Quyosh energiyasidan issiqlik manbai sifatida foydalanish yo’llari va shakllari - Ekologiya - Referatlar

Quyosh energiyasidan issiqlik manbai sifatida foydalanish yo’llari va shakllari

Yuklangan vaqt:

01.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

359 KB

Ko'chirib olish

Quyosh energiyasidan issiqlik manbai sifatida foydalanish yo’llari va shakllari Reja: 1. Geliyli suv isitgichlarning qo’llanishi 2. Maishiy maqsadda issiq suv ishlab chiqarish 3. Isitish 4. Suzish havzalarida suv isitish 5. Binolar va inshootlar quyosh issiqlik ta’minoti passiv tizimlari 6. Mineral suvlarni sho’rsizlantirish va dengiz suvlarini chuchuklashtirish quyosh tizimlari 7. Quyosh energiyasi orqali suvni chuchuklantirish qurilmasi 8. Konstruktsiyasi takomillashtirilgan issiqxonalar 9. Gelioquritgichlar 10. Issiq suv bilan ta`minlash va isitish quyosh tizimlaridan foydalanish 11. Issiqlik energiya ishlab chiqaruvchi quyosh qurilmalarining issiqlik tashish parametrlarini boshqarish tizimlari

Geliyli suv isitgichlarning qo’llanishi Issiq suv ishlab chiqarish quyosh energiyasidan foydalanishning eng ko’p tarqalgan yo’li hisoblanadi. Uy turar-joylarni va ijtimoiy-maishiy xizmat ob`ektlarini issiq suv bilan ta`minlash uchun qo’llaniladigan qurilmalar bir qator ayniqsa, an`anaviy energiya resurslari taqchilligi hukm surayotgan mamlakatlarda keng tarqalgan. Issiq suv iste`moli sutkasiga 40 litr bo’lganda, O’rta Osiyo iqlim sharoiti uchun yig’ish yuzasi 1 mkv. bo’lgan kollektor va sig’imi 50 litr bo’lgan bak- akkumlyator yetarli. Bunday tizim, suvni 10 s dan 50 s gacha isitish uchun yetarli va yiliga 0,15 t organik yoqilg’ini iqtisod qilish imkonini beradi. Maishiy maqsadda issiq suv ishlab chiqarish Tijorat nuqtai nazaridan qaraganda bu eng ko’p tarqalgan geliyli suv isitgich hisoblanadi. Yuqorida ta`kidlab o’tilganidek, ochiq konturli, hamda bir va ikki konturga ega bo’lgan yopiq tizimlar mavjud. Ochiq konturli qurilma. Ular montaj va ekspulutatsiya nuqtai nazaridan eng tejamli, hamda yuqori unumli hisoblanadi. Lekin, shunga qaramasdan qator omillar ulardan foydalanishni chegaralaydi. Suv sifati -Ochiq konturda chiqindilar hosil bo’lishi hisobiga, jiddiy muammolar paydo bo’lishi mumkin. Bunday muammolarni maxsus qo’shilmalar yoki elektron qurilmalar yordamida hal qilish mumkin. Mavsumiy muzlash –Ochiq konturda issiqlik tashuvchi sifatida suv ishlatiladi. Agar yetarli antifriz qo’shish imkoniyati bo’lmasa, yilning sovuq vaqtlari qurilma bo’shatilishi lozim. Chunki, suv muzlaganda kengayib quvurni yorib yuborishi mumkin. Yuqoridagilarga ko’ra bunday tizimlar yil davomida issiq bo’ladigan regionlarda yoki mavsumiy qo’llanilishi mumkin. Yopiq konturli qurilmalar -Bu qurilmalarning eng ko’p tarqalgan qurilmalardir. Ular ochiq konturli qurilmalarga qaraganda murakkabroq. Chunki,

ularga o’ziga xos unsurlar (issiqlik almashtirish nasos va boshqalar) mavjud. Qurilmalarning unumdorligi har doim issiqlik almashtirgich unumdorligiga bog’liq. Shuning uchun katta qurilmalarda yassi issiqlik almashtirgichlarni qo’llash maqsadga muvofiqdir. Yopiq konturli qurilmalarda birlamchi kontur suyuq antifrizsuv eritmasi bilan to’ldirilgan. Ko’proq kontsentiratsiyasi 20-30% bo’lgan gilikolg hodisasi hisoblangan antifriz ishlatiladi. Qurilmalarning boshqa turlari ham mavjud bo’ladi, ulardan quyidagilarni ko’rsatish mumkin: Kompakt bloklar . Aholini issiq suv bilan ta`minlash uchun ishlatiladi. U (konstruktor) tipdagi oddiy qurilma bo’lib, barcha kerakli unsurlarni o’z ichiga oladi. Ular yig’uvchi yuza (2 dan 8 mkv. gacha), akkumulyator-bak (sig’imini 150 dan 300 litrgacha) va zaxira tizimi (akkumulyator ichiga joylashgan elektrik isitgich) larni o’z ichiga oluvchi yagona blokdan tashkil topgan. Ularni o’rnatish uchun kerak bo’lgan uskuna va jihozlarga nasoslar, elektr energiya manbai, vodoprovod bilan bog’lovchi quvurlar va iste`molchidagi issiq suv krani kiradi. Ularning afzalligi montajning soddaligi va boshqa qurilmalarga nisbatan past qiymatga ega ekanligidadir. Bu ularning ommaviy ravishda ishlab chiqarishning asosiy sababidir. Termosifon tizimlar . Ularning afzalligi shundaki, issiq suv tsirkulyatsiyasidan foydalangan holda, nasoslarsiz ishlashi mumkin. Bu printsip, odatda, kompakt, hamda o’rtacha o’lchamdagi tizimlarda qo’llanilishi mumkin. Isitish Quyosh issiqlik energiyasi binolarni isitish uchun muvoffaqiyatli qo’llanilmoqda, quyosh energiyasidan foydalanib isitilgan suyuqlikning harorati (50 0 S atrofida) pol ichidan isituvchi yoki «ventilyator-zmeevik» turli tizimlarda foydalanish uchun yetarlidir. Oddiy issiq suv radiatorlarni qo’llash maqsadga muvofiq emas, chunki kollektordan Chiqishdagi ishchi harorat yetarli darajada past

