Ҳозирги экологик кризис (танқислик) ва унинг хусусиятлари - Ekologiya - Referatlar

Ҳозирги экологик кризис (танқислик) ва унинг хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

108 KB

Ko'chirib olish

Ҳозирги экологик кризис (танқислик) ва унинг хусусиятлари Режа: 1. Экологик кризис ва экологик вазият (ситуация). 2. Ҳозирги экологик кризис ва унинг хусусиятлари. Инсоннинг муҳит ва биосферага кўрсатаётган таъсир доираси. 3. Ўзбекистон Республикасида чўлланишга қарши курашнинг миллий дастури.

Таянч иборалар: Экологик кризис, биосфера, биологик эҳтиёж, Айсберг, эррозия, яйлов, лалмикор ер, фитомелиорация, ирригация, гидротехник тадбир, табиий офат. 1. Экологик кризис ва экологик вазият (ситуация). Янги сифат ўзгаришларга олиб келадиган биосфера ёки унинг катта бир бўлагининг ўзгаришига экологик кризис дейилади. Биосфера тарихида бир нечта экологик кризислар бўлиб ўтган. Шулардан энг машҳури 70 – 100 млн йил олдин бўр даврининг охирида бўлиб ўтган, натижада судралиб юрувчиларнинг 5 та отрядлари (динозаврлар, птеразаврлар, ихтиозаврлар) турлари ўлиб юқолиб кетган. Уларнинг ўлиб кетишини тушунтирувчи ягона бир фикр йўқ. Баъзи бир кузатувчиларнинг фикрича бунга иқлимнинг кескин ўзгариши сабаб бўлган бўлса, бошқа фикрларга кўра эволюцион жараён. Жумладан гулли ўсимликларнинг пайдо бўлиб, флоранинг ўзгариши уларнинг йўқолишига сабаб бўлган, учинчи бир фикрга қараганда катта бир Астероид Ерга урилиб Ер иқлимининг ўзгаритирши оқибатида бу ходиса рўй берган дейилади. Н.Ф.Реймерс (1992)нинг айтишича 2,5 – 3,0 млн йил олдин инсон пайдо бўлганга қадар экологик кризис қурғоқчиликнинг бошланиши билан боғлиқ бўлиб, натижада ўсимлик ҳаётий шаклларининг ўзгариши бўлган ва ўрмонлар ўрнига дашт ва чўллар, саҳролар пайдо бўлган. Иқлим ўзгариши оқибатида пайдо бўлган кризисларга яна бир мисол қилиб бундан 30 – 40 минг йил илгари (юқори полеолит) Ер юзасини қоплаб олган музлик даврини кўрсатиш мумкин. Бу даврда момантлар, жунли ва шу каби кўпчилик йиртқич ҳайвонлар йўқолиб кетган. Инсон пайдо бўлганидан сўнг у ўз фаолияти натижасида табиатга таъсир ўказиб унга йирик ҳажмда бўлмаса ҳам баъзи бир экологик кризисларга сабаб бўлди. Экосистемаларни ёшайтираман деб ўрмонларни йўқ қилган.

