O`rmonlardan foydalanish va muhofaza qilishning huquqiy holati - Ekologiya - Referatlar

O`rmonlardan foydalanish va muhofaza qilishning huquqiy holati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

66.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. O`rmonlardan foydalanish huquqi tushunchasi. 2. O`rmonlardan foydalanish huquqi subyektlari va obyektlari. 3 . O`rmonlardan foydalanish huquqi mazmuni.

www.arxiv.uz O`rmondan foydalanish huquqi deb, tegishli huquq tarmog`ida berilgan o`rmon uchastkalaridan foydalanish va muhofaza qilish munosabatlarini asosan ekologik vazifalar hamda cheklangan xo`jalik yuritish masadlarida tartibga soladigan, subyektlarning o`rmondan foydalanish sohasida huquq va majburiyatlarini ta'minlaydigan me'yorlar yig`indisiga aytiladi. O`rmonlardan foydalanish huquqi tushunchasini to`liq tasavvur etish uchun o`rmonlardan foydalanish turlari haqida to`xtalib o`tish lozim. O`rmonlardan foydalanish turlarini to`g`ri turkumlash o`rmonlardan oqilona foydalanish hamda ularni muhofaza qilishni amalga oshirish uchun muhim ahamiyatga ega. Shu o`rinda "O`rmon to`g`risida"gi Qonunning 25-moddasi diqqatga sazovordir. O`rmonlardan foydalanishni turkumlashning asosi bo`lib, ularning tabiat obyekti sifatida roli hisoblanadi. Shundan kelib chiqib, o`rmonlardan foydalanishni quyidagicha turkumlash mumkin: daraxtzorlar va butazorlarni kesish; o`rmondan qo`shimcha foydalanish: pichan o`rish, mol boqish, asalari uyalari va qutilarini joylashtirish, asal yig`ish, daraxt po`stlog`i, to`nka, to`plash yovvoyi o`simliklar dorivor xom-ashyosini tayyorlash (yig`ish) va oziq-ovqat maqsadlari uchun yovvoyi o`simliklarni tayyorlash (yig`ish); davlat o`rmon fondi uchastkalaridan ovchilik xo`jaligi ehtiyojlari uchun foydalanish; davlat o`rmon uchastkalarida ilmiy-tadqiqot maqsadlarida foydalanish; davlat o`rmon fondi uchastkalaridan madaniy-mag`rifiy, tarbiyaviy, sog`lomlashtirish, rekreatsion va estetik maqsadlarda foydalanish. O`rmonlardan foydalanishni tartibga soluvchi harakatdagi qonunchilikni tahlil qilish o`rmondan foydalanish huquqini amalga oshirishning huquqiy shakllarini ko`rsatib beradi. "O`rmon to`g`risida"gi Qonunning mazmuniga binoan o`rmonlardan foydalanish huquqi doimo birlamchi bo`lib hisoblanadi. O`rmon xo`jaligi yurituvchi korxonalar hamma holatlarda o`rmonlardan birlamchi foydalanuvchi va egalik qiluvchi subyektlar sifatida harakat qiladilar. O`rmon fondi yerlari ijara asosida foydalanishga topshirilganida esa ijarachilar o`rmondan ikkilamchi foydalanuvchi bo`lib hisoblanadilar. Oldingi qonunlarga ko`ra, o`rmonlardan birlamchi subyekt sifatida foydalanayotganlar uni