(80 0 S atrofida). quyosh isitgichning asosiy afzalligi Shubhasiz uning past qiymatidir. shunga qaramasdan agar qo’shimcha (rezerv) energiya manbasinini o’z vaqtda ishga solinmasa, binodagi issiqlik zaxirasi yo’qolishi mumkin. Chunki, yilning sovuq vaqtida issiqlikka bo’lgan talab eng yuqori bo’ladi. Boshqa kamhiligi «ventilyatorzmeevik» tizimining samaradorligini kamaytiradi. Lekin, Shunga qaramasdan, tizimning avtonom ravishda ishlashi va uning atrof muhitga zarar keltirmasligi tufayli uni ba`zi bir binolarda ishlatilishi istiqbolli hisoblanadi. Odatda, isitish qurilmasi issiq suv ta’minoti tizimi bilan boshqaruvchi moslama orqali birlashtiriladi. Boshqaruvchi moslama issiq suvga talab bo’lganda qurilmani ishga tushiradi yoki harorat past bo’lgan paytlarda isitish tizimini foydalanilgan issiq suv bilan ta`minlaydi. Boshqacha variant-bu markaziy issiqlik ta’minoti tizimida quyosh isitish qurilmalaridan foydalanishdir. Bunday holda yig’uvchi yuza maydoni 500 mkv. dan katta bo’lishi kerak. Suzish havzalarida suv isitish Umuman olganda, suzish havzalaridagi suvni isitish geleoqurilmalarini uch turini ta`riflash mumkin: Ochiq suzish suv havzalari uchun qurilma Bu holda eng sodda tizimlardan foydalaniladi va suzish havzasining o’zi akkumulyator sifatida foydalaniladi. Tizim yig’uvchi yuzadan tashkil topadi (yig’uvchi yuza havza suvida mavjud bo’lgan xlorga nisbatan chidamli bo’lgan materiallardan yasaladi). Yig’uvchi yuzaga suv to’g’ridan-to’g’ri suv havzasidan tushadi. Shuning uchun qurilmaga issiqlik almashtirgich kerak emas. Bundan tashqari tizim filtrlovchi unsur bilan bog’langan. Tsirkulyatsiya nasosi konturning sovuq qismida joylashgan. Yopiq suzish suv havzalari uchun qurilmalar Bu holda bajariladigan talablar isitish tizimlariga qo’yilgan kabi bo’ladi. Afzallik tomoni shundaki, suv havzasidagi harorat 25 0 S bo’lishi kerak. Bu

an`anaviy gelioqurilmalar o’lchamlariga mutloqo mos keladi. Odatda, yassi panellardan foydalaniladi, tizim xo’jalik iste`moli, isitish va suv havzasidagi suvni qizdirish uchun kerak bo’ladigan qaynoq suv olish uchun foydalaniladigan issiqlik almashtirgich (teploobmennik)li ikki konturdan iborat bo’ladi. Ba`zi hollarda yig’uvchi panellarning suzish suv havzalari tomida joylashtirish maqsadga muvofiqdir. Bu quyosh nurini maksimal miqdorda tutib qolishga va suv havzasi inshootlaridan issiqlikning yo’qolishiga imkon bermaydi. Yopiq suv havzalarida qo’shimcha energiya manbai talab qilinadi va tizimni loyihalashda suvni qizdirish uchun faqat gelioqurilma imkoniyatlaridan foydalanilganda ko’p vaqt ketishi hisobga olinadi. Kichik suv havzalari uchun qurilmalar Ba`zi hollarda, agar qandaydir inshootda isitish va issiq suv bilan ta`minlash qurilmalari mavjud bo’lsa, energiya qoldig’i suv havzalaridagi suvni qizdirish uchun intilishi mumkin. Bu ulardan foydalanish mavsumini uzaytiradi bunda suv havzasini qizdirish uchun issiq suv isitish ehtiyojlarini qondirishdan qolgan issiqlik bilan ishlatiladi. Binolar va inshootlar quyosh issiqlik ta’minoti passiv tizimlari Quyosh energiyasining qo’llanishi ko’rib ciqilgan hollarda issiqlik ta’minoti faol tizimidan foydalaniladi. Bundan tashqari, passiv tizimlar ham mavjud. Quyosh issiqlik ta’minoti passiv tizimlari umumiy aniqlanishi bo’yicha, binolar qurilish elementlari tarkibini, hamda issiqlik qabul qilish, yig’ish va ko’chirish vazifalarini bajaradi. Isitilayotgan binolarga issiqlik berishning tanlangan sxemasiga ko’ra quyosh issiqlik ta’minoti passiv tizimni ikkita asosiy ko’rinishga ajratish mumkin: Issiqlikni to’g’ridan-to’g’ri uzatuvchi tizimlar, massiv issiqlik o’tkazuvhanligi orqali ishlatilayotgan binolarga issiqlikni uzatishga asoslangan tizimlar.