Бунга мисол қилиб Саҳрои Кабрни олиш мумкин. Бундан 5 – 11 минг йил илгари Саҳрои Кабрда дарёлар оқиб, у ўсимликлар дунёсига бой бўлган. Бир томондан ўсимликлар турларининг инсонлар таъсири натижасида йўқола бориши ва иккинчи томондан иқлимнинг ўзгариши қурғоқчиликнинг бошланиши аста-секин бу минтақада ўсимликлар ва ҳайвонот дунёсини кескин ўзгартириб, уларнинг йўқолиб кетишига ва Саҳрои Кабрнинг ҳозирги ҳолатига олиб келган. Мелоддан олдинги II асрда Рум империяси Шимолий Африкани босиб олиб, у ерларни деҳқончилик қилиб бўлмайдиган даражага олиб келди. Бу ерлар табиатининг бузилишига сабаб бўлган нарса ерларни шафқатсизлик даражада ҳайдаш, кўп миқдорда отларни яйловларда боқиш сабаб бўлган. Кейинчалик Рум подшосининг ўрнига келган араблар бу ўлканинг табиатини қайта тиклаш усулларини топдилар. Жумладан улар диградацияга учраган яйловларга мослашган ҳайвонлардан бири туяни кўпайтирдилар. Бироқ арабларнинг ўрнига келган французлар Саҳрои Кабрнинг ўзига хос хусусиятлари билан ҳисоблашмасдан яна меъёридан кўп миқдорда ҳайвонларни боқа бошладилар, ер ости сувларини қазиб чиқарадиган қудуқларни кўпайтирдилар. Суғориладиган деҳқончиликнинг қолоқ (примитив) усулларини қўллаш оқибатида бу минтақанинг табиий системаси бузулди, шу билан бирга Нил, Мисопотамия, Қадимги Греция ва бошқа минтақалардаги цивилизяцияга ҳам чек қўйилди. Антропоген экологик кризислардан яна бири бу Европада қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг етишмаслиги оқибатида рўй берган бўлиб, унинг натижасида Европа аҳолисининг бир қисми океан орқасига (Америка қитъасига) кўчиб ўтди. Чорвачиликдан деҳқончилик қилишга ўтиш иптидоий жамият тизимини қулдорчилик тизими билан алмаштиришга олиб келган бўлса, чўллашиш, ер ресурсларининг камайиши эса қулдорчилик тизимидан феодализмга олиб келишга сабаб бўлди.

2. Ҳозирги экологик кризис ва унинг хусусиятлари. Инсоннинг муҳит ва биосферага кўрсатаётган таъсир доираси Ҳозирги замон экологик кризисининг асосий хусусиятларидан бири – унинг глобаллиги, яъни кенг миқёсда учраганлиги. Чунки кризис сайёрамизнинг барча қисмига тарқалган ёки тарқалиш ҳавфи остида. Шу сабабли бу кризисдан қутилиш учун эски анъанали усуллардан фойдаланиш мумкин эмас. Кризисдан қутилишнинг асосий йўллари: ишлаб чиқариш усулларини, ҳамда табиий ресурслардан фойдаланиш меъёрлари ва ҳажмини ўзгартириш лозим. Кейинги вақтларда табиий ресурслардан фойдаланиш кенг миқёсда олиб борилмоқда. Инсон дарёлар оқимининг 10 фоизидан фойдаланмоқда. Бу дарё сувларидан фойдаланишнинг охирги чегарасигача борди деган сўз. Табиий зоналардаги баъзи бир ландлафтларни инсон томомила йўқотиб бўлди. Ҳозирги вақтда 100 – 120 млрд тоннага яқин ер ости бойликлар қазиб олинмоқда, бу ер юзидаги ҳар бир инсонга бир йилда 25 – 30 тоннага тўғри келади. Саноати ривожланган мамлакатларда эса бу кўрсаткич бундан ҳам 2 – 3 баробар кўпдир. Инсон ишлаб чиҳаётган ва қўллаётган моддалар ҳамда энергия миқдори унинг биологик эҳтиёжидан 100 баробар ортиқ. Ҳисобларга қараганда ҳозир ер юзидаги инсонлар эҳтиёжи учун 2 млн тонна озиқ – овқат, 10 млн тонна ичимлик суви ва нафас олиши учун миллиардлаб м 3 кислород керак бўлади. Саноатда фойдаланиладиган ресурслар ва энергия кишиларнинг билогик эҳтиёжидан таққослаш мумкин бўлмаган даражада ортиқдир. Бир кунда 300 млн тоннага яқин моддалар ва материаллар олиниб қайта ишланмоқда, 2 млрд м 3 сув олинмоқда. Аҳоли сони ҳар 30 – 40 йилда 2 марта ошиб борса, ресурслардан фойдаланиш эса ҳар 8 – 10 йилда икки баробар кўпаймоқда. 200 млн гектар ер ҳар хил қурилишлар билан банд, бу эса Россия Федерациясида мавжуд бўлган барча ҳайдаладиган ерлардан ҳам кўпдир.

