Экологик экспертизанинг илмий-методик асослари - Ekologiya - Referatlar

Экологик экспертизанинг илмий-методик асослари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

111 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Экологик экспертиза тўғрисида тушунча 2. Экологик экспертиза муносабатларида экологик қонунлар, қоидалар, принципларга асосланиш 3. Экологик экспертизада атроф муҳитга таъсирини баҳолаш

www.arxiv.uz «Экологик экспертиза» тушунчаси асосан қуйидаги уч хил йўналишда талқин этилади. 1) экологик экспертиза давлат бошқарув тизимидаги махсус фаолият тармоғи; 2) экологик экспертиза-фан йўналиши; 3) экологик экспертиза ўқув фани. Экологик экспертизанинг мамлакат бошқарув тизимида тармоқ сифатида шаклланиши учун энг камида қуйидаги учта шароит бўлиши керак: 1) бундай тармоқни шакллантириш учун давлат манфаатининг мавжудлиги; 2) мустақил тартибга солиш (бошқариш) предметини ташкил этувчи тартибга солинадиган экологик-иқтисодий ижтимоий муносабатларнинг яққол намоён бўлиши; 3) алоҳида методларда тартибга солишга эхтёжнинг борлиги: Бундай шароит Ўзбекистон мустақилликка эришгандан кейинги даврда пайдо бўлди: мамлакатда Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси таркибида ягона Давлат экологик экспертиза тизими ва уларнинг Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар, Тошкент шаҳридаги эксперт органлари ташкил этилди ва улар фаолият кўрсатмоқда 1996 йилда ушбу тизимда 63 ходим ишлаган, мураккаб муаммоларни кўриб чиқиш учун 300 дан кўпроқ таниқли олимлар эксперт сифатида қатнашганлар. Экологик экспертиза қилинган объектлар сони 1993 йилда 1860, 1994 йилда-2640, 1995 йилда-3712, 1996 йилда-4384 та бўлган 1997 йилда «Давлат экологик экспертизасини ташкил этиш ва ўтказиш тартиби» ишлаб чиқилган ва тасдиқланган 1 . 2002 йил январ ойида «Экологик экспертизани ташкил этиш ва ўтказиш бўйича низом тасдиқланган. Экологик экспертиза бошқарув тизимидаги махсус тармоқ фаолияти бўлиб , у табиат ва жамият ўртасидаги алоқаларни уйғунлаштириш, экологик-иқтисодий муносабатларни такомиллаштириш, халқнинг экологик мафаатларини амалга ошириш бўйича экологик экспертиза усулини қўллаш асосида табиатдан фойдаланишнинг экологик талабларга мувофиқ келишини аниқлайдиган ва уларни назорат қиладиган махсус давлат бошқарув тизимидир. Ҳар қандай тизим каби экологик 1 О состаянии окружаеҳей средў и использовании природнўх ресурсов в Республике Узбекистан. Национальнўй доклад. Т. 1998.

www.arxiv.uz экспертиза ҳам уни шакллантирувчи омиллар орқали бирлашган (интеграциялашган) кўплаб элементлардан ташкил топган. Экологик экспертиза бошқарув тизимида тармоқ сифатида асосан экологизациялаш методларидан кенг фойдаланган ҳолда ўз функциясини бажаради. Ушбу тармоқ объектлари ғоят хилма-хил бўлиб, улар таркибига қуйидагилар киради: Ўзбекистоннинг миллий экологик тизими таркибига кирадиган табиий объектлар-ер, фойдали қазилмалар, сув, ўсимлик ва ўрмон, хайвонат олами; экологик тизимнинг айрим компонентлари (қисмлари) - атмосфера хавоси, қўриқхоналар, буюртмалар; ишлаб чиқариш фаолияти ва антропоген таъсирда бўлган экологик тизимлар-қишлоқ хўжалиги соҳасида, қишлоқ хўжалигидан ташқаридаги соҳаларда, аҳоли яшаш манзиллари, рекреация (дам олиш) даволаш-соғломлаштириш зоналари, Қуролли кучлар ихтиёридаги ерлар, ишлаб чиқариш ва истеъмол чиқитларини қайта ишлаш ва утилизациялашни тартибга солиш ва бошқалар. Ўз навбатида бу хилма- хил объектлар йирик ва мураккаб макро экотизимлар-текислик чўл (саҳро), суғориладиган (антропоген) текислик, тоғолди-тоғ зоналари таркибига киради. Шу сабабдан тармоқ экологик экспертизаси таркибида чўл, антропоген текислик, тоғ йўналишлари ҳам ажратилиши керак. Кўрсатилган объектлардан фойдаланишни тармоқ йўналишида экологик экспертиза ўтказишда табиат муҳофазаси бўйича қонун хужжатлари билан бир қаторда, табиат ва жамиятга хос қонуниятлар ҳам ҳисобга олиниши керак. Экологик экспертиза фан сифатида эндиликда шакллана бошлади. Хозирги кунда унинг илмий асосланган концепциялари ишлаб чиқилмаган. Лекин экологик экспертизанинг фан сифатида шаклланиши учун барча шароит мавжуд. Шу муносабат билан унинг фан сифатида ривожланишининг қуйидаги йўналишларини кўрсатиш мумкин: а) экологик экспертиза муаммолари йўналишини тадқиқ этишга тарихий ёндашиш; б) дастлаб умумий қодилар ва қонуниятларни, сўнгра хусусий йўналишларни тадқиқ этишга асосланган мантиқий ёндашувга амал қилиш; в) тадқиқ этилаётган