Issiqlikni to’g’ridan-to’g’ri uzatuvchi tizimlarda quyosh nurlari isitilayotgan binolarga deraza oynalari orqali tushadi. Issiqlikni qabul qiluvchi va to’plovchi vazifasini bajaruvchi qurilish konstruktsiyalarini ishlatish ko’zda tutiladi. Massiv issiqlik o’tkazuvhanligi orqali isitilayotgan binolarga issiqlikni uzatishga asoslangan tizimlarda quyosh nuri bevosita ichiga kirmaydi va tashqi to’siq konstruktsiyalari bilan birga joylashtirilgan issiqlik qabul qiluvchilar tomonidan singdiriladi. Ular issiqlik yig’uvchilar hisoblanadi. Turkmanistonda «quyosh» ilmiy-ishlab chiqarish birlashmasi, O’zbekistonda Fanlar Akademiyasining fizika-texnika institutlari tomonidan bir va ko’p qavatli quyosh issiqlik ta’minoti passiv tizimlarini qator variantlari yaratilgan. Olib borilgan ko’p yillik tajribalar ularning istiqbolli ekanligini tasdiqladi. Mineral suvlarni sho’rsizlantirish va dengiz suvlarini chuchuklashtirish quyosh tizimlari Markaziy Osiyoning bir qator rayonlarida chuchuk suvga bo’lgan talab katta. U ko’pgina joylarda umuman yo’q bo’lsa ham past sifatli chuchuklashtirish uchun energiyasining katta harajatlarini talab qiladi. Bunday sharoitda, quyosh energiyasidan foydalanish alohida ahamiyat kasb etadi. Jahon amaliyotida quyosh energiyasidan foydalanib sho’r suvlarni chuchuklantiruvchi qurilma konstruktsiyalari yaratilgan. Misol tariqasida, «qaynoq quti» deb nomlangan quyosh chuchuklantirgichlarni keltirish mumkin. U yuqori qismiga oyna qoplangan izolyatsiya qilingan va ichki qismi qoraytirilgan qutidan iborat, quti tubida chuchuklantirilayotgan sho’r suv yoki minerallashganlik darajasi yuqori bo’lgan suv quyiladi. Chuchuklantirgich quyidagicha ishlaydi: Chuchuklantirgichga tushayotgan quyosh nuri energiyasi taglik va suv qatlami tomonidan yutiladi. Suv o’z navbatida isiydi va bug’lanadi. Bug’ oynada kondentsiyalanadi va uning nishabligiga ko’ra tuzsiz suv pastga oqib tushadi. Bunday oddiy quyosh chuchuklantirgichlarida bir

sutkada 1 m 2 egallagan maydon 3-4 litr distillyat ishlab chiqarishi mumkin. O’sha maydonda sutkasiga 10-13 litr chuchuklantirilgan suv olish zaruriyati bo’lganda ko’p qavatli (2-3 qavatli) quyosh chuchuklantirgihlardan foydalaniladi. Bunday qurilmalarni markaziy Osiyo regionining ko’pgina viloyatlarida qo’llanilishi istiqbolli hisoblanadi. Quyosh energiyasi orqali suvni chuchuklantirish qurilmasi Chuchuklantirish qurilmasi asosan sho’r va minerallik darajasi yuqori suvlarni chuchuklantirishda ishlatiladi va ular quyidagilarga bo’linadi: 1. Oyna konstruktsiyali qurilma 2. Parnik konstruktsiyali qurilma Oyna konstruktsiyali chuchuklantirish qurilmasi to’g’ri va egri oynalar sistemasidan tashkil topgan bo’lib, quyosh nurlarini, qora rangli suv isitgichga uzatadi. Oyna konstruktsiyali chuchuklantirish qurilmalarida sho’r suvlardan (toza suv olishda) bug’lantirib, suv isitgichlarda o’tkaziladi, har xil konstruktsiyali suv isitgichlar turli issiqlik tashuvchilar bilan to’ldiriladi (yumshoq suv, rtut yoki suyuqlik (SN) uglevodorod yuqori haroratda qaynatishga moslashgan suyuqliklar bo’ladi). Issiqlik tashuvchi qiziganda issiqlik almashinuvchi qurilma orqali bug’lanayotgan sho’r suvga issiqlikni beradi. Oyna konstruktsiyali qurilma quyoshga moslashib aylanib turadi. Oyna konstruktsiyali chuchuklantirish qurilmasini qurishga sarflanadigan harajatlar juda yuqori, shu sababli suvni sho’rsizlantirishda bu qurilmalardan kam foydalaniladi. Parnik konstruktsiyali sho’rsizlantirish qurilmasi (10-rasm) 1-suv olish tarnovi, 2-lotok devorning bo’yi bo’yicha ikki yoqlama germetik plyonka yoki oyna bilan yopiladi. Tarnov osti qora rangli bo’yoq bilan bo’yalgan. Gruntdan pastda bu ham issiqlik o’tkazuvchi qoplama bilan o’ralgan (4-penobeton, penoplast va boshqalar bilan). Chuchuklantirish qurilmasiga doimiy ravishda sho’r suv