www.arxiv.uz ikkilamchi foydalanish uchun berishlari mumkin emas edi. Endi esa tartib bir muncha o`zgardi. O`rmonlardan foydalanuvchilar tomonidan qonunda belgilangan tartibda yer uchastkalarini pichan o`rish va mol boqish, xizmat uchun chek yerlar berishlarini agar ular ijara shartnomasi asosida amalga oshirilsa, o`rmonlardan ikkilamchi foydalanish huquqi deb qarash mumkin. O`zbekiston Respublikasi "O`rmon to`g`risida"gi qonuniga ko`ra, o`rmonlardan foydalanish huquqi doimiy va vaqtinchalik bo`lishi mumkin (19- modda). O`rmon fondi yerlari doimiy egalik qilishga berib qo`yilgan o`rmon xo`jaligi korxonalari, muassasalari, tashkilotlari o`rmondan doimiy foydalanuvchilardir. O`rmondan vaqtinchalik foydalanish qisqa muddatli uch yilgacha va uzoq muddatli o`n yilgacha bo`lishi mumkin. O`rmonlardan foydalanish O`zbekiston Respublikasida pullikdir. O`rmondan foydalanganlik uchun to`lov haqi belgilangan tartibda Davlat budjetiga o`rmon daromadi sifatida kelib tushadi va o`rmon muhofazasi, uni qayta tiklash va sifatini oshirish, o`rmon xo`jaliklarini rag`batlantirish, o`rmon tuzish ishlari kabi maqsadlarda ishlatiladi. O`rmondan foydalanganlik uchun to`lov haqi yoki ijara haqi har yillik yoki bir martalik yoxud ijara haqi shakllarida bo`lishi mumkin. Ularning hajmi o`rmonlardan foydalanish turlariga ko`ra o`rmon bilan qoplanmagan yerlarning holati va sifatiga ko`ra belgilanadi. 2. O`rmonlardan foydalanish huquqi subyektlari va obyektlari. "O`rmon to`g`risida"gi qonunning 19-moddasiga binoan o`rmondan foydalanish huquqiga yuridik va jismoniy shaxslar ega bo`lishlari mumkin. O`rmon huquqiy munosabatlarida qatnashuvchi subyektlar huquq va muomala layoqatlariga ega bo`lishlari lozim. Subyektiv huquqning ushbu elementlari bo`lmasa, bunday yuridik va jismoniy shaxslar o`rmon huquqiy munosabatlarining subyekti bo`la olmaydilar. O`rmon qonunchiligi o`rmondan foydalanish huquqining subyekti sifatida o`rmon uchastkasini foydalanishga bevosita olgan shaxslarni ham, shuningdek o`rmondan qonunga binoan foydalanish huquqi bo`la turib, amalda bu huquqdan

www.arxiv.uz foydalanmayotgan shaxslarni ham tan oladi. Shunday qilib, o`rmondan foydalanish huquqi subyekti bo`lib o`rmon huquq layoqatiga ega bo`lgan shaxslar garchi qonunga binoan o`rmondan mavhumiy foydalanish huquqiga ega bo`lsalarda tan olinishi mumkin ekan. Demak, o`rmondan foydalanish huuqining realligi asosida bu huquqni amalga oshiruvchilarni ikkiga bo`lish mumkin. "O`rmondan foydalanuvchi" va "O`rmondan foydalanish huqui subyekti". Yuridik va jismoniy shaxslar o`rmondan foydalanayotgan bo`lishlaridan qat'i nazar, agar ular huquq va muomala layoqatiga ega bo`lsalar o`rmondan foydalanish huquqining subyektlari hisoblanadilar. O`rmondan foydalanish huquqi subyektlari ichiga davlat ham kirishligi "O`rmon to`g`risida"gi qonunda ochiq aytilmagan. Shunga qaramasdan u o`rmonlarga nisbatan mulk huquqini subyekti, uning egasi sifatida foydalanish huquqining subyekti bo`ladi. O`rmon huquqiy munosabatlarida u bevosita yoki o`zining organlari orqali ishtirok etadi. Ushbu organlarni bir necha turlarga bo`lish mumkin. Ular umumiy, tarmoq va maxsus vakolatli davlat organlariga bo`linadi. Masalan. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, viloyat, tuman xalq deputatlari Kengashida umumiy kompetensiyadagi va Vazirlar Mahkamasi, viloyat, tuman hokimliklari tarmoq davlat organlari, o`rmon qo`mitasi va uning joylardagi organlari, o`rmon korxonalari, o`rmon xo`jaliklari esa maxsus vakolatli davlat organlari hisoblanadi. Ushbu davlat organlari o`rmonlardan foydalanish, ularni muhofaza qilish, qayta tiklash sohasida katta huquq va majburiyatlarga, vakolatlarga egadirlar. Ular o`rmonlardan foydalanishda tasarruf etish, nazorat qilish, kadastr yuritish, o`rmon tuzilishi, hisoboti, o`rmon hosildorligini oshirish bo`yicha qoidalarni belgilaydilar. "O`rmon to`g`risida"gi qonunning 20-moddasida belgilanishicha, o`rmondan foydalanish huquqi yuridik va jismoniy shaxslarga, agar qonun hujjatlarida boshqacha qoida yozilgan bo`lmasa, davlat o`rmon xo`jaligi organlari tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Shu qoidadan kelib chiqib aytish mumkinki o`rmondan foydalanish huquqining subyektlari ichida maxsus vakolatli organlari alohida ahamiyatga ega. Ular davlat o`rmon xo`jaligi