Шундан 50 млн гектарида сув тупроққа шимилмайди (бу эса Франция ер майдонига тенгдир). Ер юзида 10 мингдан ортиқ сув омборлари мавжуд бўлиб, уларда 7500 – 8000 км 3 сув тўпланган. Ана шундай миқдордаги сув ҳажмини Волга дарёси камида 25 – 30 йил ичида қуяди. Ер юзида ҳайдаладиган ерларнинг олтидан бир қисми суғориладиган ерларга тўғри келади. Бу ерлар ҳар йили сув манбаларидан 1500 км 3 (6 – 7 Волга дарёси сувича) сув билан суғоришни тақозо этади. Ана шу сувларнинг ҳаммаси ҳам ўз мўлжали бўйича сарф бўлмасдан, улардан нотўғри фойдаланиш натижасида бир қисми ерларни шўрлантиришга ёки ботқоқликларнинг пайдо бўлишига олиб келиши мумкин. Дашт экосистемаси деган табиий экосистемалар деярли йўқолиб бормоқда. Инсон қўли тегмаган ўрмонлар ҳам жуда кам қолган. Ўрмонларнинг 2 / 3 қисми йўқотилган. Ер юзи қуруқлигидаги ўрмонлар майдони 75 % дан 25 % гача камайиб кетган. Ҳозирги экологик вазиятнинг мураккаблиги яна шундаки, инсон табиат ресурсларидан ҳам техникавий тараққиётлардан ҳам воз кеча олмайди. Бунинг устига аҳоли сони борган сари кўпайиб, фан – техника тараққиёти кучайиб бормоқда. Ҳозирги кунда илгари тузилиб, кейин қолдирилган шимолий дарёлар сувининг бир қисмини Марказий Осиёга ўтказиш лойиҳалари яна қайта кўрилмоқда. Бу лойиҳа бўйича ҳар йили 150 км 3 сув Марказий Осиё худудига ўтказиш кўзда тутилмоқда. Ер юзида бунга ўхшаш лойиҳаларнинг бир нечтаси мавжуд. Шулардан бири Канаданинг шимолий районларидаги дарёлар сувини 8000 км масофага, яъни АҚШ ва Мексикага олиб ўтиш. Бу лойиҳа бўйича ҳар йили 100 – 300 км 3 сув олиниши лозим. Бу лойиҳа амалга ошса АҚШда суғориладиган ерлар 70 % га ва Мексикада эса 15 % гача кўпаяди. Конго дарёсининг қўйи оқимида гегант дамбалар қуриб, бу дарё сувини орқага қайтариб Саҳрои Кабрга сув ўтказиш лойиҳаси ҳам мавжуд ёки Шимолий Муз океанидаги Айсбер («Муз тоғ»)ларни Африка, Арабистон ва

Калифорния қирғоқларига транспортировка қилиб (олиб ўтиб) фойдаланиш лойиҳаси ҳам йўқ эмас. Шу мақсадлар учун 200 км 3 айсберглар олиб ўтиш кўзда тутилмоқда. Океан сувлар йўналишини ўзгартириш лойиҳаси ҳам бор, яъни Шимолий Муз океанининг юза қисмида жойлашган совуқ қисмини олиб Тинч океанига ўтказилади. Бунинг учун Баринг қўлтиғида ўлкан дамба қурилмоғи лозим. Бундай лойиҳаларнинг амалга ошишига қеч қачон шубҳа билан қараш керак эмас. Ташқи муҳит экологияси бузилмаган ҳолда шундай лойиҳаларни амалга ошириш учун табиат ходисаларини яхшилаб ўрганиш лозим. Экологик билимлардан фойдаланиш ва экологиянинг ўқув предмет сифатида актуал эканлиги яна бир бор кўзга яққол ташланмоқда. 3. Ўзбекистон Республикасида чўлланишга қарши курашнинг миллий дастури Чўллашишга қарши кураш чоралари қуйидагилардан иборат: 1. Ерлар диградациясининг ҳажмини қисқартириш ёки унинг олдини олиш; 2. Қисман диградацияга учраган ерларни қайта тиклаш; 3. Чўллашишга дучор бўлган ерларни қайта тиклаш; Ўзбекистон Республикасининг барқарор ва бир текис ривожланишининг асосларидан бири чўллашишга қарши қаратилган чора тадбирлар ташкил этади. Чўллашишга қарши курашиш 3 қисмдан ташкил топган. А) Чўллашишга қарши ўтказиладиган чора тадбирлар; Б) Табиий муҳит ҳолатини ва назоратини кузатиш системасини ташкиллаштириш; В) Чўллашишнинг олдини олишга қаратилган илмий лойиҳалар тузиш.