bachok orqali qurilmaning tarnov ostiga uzatiladi. Tarnov ostidagi sekin harakatlanayotgan sho’r suv quyosh nurlari natijasida isitilib bug’lanadi. Bug’lanmagan suv chiqaruvchi quvur orqali chiqib ketadi. Tom yopma ostida suv bug’i kondensatsiyalanadi. Vaqti-vaqti bilan sovuq sho’r suv oyna ustiga sepib turiladi. Kondensat tomchilari suv yig’ish tarnovini pastiga yig’iladi va chuchuk suv rezervuarlariga gidravlik qulf bilan ta`minlangan qisqa quvur orqali yuboriladi. Bu tipdagi qurilma 1872 yilda Los-Anjelos va Chilida birinchi marta qurilgan. Bu qurilmaning tarnov maydoni 4760 m 3 bo’lgan. Yoz kunlari tarnovdagi sho’r suvning darajasi 65 0 S gacha ko’tariladi. Qurilma ishlab-chiqarish koeffitsienti 4,8 l/sutka, 1 m 2 maydondagi ishlab chiqarish koeffitsientini oshirish uchun shu tipdagi qurilmani quyosh nurini tushish burchagini hisobga olgan holda o’rnatish kerak. K. G. Trofimov chuchuklashtirish qurilmasi maxsus burchak ostida ko’tarilgan yashik bo’lib, 1-oynali ustyopmadan iborat, tashqi devorlar, yashik osti issiq o’tkazuvchi materiallar bilan qoplangan. Ichkaridan esa 2-qora metall bilan qoplangan, unga tarnovdan sho’r suv uzatiladi, 3-qora metall ustidagi ortiqcha va bug’lanmagan sho’r suv 4-yig’uvchi tarnovga oqib boradi va gidravlik quvur orqali

chiqib ketadi. Chuchuklantirish qurilmasi oynali yopilmaning ostidagi suv bug’i kondentsiyalanadi va 5- suv yig’ish tarmog’ig’a chuchuk suv oqib boradi. (rasm) Toshkentda K.G. Trofimov tomonidan o’tkazilgan tajribalarning ko’rsatishicha, bu qurilma yoz kunlari 1m 2 maydondan soatiga 0,35 litr chuchuk suv ishlab chiqarishi mumkin. Toshkent viloyatidagi bu qurilmaning bir yillik ishlab chiqarish koeffitsienti 1m 2 maydondan 700 l chuchuk suvga to’g’ri keladi. Qurilmaning ishlab chiqarish koeffitsientini oshirish uchun suv bug’lari kondensatsiya jarayonida parnikdan alohida joylashgan kondensatorga chiqariladi va 1 ventilyator orqali tashqaridagi havo 2- parnikka kiritiladi. U erdan havo bilan ta`minlangan suv bug’lari 3- kondensatorga boradi, - qovurg’ali quvurlar ustida bug’ kondensitsiyalanadi. Quvurlar o’z navbatida sho’r suv bilan sovutiladi (rasm). Amerikaning janubiy rayonlarida ushbu tipdagi qurilma parnikli qurilmaning 1 m 2 maydondan sutkasiga 6 litr cuchuk suv beradi.

Konstruktsiyasi takomillashtirilgan issiqxonalar Issiq havo massasining harorat rejimi issiq xonaga tushayotgan quyosh radiatsiyasi miqdoriga va atrof-muhit haroratiga to’liq bog’liq. Bu joyning geografik shart-sharoitlari va issiqxona konsturuktsiyasiga bog’liq. Barcha mavjud shisha va plyonka yorug’lik o’tkazuvchi to’sgihli issiqxonalar konstruktsiyalari o’zining vazifasiga va tayyorlash texnologiyasiga ko’ra qishki va bahorgi turlarga bo’linishi mumkin. (parniklar). Qishki issiqxonalar asosan shisha to’siqlar bilan, Ba`zan (janubiy tumanlar sharoitlarida) qo’shimcha issiqlik ta’minoti tizimlari bilan birgalikda plyonka yopqichlar bilan quriladi. Odatda, parniklarda yorug’lik o’tkazuvchi to’sgih sifatida turli polimer plyonkalar qo’llaniladi va sovuqqa chidamli ekinlarni bahor va kuz oylarida o’stirish uchun foydalaniladi. Qo’shimcha isitish tizimining yo’qligi sababli parniklarda kunduzgi quyosh issiqligini yig’ish katta ahamiyatga ega. Markaziy Osiyo regioni mamlakatlari sharoitida qishki issiqxonalarda quyosh issiqligini yig’ish, bino ichidagi havo muhiti haroratini sutkali o’zgarishini tekislash va shu yo’l bilan isitish uchun sarf bo’ladigan organik yoqilg’ini iqtisod qilish asosiy omil hisoblanadi. Issiqxonalardagi umumiy issiqlik yo’qolishining 80-90% yorug’lik o’tkazuvchi to’siqlarga to’g’ri keladi. Bu yo’qolishni yo’qotish uchun bir qatlamli o’rniga ikki qatlamli yorug’lik o’tkazuvchi to’siqlardan foydalanish maqsadga muvofiq. Parnik va issiq xonalarda noan’anviy qo’shimcha issiqlik manbalari sifatida tuproq va organik moddalar (go’ng, o’simlik chiqindilari, taxta qirinilari va boshqalar) aralashmalari (substrat)dan foydalanish mumkin. Ulardan bioximik jarayon oqibatida issiqlik ajralib chiqadi va o’simlik ildiz tizimi atrofini qizdiradi va havoni isitadi. Parnik va issiq xonalardan foydalanish avval o’stirilmaydigan ekinlarni (tsitriusli) katta miqdorda yetishtirish imkonini beradi. Bundan tashqarii sabzavot va kartoshkaning erta pishar navlarini ishlab chiqarish imkoniyatlarini oshiradi.