www.arxiv.uz organlari deb yuritilib, bir vaqtning o`zida ham boshqaruvni ham foydalanuvchi subyekt vazifasini bajaradilar. Shu maqomdan kelib chiqib ular o`rmonlarning xalq xo`jaligidagi ahamiyatini yaxshilash, iqlimni yaxshilash, xalq xo`jaligini va aholini yog`och hamda boshqa o`rmon mahsulotlariga bo`lgan ehtiyojlarini qondirish, o`rmonlarni ko`paytirish, sifatini yaxshilash, mahsulotlarini oshirish, o`rmonlarni ehtiyot qilib asrash, yong`indan saqlash, zararqunanda va har xil kasalliklardan qo`riqlash, o`rmon fondi yerlaridan oqilona va samarali foydalanish kabi ishlarni amalga oshirishdir. Fuqarolar o`rmondan foydalanishda alohida subyekt sifatida harakat qiladilar. O`rmon qonunchiligida belgilanishicha (30-modda) fuqarolar o`rmonlarda bemalol bo`lishga, yovvoyi meva, yong`oq, ko`ziqorin, rezavor mevalarni terishga huquqli hisoblanadilar. Shu bilan birga fuqarolarning o`rmondan foydalanish huquqi qonun bilan chegaralanib qo`yilishi mumkin. Masalan, ular shira tayyorlash huquqlaridan mahrum etilishlari mumkin. Kompleks o`rmon korxonalari, davlat o`rmon xo`jaligi korxonalari, jamoa xo`jaliklari birinchi turdagi subyektlarga tegishli bo`lsa, maxsus turdagi subyektlarga o`rmonlardan ilmiy-tadqiqot huquqi asosida foydalanuvchi korxonalar, ilmiy muassasalar, shuningdek tayyorlov tashkilotlari bo`lishi mumkin. O`rmonlardan universal subyekt sifatida foydalanuvlarga o`rmon qonunchiligida belgilangan barcha turdagi faoliyatni amalga oshirishga huquq beriladi, maxsus foydalanuvchi subyektlarga esa faqat aniq belgilanmagan faoliyat turini amalga oshirishga yo`l qo`yiladi. O`rmon munosabatlari subyektlarini quyidagi guruhlarga ajratamiz: birinchidan, o`rmondan foydalanish bo`yicha davlatning umumiy va maxsus vakolatli organlari; ikkinchidan, o`rmondan bevosita foydalanishni amalga oshiradigan korxona, muassasa, tashkilotlar; uchinchidan, o`rmondan foydalanish huquqi subyekti deb qaraluvchi korxona, muassasa, tashkilotlar; to`rtinchidan, fuqarolar. O`rmonlardan foydalanish huqui xususida fikr yuritilganda bu muammoning obyekti masalasi alohida o`rin egallaydi va unga alohida to`xtalib