www.arxiv.uz йўналишларнинг хамма томонларини ва алоқаларини экологик-иқтисодий ёндашувга асосланиб текшириш ва ўрганиш. Экологик экспертиза фан сифатида экологик экспертизанинг тармоқ сифатидаги хусусиятлари, назарияси ва амалиёти тўғрисидаги билимлар тизимидан иборатдир. Ушбу фаннинг предметига экологик экспертизанинг юқорида кўрсатиб ўтилган тармоқ сифатидаги ахборатларига қўшимча, яна қуйидаги мустақил мавзулар ҳам киради: 1) экологик экспертизанинг илмий тадқиқот методлари; 2) экологик экспертиза амалиёти; 3) экологик экспертизанинг ривожланиш тарихи; 4) экологик экспертиза манбалари (ахборатлар ва бошқалар); 5) экологик экспертизанинг регионал-зонал, ҳудудий хуссусиятлари ва уларни тартибга солиш экспертизаси; 6) экологик экспертиза фанида қўлланиладиган махсус терминалогияни баён этувчи терминлар (тушунчалар) аппарати; 7) экологик экспертиза талабларини бажариш амалиёти ва тажрибалари. Экологик экспертиза фан сифатида экологик экспертизанинг бошқарув тизимидаги тармоқ сифатидаги хусусиятлари тўғрисида билимлар тизимидан, шунингдек экологик экспертизанинг экологик экспертиза тўғрисидаги ўқув фанидан ташкил топган. Экологик экспертиза ўқув фани сифатида қуйидаги хусусиятларга эга. Эколог-эксперт ихтисослиги бўйича мутахассис ёки экологик экспертиза соҳасида ишловчилар, экологик экспертиза хизматидан фойдаланувчилар ушбу соҳа бўйича ўқув дастурларида белгиланган маълум хажмдаги махсус билимларга эга бўлиши керак. Ўқув юртларини битирувчиларнинг минимум билимлари уларнинг келгусидаги иш фаолияти хусусиятига боғлиқ холда белгиланади. Ушбу курс бўйича дастурлар ҳам шуларни ҳисобга олиб тузилади. Экологик экспертизанинг ўқув фани сифатида мазмуни амалда

www.arxiv.uz экологик экспертизанинг фан сифатидаги хусусиятларига асосан мос тушади ва улар билан деярли бир хил бўлади. Шундай қилиб «Экологик экспертиза» тушунчаси уч хил тармоқ, фан ёки ўқув фани сифатида талқин этилади. Экологик экспертиза муносабатларида экологик қонунлар, қоидалар, принципларга асосланиш Экологик экспертиза бошқариш тизимининг тармоқ йўналиши сифатида мамлакат ва унинг регионлари ва ҳудудларида хўжалик комплекси янгиликларининг (шу жумладан табиатни ўзгартириш лойихаларининг ҳам) инсон яшаш муҳити, табиий ресурслар ва одамлар саломатлигига таъсирни баҳолаш билан шуғулланади. Бунда экологик экспертиза экологиянинг қонунлари, қоидалари ва принципларига асосланади, уларнинг амалга оширилаётган лойихаларга таъсири эхтимолини текширади ва хўжалик тадбирларининг ушбу фундаментал қоидаларга мос келишини аниқлайди. Экологик экспертиза муносабатларида таъсири ҳар томонлама ҳисобга олиниши зарур бўлган экология қонунлари, қоидалари, принциплари кўп сонли бўлиб, уларни структураси, функцияси, эволцияси тизимлараро ўрни, эмпирик оқибатига кўра гурухларга бўлиш мумкин. Масалан, структурасига кўра 10 та экологик қонун, 4та қоида, 2 та принцип, функциясига кўра 14 та экологик қонун, 7та қоида, 5 та принцип, эволцияси бўйича 9 та экологик қонун, 2 та қоида, 5 та принцип, тизимлараро ўрнига кўра 8 та қонун, 5 та қоида, эмпирик оқибатига кўра 1 та экологик қонун, 7 та қоида, 6 та принцип борлиги аниқланган (Реймерс Н.Ф., 1990) Уларнинг умумий сони қуйидагича: қонунлар-42 қоидалар-25, принциплар-13. Уларнинг таърифи, таъсири хусусиятлари, улардан фойдаланишнинг асосий йўналишлари махсус экология энциклопедиялари, луғат ва маълумотномалар, ўқув адабиётларида ва илмий асарларда батафсил баён қилинган. Шу сабабдан биз энг муҳим экология қонунлари, қоидалари, принципларининг айримларига