Gelioquritgichlar Turli qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlashda quritish eng ahamiyatli va energiya talab jarayoni hisoblanadi. Quritish jarayonining intensivligi issiqlik tashuvchi (quritish agenti: harorat, nisbiy namlik va tezlik) ning me`yoriy qiymatlari bilan aniqlanadi. Quritish qurilmalari usuliga ko’ra ikki turga bo’linadi: konvektiv va radiatsion. Konvektiv quritgichlar quyosh, havo kollektori va quritish kamerasida tashkil topadi. Quyosh kollektorida issiqlik qabul qiluvchi sifatida qalinligi 0,2-0,5 mm bo’lgan qoraytirilgan gorflangan teshilgan metall listlardan foydalniladi. Quyosh kollektorida 60-80 0 S gacha qizdirilgan havo quritish kamerasiga tushadi. Unda ustmaust joylashtirilgan turli qavatlar mavjud. Quyosh kollektolida qizdirilgan havo eng pastki qavat tagida joylashgan teshik orqali kameraga kiradi. Turli qavatlar qatoridan o’tgan issiq havo, quritilayotgan mahsulotni qizdirib nam havoga aylanadi va surish quvuri orqali tashqariga chiqadi. Quyosh kollektori va quritish kamerasining o’zaro joylashishiga bog’liq ravishda bunday qurilmalar issiqlik tashuvchining tabiiy yoki majburiy tsirkulyatsiyasidan foydalanishi mumkin. Konvektiv quritgichlarda quyosh energiyasidan foydalanish samaradorligini oshirish maqsadida tabiiy yoki majburiy tsirkulyatsiyadan foydalaniladi. Konvektiv qurilmalarda quyosh energiyasidan foydalanish samaradorligini oshirish uchun ishlagan qurituvchi agentni qaytarish usulidan foydalaniladi. Konvektiv quritgichlardan farqli o’laroq radiatsion quritish qurilmalarida quritish kamerasini o’zi quyosh havo kollektori hisoblanadi. Quyosh kollektorlari issiqlik qabul qiluvchilari, bu holda, quritilayotgan mahsulot hisoblanadi. Tashqi havo radiatsion quritgichiga qavat ostida joylashgan teshik orqali kiradi. Ishlatilgan nam havo qavatlar ustidagi devordagi teshik orqali tashqariga chiqariladi.

Keyingi yillarda O’zbekistonda quyosh quritish qurilmalarining bir necha tajribaviy va ishlab chiqarish variantlari yaratildi. Bu havoli quyosh qurilmalarda konvektiv va radiatsion quritgichlarning ijobiy tomonlarini o’zida umumlashtirgan. Ularda quritish muddati tabiiy quritishga qaraganda 1,5-2 marta tezlashadi. Katta quritish qurilmalarini samaradorligni oshirish maqsadida ulardan ko’p maqsadda foydalanish mumkin. Yilning issiq vaqtlari quritgich, o’tish va sovuq davrlarida esa issiqxona yoki sabzavot ombori sifatida foydalanish maqsadga muvofiqdir. Issiq suv bilan ta`minlash va isitish quyosh tizimlaridan foydalanish Quyoshli isitish tizimi (QIT) aktiv va passiv tizimlari bilan farqlanadi. Aktiv QITning xarakterli belgisi shundan iboratki, unda quyosh energiyasi kollektor (QEK)ida issiqlik akkumulyatori qo’shimcha (rezerv) energiya manbai (QEM), issiqlik almashtirgichlar (ikki konturli tizimlarda), nasos yoki ventilyator, biriktiruvchi quvurlarlar yoki havo uzatgichlar, boshqarish tizimlari ham bo’lishidir. Passiv tizimlarda esa QEK va issiqlik akkumulyatori vazifasini binoning to’siq konstruktsiyalari bajaradi, quyosh energiyasi bilan isitilgan havoni uzatish esa odatda tabiiy konvektsiya yo’li bilan amalga oshiriladi. Passiv sistemalarda binoga uning katta oynasi orqali tushayotgan quyosh nurini janub tomondagi bino devorlari va poli bevosita tutib olishini ta`minlashga mo’ljallangan bo’ladi, uning issiqlik to’plash va saqlash miqdori devor, pol va suv to’ldirilgan idish massasiga bog’liq yoki binoning janub tomonida o’rnatilgan qurilma, bino ichiga issiqlikni uzatish qurilmasi miqdoriga va sifatiga bog’liq. Tungi yoki quyosh bo’lmagan vaqtlarda binoning issiqlik yo’qotishini kamaytirish uchun binoning yorug’lik qaytaruvchi yuzasida issiqlikni tutib qoladigan issiqlik izolyatori bilan (panjara, to’siqlar va boshqalar) ham jihozlanishi tavsiya qilinishi mumkin. Izolyatsiya darajasi yuqori bo’lgan, quyosh nuri ko’p miqdorda bo’lgan va tashqi havoning o’rta me`yorda bo’ladigan hududlarda passiv quyosh bilan isitish

tizimi (QIT)dan foydalanish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqdir. Passiv QITdan eng samarali foydalanish uchun binoning janub tomonidagi devorlari qoramtir beton bo’lganda va janubga qaragan katta oynalar bo’lganda, bino poli va shifti o’rtasida havo tsirkulyatsiyasi uchun yetarli oraliq bo’lganda issiqlik to’plash samaradorligi yuqori bo’ladi. (rasm). Bunda sistemaning foydali ish koeffitsienti 40% gacha borishi mumkin. Passiv QITdan foydalanganda binoning issiqlik izolyatsiyasi sifatiga, issiqlikni saqlab turish talablariga javob berishiga ham e’tibor berish kerak. rasm. Passiv quyosh sistemasi bilan isitiladigan binoning oynalangan janubiy tomoni va issiqlik to’plagichi devori oralig’ida havoning tabiiy tsirkulyatsiyasi. 1-Bino, 2-Issiqlik to’plagich, 3-Oyna Hozirgi vaqtda, aktiv quyosh sistemalaridan ko’proq foydalaniladi. QEK (quyosh energiyasi kollektori) konturidagi issiqlik tashuvchi turiga qarab suyuqlikli va havo tizimligi bilan farqlanadi. QEKda issiqlik tashuvchi suyuqlik yoki suv bo’lishi mumkin, jumladan, 40-50% li etilen yoki propilenglikol eritmasi gazsimon smolasi organik issiqlik tashuvchi va boshqa bo’lishi mumkin. Issiqlik tashuvchilarning har biri ma’lum afzalliklarga va nuqsonlarga ega bo’lishi mumkin. Masalan, havodan foydalanilganda muzlab qolish va zanglash muammosi bartaraf qilinadi, qurilma massasini yengilashtiradi, suyuq issiqlik tashuvchining sizib chiqishidan ko’riladigan zararni bartaraf qiladi va hokazo, ammo havoni QITning issiqlik bilan ishlaydigan qurilmaga qaraganda ancha past. Shuning uchun ham, suv shu vaqtgacha ishlatilib kelinayotgan QIT qurilmalarida ko’pincha issiqlik tashuvchi bo’lib xizmat qiladi.