www.arxiv.uz o`tish lozim, chunki o`rmondan foydalanish huquqi obyektlari haqida aniq tasavvurga ega bo`lmasdan bu muammoni to`la anglash, tushunish mumkin emas. Harakatdagi o`rmon qonunchiligiga binoan mamalakatimiz hududidagi hamma o`rmonlar yagona davlat o`rmon fondini tashkil etadi. Ana shu o`rmon fondi o`rmondan foydalanish huquqining obyekti bo`lib hisoblanadi. Shuni ta'kidlash lozimki, barcha daraxt-butazorlar o`rmondan foydalanish huquqi obyekti bo`lmasdan, balki faqat o`rmon fondi tarkibiga kiritilgan, daraxt- butazorlar bilan qoplangan va daraxt-butazorlar bilan qoplanmagan bo`lsada, o`rmon fondiga ajratilgan yerlar o`rmonlardan foydalanish huquqi obyekti hisoblanadi. O`rmon fondi tarkibida davlat ahamiyatiga ega bo`lagn o`rmonlardan tashqari davlat ahamiyatiga ega bo`lmagan o`rmonlar ham bo`lishi mumkin. Shunday o`rmonlarga biz yuridik shaxslar o`rmonlarini kiritishimiz mumkin. Yuridik shaxslar o`rmonlari deganda, xo`jalik jamiyatlari, xo`jalik shirkatlari va boshqa subyektlar yerlarida joylashgan va belgilangan tartibda yer hisob-kitob hujjatlarida qayd etilgan o`rmonlar tushuniladi. O`rmon qonunchiligida davlat o`rmon fondiga kirmaydigan, ya'ni o`rmondan foydalanish huquqi obyekti hisoblanmaydigan daraxtzor-butazorlar ham ko`rsatib berilgan. Xulosa qilib aytganda, o`rmondan foydalanish huquqi subyektlarining o`ziga xos xususiyatlari shundan iboratki, ular, birinchidan, tegishli huquq va majburiyatlarni davlat mulk huquqining obyekti bo`lgan o`rmon fondiga isbatan amalga oshiradilar; ikkinchidan, bu yerdagi ayrim subyektlar bir vaqtning o`zida ham boshqaruv organ, ham foydalanuvchi yoki egalik qiluvchi organ bo`lib hisoblanadilar; uchinchidan, subyektlar maxsus subyektlar, ya'ni maxsus boshqaruv organlariga bo`ysunadigan organlarga hamda xo`jalik yuritish mustaqilligiga ega bo`lgan tadbirkorlik faoliyati subyektlariga bo`linadi. Biroq tadbirkorlik faoliyati subyekti o`rmon fondiga nisbatan to`liq hukmdorligini

www.arxiv.uz amalga oshira olmaydilar; to`rtinchidan, o`rmondan foydalanish huquqining maxsus subyektlari birlamchi va ikkilamchi bo`lishlari mumkin. O`rmondan foydalanish huquqining obyekti esa hamma hollarda davlat mulk huquqining obyekti bo`lib hisoblanadi. Shu boisdan ham u davlat organlari yoki korxonalari, xususiy yuridik shaxslar yoxud jismoniy shaxslar foydalanish yoki egaligida bo`lmasin huquqiy mazmunini yo`qotmaydi. 3 . O`rmonlardan foydalanish huquqi mazmuni. Harakatdagi o`rmon qonunchiligimizga ko`ra, o`rmondan foydalanuvchilar o`rmonni tasarruf qilish huquqiga ega emaslar. Bu huquq faqat o`rmonning egasi bo`lmish davlatda saqlanib qoladi. Demak, o`rmondan foydalanuvchi subyektlarga xo`jalik faoliyati yuritish uchun o`rmon berilganda unga nisbatan mulk huquqi davlatda saqlanib qoladi va hech vaqt u ikkinchi tomonga o`tmaydi. Shunday ekan o`rmondan foydalanuvchilar o`rmonning mulk huquqi asosida egasi hisoblanmaydilar va tasarruf qilish huquqiga ega bo`lmaydilar. Shundan kelib chiqqan va "O`rmon to`g`risida"gi qonunning 7- moddasiga asoslangan holda aytish mumkinki, o`rmondan foydalanuvchi subyektlar faqat o`rmonni egallash va undan foydalanish huquqiga egadirlar. O`rmonga nisbatan egalik huqui undan foydalanig huquqini ham keltirib chiqaradi. O`rmonni egallamasdan turib undan foydalanib bo`lmaydi. Shuning uchun ularni ko`p jihatdan bir-biri bilan uzviy bog`liq deyish mumkin. O`rmondan foydalanish huquqi mazmuni haqida fikr yuritganda, bu huquqni cheklash, tugatilishi masalalariga to`xtalib o`tish kerak. Foydalanish huquqini cheklash ikki turga bo`linadi: to`liq cheklash va qisman cheklash. Huquqni cheklashning asosiy maqsadi o`rmonning qonunda berilgan maqomini ta'minlash va muhofaza rejimini ta'minlash, o`rmondan foydalanish huquqini cheklash natijasida o`zgarib turishi mumkin. Bu o`zgarishlar o`z-o`zidan, boshboshdoqlik bilan emas, balki qonunda belgilangan, ko`rsatilgan tartibda ro`y berishi lozim.

