorizontal va vertikal tekisliklarda joylashishini hisobga oluvchi shartlardga rioya qilinishi kerak. Kollektorlar yetarli darajada katta yuzaga (odatda 2 m kv.) ega bo’ladi. Shuning uchun, yig’uvchi panelning turli yig’uvchi qismlarini mahkamlashda Shamol kuchi va yo’nalishini hisobga olish kerak, ya`ni bir jiddiy narsa kollektordan suyuqlikning sizib yoki oqib chiqishining oldini olish, ayniqsa u bino old tomoniga cherepitsiali yoki tekis tomda joylashgan bo’lsa yanada muhim ahamiyat kasb etadi. Kombinatsiyalashgan tizimlarni isitish tizimida qo’llanilishi Odatda, bir necha tizimlar qo’shilgan holda yaratilgan quyosh isitish tizimidan ham foydalanish mumkin, masalan, aktiv va passiv tizimlar elementlarini o’z ichiga oladigan gibrid tizimlar ko’proq qo’llaniladi.

Issiqlik uzatishning kombinatsiyalashgan gelioissiqlik nasoslari tizimi ancha afzalliklarga ega bo’lib, unda issiqlik nasoslari ketma-ket (16 a-rasm) va parallel (16rasm, b) ulangan sxemalar kabi bo’lishi mumkin. Bundan tashqari ikkita bog’lantirgichli issiqlik nasosidan ham foydalanish mumkin. Issiqlik nasosi bog’lantirgichni oynasiz quyosh energiyasi kollektorini (QEK) binoning to’sqich konstruktsiyasi bilan birgalikda quriladigan «energetik tom» yoki «energetik fasad» hosil bo’ladi, bu esa quyosh energiyasidan, atrof muhitdagi ko’rinib turgan va yashirin issiqlikdan foydalanish imkonini beradi. Kompressorlar binoni isitish va issiq suv bilan ta`minlash quyosh qurilmalari issiqlik uzatish kombinatsiyalashgan gelioyoqilg’i tizimi tarkibiga kirib, iste`molchini quyosh energiyasi hisobiga yillik issiqlik ehtiyojini qismini qoplashga xizmat qiladi. Binobarin ular issiqlikni to’la qoplash uchun xizmat qilishi kerak. Ekspluatatsiya talablari Gelioqurilmaning to’g’ri ishlashi uchun ma’lum bir shartlarni bajarish zarur. Tizimni ish holatida saqlash bo’yicha, asosiy qoidalardan biri tashqi muhit ta’siri ostida bo’lgan panellarni davriy ravishda tozalab turishdan iborat. Bundan tashqari proflaktik ko’riklarni o’tkazish amaliyoti mavjud. Bunga tutashish joylari, muftalar, brikmalar va boshqalarni tekshirish kiradi. Shu bilan birga, qurilmaning samarali ishlashini ta`minlovchi nazorat qurilmalari harorat datchiklari va klapanlar ishlarini tekshirish zarur. Kuzgi qishgi mavsum oldidan tekshirish o’tkazish va zarur bo’lsa, birlamchi konturda antifirizni almashtirish zarur. Uncha katta bo’lmagan gelioqurilmalardan foydalanishda (misol uchun, shaxsiy uylarda) foydalanuvchining o’zi davriy ravishda tizimni texnik ko’rikdan o’tkazishi mumkin. Katta qurilmalar ekspluatatsiyasi bilan ixtisoslashtirilgan tashkilotlar shug’ullanishi mumkin.