rasmlarda havo va suv bilan ishlaydigan geliosistemalarning printsipial sxemalari berilgan. Bino ichida issiqlikni ventilyatsiya sistemalari bilan taqsimlaydigan (havo bilan isitish quyosh sistemasi) qurilma issiq suvli zmeevik bilan jihozlangan issiqlik tarqatuvchi panelga joylashtirilgan bo’lib, radiator va konvektor shakliga ega, haroratli issiqlik tashuvchi bo’lib, xizmat qilishi mumkin. 1-quyosh energiyasi kollektori, 2-shag’alli issiqlik akkumulyatori, 3ventilyator, 4- sozlovchi klapan, 5-qo’shimcha issiqlik manbai 1-quyosh energiyasi kollektori, 2-quyosh energiyasi kollektori konturidagi issiqlik almashtirgich, 3-issiqlik akkumulyatori, 4-qo’shimcha energiya manbai, 5bino, 6- nasos, 7-aralashtiruvchi jo’mrak, 8-issiq suv ta’minoti konturidagi issiqlik almashtirgich Odatda, bir necha tizimlar qo’shilgan holda yaratilgan quyosh isitish tizimidan ham foydalanish mumkin, masalan, aktiv va passiv tizimlar elementlarini o’z ichiga oladigan gibrid tizimlar ko’proq qo’llanladi.

Issiqlikni uzatishni kombinatsiyalashgan gelioissiqlik nasoslari tizimi ancha afzalliklarga ega bo’lib, unda issiqlik nasoslari ketma-ket (16 a-rasm) va parallel (b-rasm) ulangan sxema kabi bo’lishi mumkin. Birinchi holda issiqlik nasosi bug’lantirgich issiqlikni akkumulyatordan oladi, ikkinchi holatda esa atrof muhit issiqlik manbai bo’lib xizmat qilishi mumkin. Bundan tashqari QIT da bog’lantirgichli issiqlik nasosidan ham foydalanish mumkin. Issiqlik nasosi bog’lantirgichni oynasiz quyosh energiyasi kollektorini (QEK) binoning to’sqich konstruktsiyasi bilan birgalikda qurilganda «energetik tom» yoki «energetik fasad» hosil bo’ladi, bu esa quyosh energiyasidan, atrof muhitdan ko’rinib turgan va yashirin issiqlikdan foydalanish imkonini beradi. Binoni isitish va issiq suv bilan ta`minlash quyosh qurilmalari issiqlik uzatish kombinatsiyalashgan gelioyoqilg’i tizimi tarkibiga kirib, iste`molchini quyosh energiyasi hisobiga yillik issiqlik ehtiyojini to’la qoplashga xizmat qiladi. 1-quyosh energiyasi kollektori, 2-issiqlik iste`molchisi, 3-ssiqlik akkumulyatori, 4- ssiqlik nasosi. Issiqlikni rezerv manbai mo’ljaldagi issiqlik extiyojni to’la qoplashga xizmat qilishi kerak. Ayrim hollarda esa, gelioqurilmalar unumdorligidan to’liq foydalanmasdan, qolgan qismini zaxirada saqlash imkoniyati ham yaratilishi mumkin. Buning uchun binolar hozirgi zamon issiqlikni tejash va energiyani saqlashning zamonaviy talablariga to’la javob beradigan bo’lishi, uning barcha elementlari va gelioqurilma jihozlari ayniqsa puxta loyihalangan bo’lishi kerak.

Sanab o’tilgan barcha shartlarga to’la rioya qilingan taqdirda quyosh energiyasidan foydalanish samaradorligining eng yuksak darajasiga erishish mumkin. 1-quyosh energiyasi kollektori, 2-issiqlik akkumulyatori, 3-nasos, 4-issiqlik nasosini parlanuvchisi, 5-kompressor, 6-ventil, 7-ventilyator, 8-kondensator, 9- bino Issiqlik energiya ishlab chiqaruvchi quyosh qurilmalarining issiqlik tashish parametrlarini boshqarish tizimlari Haroratni boshqarishni ta`minlaydigan quyosh kollektorlarini ishlatish jarayonida issiqlik sarfini boshqarish yaxshi natijalar berishini ko’rsatadi. Quyosh kollektori yorug’lik o’tkazmaydigan oyna taxtaga qoplangan, ostki qismi issiqlik o’tkazmaydigan materialdan ishlangan korpus esa boshqariladigan sharnirga o’rnatiladi. Korpusning pastki qismida to’g’ri to’rtburchak oyna profilit quvurchalardan iborat yacheykalar o’rnatilgan. Har qaysi yacheykaning ostki va ustki qismlari oyna profilit bilan yopishtirilgan va aylanib turadigan hamda tarmoqli quvurlar bilan jihozlangan, yorug’lik o’tkazmaydigan qoplamalarga ega. Yacheykalar korpus ichida bir qatorda joylashtirilgan. Tizimdagi (rasm) miqdoriy va sifat boshqaruvini amalga oshirish quyidagcha amalga oshiriladi. Suvni uzatadigan (3) truboprovod o’rnatilgan, A suvni uzatadigan harorat datchigi (2) elektron blokka signallarni beradi va u ish