www.arxiv.uz Ma'lumki, o`rmondan foydalanuvchilarning o`rmondan foydalanishlari har xil zaruriyatga ko`ra o`zgarib turishi mumkin. Chunonchi, ularning o`rmonga egalik qilish va foydalanish huquqi boshqa subyektga o`tishi yoki berilgan o`rmon maydoni qisqartirilishi yoxud umuman davlat va jamoat ehtiyojlari uchun qaytarib olinishi, yoki bo`lmasa o`rmon tashkiloti tugatilishi mumkin. Bunday holatlar o`rmondan foydalanish huquqining o`zgarishiga emas, balki ularning o`rmondan foydalanish huquqining bekor bo`lishiga olib keladi. Yoki o`rmondan foydalanuvchi foydalanib kelayotgan o`rmon maydoniga yana ma'lum miqdorda o`rmon maydonlari qo`shib berilsa, yoki bo`lmasa foydalanilayotgan o`rmon maydoniga nisbatan foydalanish huquqi vujudga kelsa, olib qo`yilgan o`rmon maydoniga nisbatan esa foydalanish huquqi tugaydi, ya'ni bekor bo`ladi. Ma'lumki, davlat ahamiyatiga molik o`rmonlar hamda boshqa idoralar va yuridik shaxslar ixtiyoridagi o`rmonlar foydalanish jarayonida uzluksiz yaxshilanib borishi yoki foydalanishga yaroqsiz holatiga ham tushib qolishi mumkin. Bu holat o`rmondan foydalanish maqsadini o`zgartirishga olib kelishi, bir turdagi o`rmon maydonini ikkinchi turga aylantirishga sabab bo`lishi mumkin. Bunda o`rmondan foydalanish bekor qilinmaydi, yoxud o`rmondan foydalanish yangidan vujudga kelmaydi, shuningdek o`rmondan foydalanish subyektlari o`zgarmaydi, o`rmon maydonlarining miqdori ham o`zgarishsiz qoladi, faqat o`rmondan foydalanish maqsadi o`zgaradi. Shu bilan birgalikda, o`rmondan foydalanish huquqiy holati ham o`zgaradi. Bu esa muhim xo`jalik va huquqiy ahamiyatga ega. Bir turdagi o`rmon maydonining ikkinchi turga aylantirilishi shunday yuridik fakt hisoblanadiki, bu bilan o`rmondan foydalanish huquqi mazmuniga qonunchilik ma'lum o`zgarishlar belgilaydi. Yuqoridagilardan xulosa qilib aytish mumkinki, o`rmondan foydalanishda subyektlarning almashishi, yoki o`rmon maydoni miqdorining ko`payishi yo kamayishi va boshqalar undan foydalanish huquqi mazmunining o`zgarishiga olib kelmaydi. O`rmondan foydalanish huquqi mazmunining o`zgarishi deganda