3.1. Чўллашишга қарши чора – тадбирлар 3.1.1. Эррозияга қарши тадбирлар. Чўллашишга қарши курашишнинг муҳим омилларидан бири ташкилий хўжалик ва агротехник тадбирлар ҳисобланади. Булар тупроқнинг юза қатламининг емирилиши (бузилиши)ни тўхтатишга қаратилган бўлиб, эррозияга учраган ерларнинг унумдорлини ошириши мумкин. Эррозияга учраган ерларда қишлоқ хўжалик экинларини экишнинг агротехник таркибий қисмини ҳам шулар ташкил этади. Ана шу тадбирлар орасида муҳим ўринни алмашлаб экиш эгаллайди. Кучли эррозияга учраган суғориладиган ерларда ва ўртача ва кучли шамоллар таъсири остида бўлган ерларда вегетация даври узоқ чўзиладиган экинлардан ташкил топган алмашлаб экиш яхши натижа беради. Қумли, тупроғи асосан ювиладиган ҳавфли жойларда эни 9 метрли дуккакли – ғалла экинларидан ташкил топган поласалар ташкил этиб, улар эни 30 м келадиган ғўза ёки бошқа асосий экинлар билан навбатлашиб экилиши лозим. Шамол тупроқнинг юза қисмини осон учириб кетадиган жойларда баланд бўйли экинларни ҳар 25 – 30 метрда навбатлаб экиш мақсадга мувофиқдир. Кучли шамоллар бўлиб турадиган ерларни 1 – 2 марта қўшимча суғориб, тупроқ намлигини ушлаб туриш керак. Бундан ташқари ғўза, полиз ва сабзавот экинлари ҳамда картошкадан ташқари барча экинларни экиш меъёрини ошириш, қўшимча органик ва минерал ўғитлар солиш, сидератлардан фойдаланиш ҳам тупроқ структурасини яхшилайди, тупроқдаги биологик массани кўпайтиради, демак, тупроқнинг эррозияга чидамлилигини оширади. Ташкилий – хўжалик тадбирлардан бири бу экинлар экиладиган ерлар микрорельефи ҳолатини доимо назорат қилиб туриш, экиш ва экилган

экинларни қайта ишлашда қияларнинг оптималлигини эътиборга олиш лозим. Лалмикор ерларни сув эррозиясидан асраш учун қия жойларни кўндалангига ҳайдаш, поласали чуқур қилиб юмшатиш, кузги шудгорларни молалаш ва эгатлар олиб чиқиш лозим. Яйловларни экологик депрессиядан сақлаш ва уларнинг маҳсулдорлигини оширишнинг муҳим талабларидан бири, бу яйловларда мол боқишни тартибга солиб туриш ҳамда фитомелиоратив тадбирларни қўллашдир. Чўл яйловларини фитомелиорация қилишнинг назарий асосларини қоракўлчилик илмий текшириш институти ҳамда ботаника институти ходимлари томонидан асослаб берилган. Ўзбекистонда 3,1 млн гектар ер ёки яйловларнинг 15 % ни тубдан яхшилаш дастури тузилган. 3.1.2. Ўрмон мелиоратив тадбирлар. Бу тадбирларга киради: а) Ихота ўрмонлар поласаларини ташкил қилиш; б) Йирик йўл ва ирригация каналлар атрофларига дарахтлар экиш; в) Қирғоқлар, қирларни мустаҳкамлайдиган ўсимликларни экиш; г) Тоғ қияларида террасалар ташкил этиб ёввойи ва мева дарахтларини ўтқазиш; д) Қумларда ўрмонлар ташкил этиб кўчувчи қумларни мустаҳкамлаш. Асосий ихота ўрмон поласалари 3 – 4 қатордан иборат бўлиб, шамолга нисбатан кўндалангига бир – биридан 300 – 500 м масофада жойлаштирилади.