bajaruvchi (1) mexanizmini va boshqariladigan klapan mexanizmini harakatga keltiradi. Quyosh kollektoridan (8) quritish-texnologik kamerasi (5) yoki binosiga beriladigan issiqlik o’tkazgichning qizigan paytida bu klapan biroz ochiladi va rekuperativ issiqlik almashtirgich (4) dagi suv miqdori kamayadi. Texnologik kamera to’xtatilgan davrda quyosh kollektorlarida hosil bo’lgan issiqlik miqdori, akkumulyator (7) ga o’ta boshlaydi. Qurilma bir vaqtning o’zida quritish kamerasi va texnologik ehtiyojlari uchun (6) xizmat qiladi. Bu erda issiqlik tashuvchi suv yoki havo bo’lishi mumkin. Rekupiratsiya jarayonida issiqlik o’tkazuvchi issiqlik tashuvchi sifatida gassinol smolasi ishlatiladi, u asosan Namangan yog’-moy kombinati korxonasidagi chiqindi bo’lib, u quyidagi ko’rsatkichlarga ega: nur yutish koeffitsienti-0,97; issiqlik sig’imi-0,23 Kdj/kg kollektorlarning m 2 yuzasidagi hajmi-40l. Tavsiya qilinayotgan tizimda quyosh issiqlik ishlab chiqarish agregatlarida suv va havo avtomatik tizimlaridan foydalanish afzalligi va zarurligi issiqlik tashuvchining xarakteriga va issiqlikni qayta ishlaydigan majmua strukturasiga, tarkibiy qism va elementlarni bir-biriga ulash tizimlariga, geografik joylashuviga bog’liq. Ishlab ciqilgan quyosh havo issiqlik generatorining tizimi (rasm) qattiq to’ldiruvchi akkumulyatordan iborat bo’lib, quyosh-havo qizdirgichidan boshqariladigan qoplamaning, havo aralashtirigich texnologik kamerasidan, quritish kamerasidan, qo’shimcha energiya manbaidan iboratdir. Mazkur tizim qurilmaning to’xtab turgan davrida konvektiv issiqlik yo’qotishini bartaraf qilish yo’li bilan qurilmaning tejamkorligini oshirishga imkon beradi. Tashqi havoni o’tkazadigan truboprovod akkumulyator orqali o’tkazilgan va kirish qismida hamda chiqish shunga muvofiq to’siqcha bilan jihozlangan, akkumulyator zonasida truboprovod perforatsiyalab (teshikchalar qilib) bajarilgan. Qoplama holatining turlicha kombinatsiyalari qurilma ish rejimini turlicha ta`minlashga imkon beradi, qurilmadan faqat quritish, faqat akkumulyatorni

quvvatlantirish (zaryadlash), bir vaqtning o’zida akumulyatordan foydalanib quritish ishlarini bajarishga imkon beradi. Tavsiya qilinayotgan qattiq to’ldirgichdan iborat akkumulyatorli quyosh quritish qurilmasi to’xtab turgan davrida konvektiv issiqlik yo’qotishni bartaraf qiladi, bu esa quritiladigan materillar sifatini yaxshilashga imkon beradi. Tadqiqotlar bilan shu narsa aniqlandiki, quyosh havo issiqlik generatori tizimi eng samarali ko’rsatkichlarga ega bo’lib, unda quritish rejimini boshqarish bloki, uning tarkibidagi texnologik kamera (6), quyosh-havo qizdirgich (4), uning ostida oraliq bo’shliq qoldirilgan holda va qattiq to’ldirgichli issiqlik akkumulyatori (30 va kirish qismida devorlarida perforatsiya teshikchalari bo’lgan tashqi havo so`rgich ventilyator truboprovodi (1), tarmoqni bir uchi gelio havo qizdirgichga, ikinchi uchi esa akkumulyator orqali uning ichki devor teshikchalari orqali o’tadi. Qurilmada havo oqimini uzib-ulab turadigan klapan (2) bilan jihozlangan va u ventilyatorning chiqish joyidagi truboprovodga tutashtirilgan. Chiqish kanali klapanidan bittasi truboprovod tarmog’i bilan tutashtirilgan va u issiqlik akkumulyatorida joylashtirilgan boshqasi esa truboprovod tarmog’i bilan tutashtirilgan bo’lib, quyosh-havo qizdirgich bilan ulangan. Tizillab harakatlanuvi oqimni uzib-ulaydigan klapanni boshqarish kanali quritish rejimini boshqarish bloki (8) bilan tutashtirilgan, u tebranish generatori (5) bilan, u esa texnologik kamera bilan va oraliq bo’shliq bilan birlashtirilgan bo’lib, u erda girdobli burama berkituvchi element (9), harorat datchigi (7), u esa texnologik kamerada joylashtirilgan va issiqlik akkumulyatorlari bilan biriktirilgan. Girdobli-burama berkituvchi elementning chiqish kanali texnologik kamera bilan tutashtirilgan. Quyosh issiqlik generatori tizimi quyidagicha ishlaydi: 1-rejim. Ventilyator haydagan tashqi havo issiqlik akkumulyatori orqali quyosh-havo qizdirgichiga o’tadi va u erda isiydi, shundan keyin girdobli-burama elementga o’tadi va uni texnologik kameraga so`rib chiqariladi xuddi shu joyda kompozitsion buyumga geliokimyoviy issiqlik ishlov berish sodir bo’ladi. 2-rejim. Ventilyator haydagan tashqi havo uzib-ulash klapani orqali quyoshhavo qizdirgichiga va u orqali tebranishlar generatorining texnologik