Quyosh energiyasidan foydalanib, issiq suv bilan ta`minlash va isitish tizimi tavsifnomasi Quyosh radiatsiyasi - amaliy jihatdan qaraganda tugamaydigan va ekalogik sof energiya manbaidir. Atmosfera ustki qatlamida quyosh energiyasi oqimining quvvati 1,7 10 14 kVt ga, Er yuzasida esa- 1,2 * 10 14 kVt ga teng. Erga yetib keladigan quyosh energiyasining yillik umumiy miqdori 1,05 * 10 18 kVt soatni tashkil qiladi, shu jumladan erning quruq yuzasiga yetib keladigan miqdori 2 * 10 17 kVt soatni tashkil etadi. Yetib keladigan quyosh energiyasi 1,5% bo’lgan qismidan ekologik muhitga hech qanday zarar yetkazmagan holda foydalanish mumkin. Tropik zonalarda va sahrolarda quyosh nurlari oqimining sutkalik o’rtacha intensivligi 210-250 Vt/m 2 (18-21,2 MGVt/m 2 ga teng, Markaziy Osiyoda 130-210 Vt/m 2 ) ga, maksimal kattaligi esa 1000 Vt/m 2 gacha yetadi. O’rta Osiyo respublikalarida yillik quyosh nurlari miqdori 2700-3035 soatni tashkil etadi. Kavkaz orti respublikalarida 2130-2520 soatni, Ukrainada va Moldaviyada 2000- 2080 soatni tashkil etadi. Bir yilda 1 kv.m gorizontal er sirtiga tushadigan quyosh energiyasi miqdori Ashxabodda 1720 Vt/soat, Odessada 1345 Vt/soat, Moskvada 1015 Vt/soatga teng keladi. Geliotexnika qurilmalari yordami bilan shu energiyaning 10-15 foizidan foydalanish mumkin. Isroilda esa quyosh nurlanishining tushayotgan oqimi yuqori zichligi taxminan 2000 Vt/ m 2 ni tashkil qiladi. Shu bilan birga mamlakat tabiiy energetika resuslariga ega emas; elektr energiyasi va yoqilg’i ko’mir neftni import qilish asosida olinadi. Hozirgi paytda mamlakat elektr energiyasi generatsiyalashgan quvvati taxminan 6,5 GVt ni yoki aholi jon boshiga qariyib 1 kVt ni tashkil qiladi- bu kattalik so’nggi yillarda ko’tarildi, chunki hayotning barcha sohalarida elektr energiyasiga ehtiyoj kuchaydi. Bunday hol quyosh energiyasidan foydalanish sohasidagi yangi ishlanmalarga turtki berishi tabiiy. Bundan tashqari ulkan cho’l hududlarining mavjudligi (mamlakat butun hududining taxminan 60 foizini tashkil qiladi) mazkur

maydonlarni energetika quvvatlarini olish uchun qo’llash imkoniyatlarini izlab topishga majbur qiladi. Quyosh issiqlik energiyasidan binolarni isitish uchun muvaffaqiyatli qo’llanilmoqda, quyosh energiyasidan foydalanib isitilgan yoki suyuqlikning harorati (50 0 S atrofida) pol ichida isituvchi yoki «ventilyator zmeevik» turli tizimlarida foydalanish uchun yetarlidir. Oddiy issiq suv radiatorlarini qo’llash maqsadga muvofiq emas, chunki kollektordan chiqishdagi ishchi harorat yetarli darajada past 80 0 S atrofida). Quyosh isitgichining asosiy afzalligi shubhasiz arzonligidir. Shunga qaramasdan agar qo’shimcha (rezerv) qurilmani o’z vaqtida ishga solinmasa, binodagi issiqlik zaxirasi yo’qolishi mumkin. Chunki yilning sovuq davrida issiqlikka bo’lgan talab yuqori bo’ladi. Boshqa kamhiligi «ventilyator zmeevik» tizimining samaradorligini kamaytiradi. Lekin, Shunga qaramasdan tizimning avtonom ravishda ishlashi va uning atrof muhitga zarar keltirmasligi tufayli uning ba`zi bir binolarda ishlatilishi istiqbolli hisoblanadi. Odatda, isitish qurilmasi issiq suv ta’minoti tizimi bilan boshqaruvchi moslama orqali birlashtiriladi. Boshqaruvchi moslama issiq suvga talab bo’lganda qurilmani ishga tushiradi yoki harorat past bo’lganda isitish tizimini foydalaniladigan issiq suv bilan ta`minlaydi. Energiya tejashning boshqa yo’li bu markaziy issiqlik ta’minoti tizimida quyosh isitish qurilmalaridan foydalanishdir. Bunday holda yig’uvchi yuza maydoni 500 m 2 dan katta bo’lishi kerak bo’ladi. Quyosh energiyasidan foydalanishning zamonaviy usullari turli mamlakatlarda samarali qo’llanilmoqda. Jumladan, Isroilda quyosh energiyasidan foydalanishning eng ma’lum misollaridan biri mamlakatning istalgan joyidagi uylar tomlarida o’rnatilgan suv isitgichlar (boyler)dir. Maishiy ehtiyojdagi ko’p uchraydigan qurilma 150l sig’imli issiqlik o’tkazmaydigan suv rezervuari va 2m 2 maydondagi quyosh batareyasi yassi paneldan iborat. Batareya issiqlik energiyasini akkumulyatsiyalaydi va suvni isitadi, u esa nasossiz o’zi oqib rezervuarga tushadi. Bunday tizimlarning o’rtacha yillik samaradorligi taxminan 50 foizni tashkil qiladi, shu tariqa bunday qurilma uning egasiga yiliga taxminan 2000 kVt/soat (ya`ni elektr energiyasi qiymatini hisobga olganda tegishli