Бундан ташқари ёрдамчи ихота ўрмонлари бўлиб, 1 –2 қатор қилиб асосий ўрмон поласаларига перпендикуляр ҳолда бир – биридан 800 – 1200 м масофада жойлаштирилади. Кучли шамоллар бўлиб турадиган худудларда ихота ўрмонлар учун 2 – 3 % суғориладиган ерлар ажратилса, ўртача ҳолатдагида 1,5 – 2 %, кучсиз шамолли ҳолатларда 0,5 % ер ажратилади, холос. Йиллик ёғингарчиликнинг миқдори 300 – 500 мм бўлган лалмикор ерларда ихота ўрмонларни ташкил этиш мумкин. Тоғ зоналаридаги террасли ўрмонлар 8 0 дан 40 0 гача қияли бўлган Қашқадарё, Сурхандарё, Жиззах ва Тошкент вилоятларида ташкил қилинади. Қумли чўлларни саксовул, изен, селин, терескен ва шу каби ўсимликларни экиш йўллари билан мустаҳкамланади. Бундай ишлар асосан Қорақалпоғистон республикаси, Хоразм, Бухоро ва Қашқадарё вилоятларида олиб борилмоқда. Ўрмон – мелиоратив тадбирлар ҳажми № Тадбирлар хили Ўлчо в бирлиги Ишн инг умумий ҳажми Бирин чи навбатда 1 . Ихота дарахтзорлари, ҳаммаси Минг га 112 35 Шу жумладан суғориладиган ерларда Минг га 78 30 2 . Магистрал ва ирригация шаҳобчалари атрофларига дарахтлар ўтқазиш Минг га 38 20 3 . Магистрал йўл атрофларига дарахтлар ўтқазиш Минг га 14 5 4 . Эррозияга қарши кўчатлар ўтқазишнинг бошқа турлари Минг га 6 2 5 Тоғ қияларини терраслаб Минг 168 40

. дарахтлар ўтқазиш га 6 . Қумларни ўсимликлар экиб мустаҳкамлаш Минг га 208 180 3.1.3. Гидротехник тадбирлар Эррозияга қарши ўтказиладиган тадбирлар орасида кўп капитал талаб қиладигани гидротехник тадбирлардир. Бу хил тадбирларни агротехник, ўрмонмелиоратив тадбирлар қуллаш мумкин бўлмаган жойларда ёки улар яхши кутилган натижа бермайдиган вақтда қўлланилади. Гидротехник тадбирларга қуйидаги тадбирлар киради: а) Қиргоқларни мустаҳкамлаш ишлари; б) Селлардан ҳимоя қилиш тадбирлари; в) Ирригация тармоқларини қайта қуриш ва уларни эррозиядан асраш иншоатларини яратиш. Қирғоқларни мутаҳкамлаш ишлари ирригация тармоқлари атрофларининг йиқилишидан ҳамда уларнинг атрофларидаги ерларни сув босишидан сақлаш мақсадида олиб борилади. Эррозияга қарши ўтказиладиган гидротехник тадбирларнинг ярмидан кўпи қирғоқларни мустаҳкамлаш тадбирлар хиссасига тўғри келади. Ўзбекистон Республикасида селлар Қорақолпоғистон Республикаси ва Хоразм вилоятидан ташқари барча вилоятларда бўлиб туради. Селлардан сақланиш тадбирларига умумий гидротехник тадбирларнинг 20 % тўғри келади. Сел тўпланадиган омборлар қуриш, селлар чиқариб ташлайдиган каналлар қазиш, селлардан ҳимоя қилувчи дамбалар қуриш, селларни ушлаб қоладиган иншоатлар яратиш ва шу кабилар селлардан сақланувчи тадбирларга киради. Ҳаммаси бўлиб 434 млн м 3 (ҳар қайсиси 0,1 дан то 30 млн м 3 гача) ҳажмдаги сув тўплайдиган 301 та селлар йиғиладиган иншоатлар қурилиши кўзда тутилмоқда.