kamerasiga o’tadi. Qurilma boshqariladigan rejimdagi quyosh-issiqlik ta’sirini amalga oshiradi; bunda u haroratni oshirib texnologik kamerasidagi datchik haroratini oshirib boshqaruv blokiga signal beradi, u esa issiqlik akkumulyatoridagi havo oqimini boshqa tomonga burib qo’shimcha zaryadka hosil qiladi. 3-rejim. Ventilyator haydagan tashqi havo uzib-ulash klapani orqali quyoshhavo qizdirgichiga o’tadi. Texnologik kamera to’xtagan davrda qurilma faqat issiqlik akkumulyatorini zaryadlash uchun ishlaydi. 4-rejim. Ventilyator haydagan tashqi havo uzib-ulash klapani orqali quyoshhavo qizdirgichiga, undan keyin esa tebranish generatoriga va shundan keyin issiqlik akkumulyatoriga o’tib qattiq to’ldirgich issiqlikni bir qismini olib qolgach texnologik kameraga borib tushadi. Qurilma akkumulyatorni zaryadlaydi va kompozitsion buyumga quyosh-issiqlik ishlovi beradi. Shunday qilib, yuqorida tavsiya etiladigan tizimlar yordamida quyosh-issiqlik energiyasi ishlab chiqaruvchi qurilmalarning samaradorligini oshiruvchi va energiya tejamkorligini ta’minlovchi boshqarila oladigan qurilmalardan foydalanish imkoniyati yaratildi. 1-boshqaruv klapanga ega bo’lgan ijrochi mexanizmi, 2-boshqariladigan parametrli signallar elektron bloki, 3-harorat datchigi, 4-qayta ishlovchi texnologik kamera, 5-issiqlikni boshqa maqsadlar uchun foydalanish texnologik kamerasi

1-quyosh havo isitgichi, 2-boshqaruvchi zaslonkalar, 3-havo chiqargich, 4issiqlik akkumulyatori, 5-texnologik kamera, 6-quritish kamerasi, 7-qo’shimcha energiya manbai 1-tashqi havo ventilyatori truboprovodi, 2-uzib-ulagich klapani, 3-issiqlik akkumulyatori, 4-quyosh havo isitgich (quritish) boshqarish bloki, 5-texnologik generator, 6-texnologik (quritish) kamerasi, 7-harorat datchigi, 8-issiqlik namlikni qayta ishlash bo`limi, 9-bosimni va issiqlik tashuvchi sarfini boshqaruvchi yuqori element.

Xulosalar: Quyosh radiatsiyasi yordamida issiqlik ishlab chiqaruvchi qurilmalar samaradorligini oshiruvchi, ularning tejamkorligini ta`minlovchi hamda issiqlik tashuvchi parametrlarini boshqarish imkoniyatini yaratish uchun quyidagilardan foydalanish zarurligi aniqlandi: - Boshqaruv klapaniga ega bo’lgan ijrochi mexanizmlar; - Boshqarila oladigan parametrlarning (T, V , ‘, N va boshqalar) qiymatlari haqida xabar beruvchi signallar uchun elektron bloklar va datchiklar; - Issiqlik va namlik rejimlarini boshqarish bloklari; - Issiqlik tashuvchining miqdori va sifat ko’rsatkichlarini maromlashtiruvchi va boshqa turli elementlar keng qo’llanishi zaruriy shartlar deb hisoblaymiz.

Adabiyotlar : 1. “Халқ сўзи газетаси” 2013 йил, 5 апрел, 65-сони, 2-бет. 2. Каримов И. А. “Муқобил энергия манбаларини янада ривожлантириш чоратадбирлари тўғрисида” ги Фармони “Халқ сўзи” газетасининг 2013 йил 1март. Тошкент 2013й. 3. Сафаров Н.М., Алиназаров А.Х., Обидов А.А., Жамалов А. “Чигитли пахтани қуритишда ноананавий энергиядан фойдаланиш афзалликлари. Қар.ДУ. Республика миқёсидаги илмий-амалий конференция. 26-28май. 2012йил. 4. Alinazarov A. Kh., Ikramov N.M. Solar Thermokchemical Treatment of AshCement Compositions. Namangan: NIPI, 2005. -51p. 5. Алиназаров А.Х., и др. “Солнечные сушильные установки с аккумулятором тепла //РЖ АН СССР «Гелиотехника». Ташкент, 1989, №2. –с.74-76. 6. Alinazarov A. KH., Mukhiddinov D.N. Solar Thermokchemical Treatment of Ash-Cement Compositions. Applied Solar Energy. Vol. 35, No.4 Allerton Press, Ins. /Nev York. 1999., p.p. 13-19. 7. Alinazarov A. Kh., Effekt of Solar Thermal Chemikal Treatment on Deformable Indices of Ash-Cement Compositions. Applied Solar Energy. Vol. 36, No.3 Allerton Press, Ins. /Nev York. 2000., p.p. 70-73. 8. Alinazarov A. Kh., Atamov A.A., Mukhiddinov D.N. Hudrophyisical Properties of Ash-Cement Compositions end their Effekt on Solar Thermal Chemikal Treatment. Applied Solar Energy. Vol. 37, No.2 Allerton Press, Ins. /Nev York. 2001., p.p. 44-48.

O'xshashlar

Quyosh-yerdagi hayot manbai

Quyosh issiqlik ta’minoti buyicha loyihalarni amalga oshirish

Yerning energiya zahiralari

Tabiiy energiya manbalari va ulardan foydalanish. Quyosh energiyasi, biomassalar, shamol, daryo va dengiz to’lqinlari

Tabiiy resurslar