summani) tejash imkonini beradi, oddiy kunda qurilma boylerdagi suv haroratini taxminan 30 0 S ga ko’tara oladi, ya`ni suvni 50 0 S ga qadar isitadi. Amalda bu qurilma egasi yilning asosiy qismi davomida zaxiradagi elektr isitgichdan (barcha boylerlarda u mavjud) foydalanmasligini anglatadi, chunki u yuvinish uchun issiq suvni «tekin»ga oladi. Katta tizimli sig’imlar (odatda nasoslar qo’llaniladi) ko’p qavatli binolar, ba`zi inshoatlar , shuningdek mamlakatning ko’plab sanoat korxonalarini suv bilan ta`minlashda qo’llaniladi.

Xulosalar: Past potensialli quyosh qurilmalarining ishlash printsiplarining tahlili ularning quyidagi kamhiliklarni aniqlash imkonini beradi: • rangli metallardan foydalanish sababli ularning tannarxining ortishi; • harorat pasayganda kollektor suvining muzlab qolishi; • metallning zanglashi, uzoq muddatli eksplutatsiya paytida issiqlik tashuvchi ranglarning cho’kib qolishi; • boshqariladigan o’zgaruvchilarning holati haqida xabar beradigan sezgir qurilmalarning yo’qligi; • issiqlik hosil qiluvchi quyosh qurilmalarning signallarini qabul qiladigan, ularni interpretatsiya qiladigan, zarur bo’lsa texnologik kameralar kirish qismida hal qiluvchi ta’sir o’tkaza oladigan tizimlarni boshqara oladigan quyosh qurilmalarning to’la tayyor emasligi; • issiqlik ishlab chiqarish va sarf qilish grafiklariing bir-biriga mos kelmasligi va hokazolar.

Adabiyotlar : 1. “Халқ сўзи газетаси” 2013 йил, 5 апрел, 65-сони, 2-бет. 2. Каримов И. А. “Муқобил энергия манбаларини янада ривожлантириш чоратадбирлари тўғрисида” ги Фармони “Халқ сўзи” газетасининг 2013 йил 1март. Тошкент 2013й. 3. Сафаров Н.М., Алиназаров А.Х., Обидов А.А., Жамалов А. “Чигитли пахтани қуритишда ноананавий энергиядан фойдаланиш афзалликлари. Қар.ДУ. Республика миқёсидаги илмий-амалий конференция. 26-28май. 2012йил. 4. Alinazarov A. Kh., Ikramov N.M. Solar Thermokchemical Treatment of AshCement Compositions. Namangan: NIPI, 2005. -51p. 5. Алиназаров А.Х., и др. “Солнечные сушильные установки с аккумулятором тепла //РЖ АН СССР «Гелиотехника». Ташкент, 1989, №2. –с.74-76. 6. Alinazarov A. KH., Mukhiddinov D.N. Solar Thermokchemical Treatment of Ash-Cement Compositions. Applied Solar Energy. Vol. 35, No.4 Allerton Press, Ins. /Nev York. 1999., p.p. 13-19. 7. Alinazarov A. Kh., Effekt of Solar Thermal Chemikal Treatment on Deformable Indices of Ash-Cement Compositions. Applied Solar Energy. Vol. 36, No.3 Allerton Press, Ins. /Nev York. 2000., p.p. 70-73. 8. Alinazarov A. Kh., Atamov A.A., Mukhiddinov D.N. Hudrophyisical Properties of Ash-Cement Compositions end their Effekt on Solar Thermal Chemikal Treatment. Applied Solar Energy. Vol. 37, No.2 Allerton Press, Ins. /Nev York. 2001., p.p. 44-48.

O'xshashlar

Quyosh energiyasidan issiqlik manbai sifatida foydalanish yo’llari va shakllari

Tirik organizmlarning hayot muhitining ekologiyasi

Quyosh issiqlik ta’minoti buyicha loyihalarni amalga oshirish

Ekotizimda moddalarning aylanishi

Ekotizim evolyutsiyasi