Сел тўплайдиган иншоатлар ёрдамида Республикада қўшимча 20 минг гектар ерни ўзлаштириш имконияти яратилади. Ўзбекистонда сел йиғиладиган иншоатлар тақсимоти № Вилоятлар Сел тўпланадиган иншоатлар Умумий ҳажми, млн м 3 1 . Андижон 9 6,8 2 . Бухоро, Навоий 13 3,0 3 . Жиззах 24 88,0 4 . Қашқадарё 47 146,0 5 . Наманган 17 5,5 6 . Самарканд 93 104,7 7 . Сурхандарё 21 34,9 8 . Сирдарё 7 13,4 9 . Тошкент 29 25,0 1 0. Фарғона 41 7,0 Жами: 301 434,3 Тупроқ эррозиясига қарши курашишда суғориш техникасини тўғри ташкил этиш катта аҳамиятга эга бўлиб, унинг ўзи ҳам ирригация тармоқларининг ҳолатига ҳамда карталарнинг текислигига

(планировкасига) боғлиқдир. Ҳозирги кунда 2,5 минг км дан ортиқ каналлар қайта тикланишга муҳтождир. Ўрмон – мелиоратив тадбирлар ҳажми № Тадбирлар Ўлов бирлиги Ишн инг умумий ҳажми Жумла дан, биринчи навбатда 1 . Қирғоқларни мустаҳкамлаш ишлари Минг км 5,1 1,0 2 . Селлар тўплайдиган иншоатлар қуриш Дона 301 141 3 . Селдан сақланидагн бошқа хил тадбирлар Млн сўм (1991 йил баҳоси билан) 103,3 54,1 4 . Ирригация тармоқларини реконструкция қилиш Минг км 2,6 1,4 5 . Эррозияга қарши гидротезник иншоатлар қуриш Минг дона 75 5 6 . Жарликлар ҳосил бўлишининг олдини олиш Минг га 13,4 6,4

Адабиётлар рўйхати 1. Каримов И.А. «Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари». Т.: “Ўзбекистон” 1997 2. Тухтаев А. «Экология» Т. 1998 3. Шодиметов Ю. «Ижтимоий экологияга кириш». Т. Ўқитувчи. 1994 4. Отабоев Ш ва бошқалар. «Инсон ва биосфера» Т. 1995 5. Рафиков А.А. “Табиатнинг экологик мувозанати”. Т. 1990 6. Холмуминов Ж. «Экология ва қонун». Т. 2000 7. Негматов А.Н «Экология ва ҳаёт» Т. «Ўзбекистон» 2002 8. Эргашев Ш. ва бошқалар. “Экология” (маъруза матни). Т. 2000 9. Буригин В.А.и.др «Сельское хозайство и экология». Т. 1990 10. Одум Ю.-Экология М. «Мир» 1986 11. Пехов А.П.-Биология с основами экологии. Санкт-Петербург. 2000 12. Эгамбердиев Р., Эшчанов Р. “Экология асослари”. Т. “Zar qalam”. 2004

O'xshashlar

Табиатдан фойдаланишнинг экологик-иқтисодий хусусиятлари

Иккиламчи ресурслардан фойдаланишнинг экологик иқтисодий хусусиятлари

Иккиламчи ресурслардан фойдаланишнинг экологик иқтисодий хусусиятлари ва истиқболли йўналишлари

Жамоат экологик экспертизаси ва экологик аудит

Жамоат экологик экспертизаси ва экологик аудит