www.arxiv.uz foydalanishda bo`lgan o`rmon maydonlarining bir toifadan ikkinchi toifaga o`tishi, ayrim maydonlardan foydalanish rejimining o`zgarishi tushuniladi. O`rmondan foydalanish huquqi to`g`risida gapirganda bu huquqni bekor qilish yoki to`xtatib qo`yish masalasiga ham alohida to`xtalib o`tish kerak. Zotan, o`rmondan foydalanish huquqi mazmunini elementlari ichida shunday huquqning tugatilishi mustaqil element hisoblanadi. O`rmondan foydalanish huquqini to`xtatishning umumiy asoslari "O`rmon to`g`risida"gi qonunda belgilangan (24-modda). Bu umumiy asoslar barcha subyektlarning ham o`rmondan foydalanish huquqini to`xtatish uchun taalluqli hisoblanadi. O`zbekiston Respublikasi "O`rmon to`g`risida"gi qonunining 24- moddasiga binoan o`rmondan foydalanish huquqi quyidagi hollarda tugatiladi: o`rmondan foydalanish huquqidan ixtiyoriy voz kechilganda; o`rmondan foydalanish muddati tugaganda; foydalanishda davlat o`rmon fondi uchastkasi bo`lgan yuridik shaxs tugatilganda; o`rmonlardan va o`rmon fondi yerlaridan belgilangan maqsadda foydalanilmaganda; o`rmondan foydalanish o`rmonlar va boshqa tabiiy obyektlarning holatiga hamda ularni takroriy ko`paytirishga salbiy ta'sir ko`rsatadigan ususllar bilan amalga oshirilganda; o`rmonlarda yong`in xavfsizligi qoidalari buzilganda; ulardan foydalanganlik uchun haq belgilangan muddatlarda to`lanmaganda; o`rmon fondi yerlari davlat va jamoat ehtiyojlari uchun olib qo`yilganda. Yuridik shaxslarning o`rmondan foydalanish huquqi daraxt kesish yoki o`rmon chiptasini bergan korxonalar tomonidan bunday hujjatlarni bekor qilish yo`li bilan to`xtatiladi. Fuqarolarning o`rmondan foydalanish huquqini to`xtatish uchun, o`rmondan foydalanishdan ixtiyoriy voz kechilganda; yong`in qoidalariga rioya qilmaganlik; o`rmondan foydalanish muddati tamom bo`lganda; o`rmondan daraxt kesish yoki o`rmon chiptasida ko`zda tutilgan maqsadlar yoki talablarga muvofiq foydalanilmagan holatlar asos bo`ladi. Shuningdek, fuqarolarning o`rmondan foydalanish huquqi o`rmon maydonlari davlat va jamoat ehtiyojlari uchun olib qo`yilganda ham to`xtatilishi mumkin.

www.arxiv.uz Shu bilan birga o`rmondan foydalanish huquqining tugashiga o`rmon uchastkasini o`zboshimchalik bilan boshqalarga berib qo`yish, shuningdek o`rmonlarning davlat mulkchiligini oshkora va yashirish tarzda buzuvchi bitimlar tuzganda yoki o`rmon qonunchiligini boshqa tarzda buzgan holatlar ham asos bo`ladi. O`zbekiston Respublikasining "O`rmon to`g`risida"gi qonunida o`rmondan foydalanuvchi subyektlarning huquq va majburiyatlari ko`rsatilgan (21-22-moddalar). Bundan tashqari, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, Yer kodeksi, Tabiatni muhofaza qilish to`g`risidagi qonun va boshqa qonunlarda ham o`rmondan foydalanuvchi subyektlarning huquq va majburiyatlari belgilangan.

O'xshashlar

O`simlik dunyosidan foydalanish va muhofaza qilishning huquqiy holati

Tabiatni muhofaza qilishning tashkiliy va huquqiy asoslari

Muhofaza etiladigan tabiiy hududlarning huquqiy holati

Yerlarni muhofaza qilish va ulardan foydalanishning huquqiy holati

Tabiatni muhofaza qilishning jihatlari. Tabiatni muxofaza qilishning nazariy asoslari va jihatlari