www.arxiv.uz намунавий мисол тариқасида қисқача таъриф бериш билан чекланамиз. Бундай ёндашув ўқувчиларда маълум тушунча ва тасаввур пайдо бўлишга ёрдам беради. Экологик қонунлар орасида функционал қонунлар қаторига кирадиган ички динамик мувозанат қонуни муҳим ўринни эгаллайди. Ички денамик мувозанат қонунига кўра айрим табиий тизимлар ва уларнинг иерархиясининг (босқичлари) моддалари, энергияси, ахборати, динамик сифати шундай ўзаро боғланганки, уларнинг бирортасида содир бўладиган ҳар қандай ўзгариш тизимнинг ички мувозанатига таъсир қилади, унинг модда-энергетик, ахборат, динамик сифатининг йиғиндисида ва функционал структурасида миқдор ва сифат ўзгаришларининг содир бўлишига олиб келади. Бундай ўзгаришлар эса ушбу жараёнлар содир бўлаётган ҳудудлар ва уларнинг иерархиясига ҳам деярли бир хил ва баравар даражада таъсир кўрсатади. Ушбу экологик қонун таъсирининг экологик экспертиза фаолиятида ҳисобга олиниши зарур бўлган эмпирик (амалий) оқибатлари қуйидагилар билан характерланади: 1. Табиий муҳитнинг ҳар қандай ўзгариши (экотизимларнинг модда, энергия, информация, динамик сифати) муқаррар табиий занжир реакцияларининг ривожланишига олиб келади, улар эса ўз навбатида амалга оширилган ўзгаришларни нейтрализациялаш (таъсирсизлантириш) ёки янги табиий тизимларни шакллантириш томонига йўналади ва табиий муҳитнинг сезиларли қайтмас характердаги ўзгаришига олиб келади. 2. Экологик компонентлар (энергия, газ, суюқликлар, субстратлар (озиқлантирувчи муҳит), продуцент (ўсимликлар), консумент (хайвонлар), редуцентлар (микроорганизмлар), табиий тизимларнинг ахборот ва динамик сифатлари миқдорий жиҳатдан тўғри чизиқли эмас, яъни бир кўрсаткичнинг ўзгариши ёки кучсиз таъсир кўрсатиш оқибатида бошқаларида (ва бутун тизимда) кучли четга чиқиш, оғиш юз бериши мумкин.

www.arxiv.uz 3. Йирик экотизимларда амалга оширилган ўзгаришлар нисбатан қайтмасдир. Улар иерархия бўйлаб пастдан баландга ўтиб, - таъсир кўрсатиш жойидан бутун биосферагача - глобал жараёнларни ўзгартиради ва шу асосда уларни янги эволюция даражасига кўтаради. 4. Табиатни ҳар қандай маҳаллий ўзгартиришнинг глобал биосфера миқёсидаги йиғиндисида ва унинг энг йирик қисмларида (регионларида) жавоб реакциясини қўзғайди ва экологик-иқтисодий салоҳиятнинг нисбатан ўзгармаслигига олиб келади ва унинг кўпайиши табиий тизимларнинг термодинамик барқарорлиги билан чекланади. Кўплаб экологик қоидалар орасида «Табиатни «қаттиқ» («қўпол»;«дағал») бошқаришнинг занжирли (муқаррар) реакцияси қоидаси» алоҳида ўринни эгаллайди. «Қаттиқ», қоида тариқасида, табиий реакцияни келтириб чиқаради ва узоқ вақт оралиғида экологик, ижтимоий ва иқтисодий жиҳатдан йўл қўйиб бўлмайдиган оқибатларга олиб келади. Бу қоиданинг харакати шу билан боғлиқки, унда табиий тизимлардаги хаётга қўпол, «жарроҳлик» аралашуви ички динамик мувозанат қонуни харакатга келтиради ва табиий жараёнларни қўллаб қувватлаш учун энергетика харажатларини кескин кўпайтиради. Бунда экологиянинг оптималлик қонуни бузилади. Шу муносабат билан «қаттиқ» бошқаришга асосланган тадбирлар мажмуаси, масалан, чўлларни ўзлаштириш, сув ресурсларини қайта тақсимлаш ва бошқалар зарарни қоплаш (компенсация) учун кўп миқдорда харажат қилишни (шўр ювиш, мелиорация ,эрозияга қарши кўраш) талаб қилади ёки тадбирларни ғоят эхтиёткорона ва кетини ўйлаб амалга оширишни тақазо этади. Табиийлик принципи («эски автомбилъ» принципи) шунга асосланадики, табиатни техник тизимлар орқали бошқариш вқт ўтишига боғлиқ равишда тоборо кўпроқ маблағ қўйишни талаб қилади ва охир оқибатда уларни қўллаб қувватлаш норационал (зарар келтирувчи) аҳволга ўтади. Шу сабабдан бошқаришнинг табиий («юмшоқ») шакли техник («қаттиқ») бошқаришдан самаралироқ бўлади. Табиий («юмшоқ») бошқариш

www.arxiv.uz (экологик балансни (нисбатни) билвосита йўналтирувчи, тикловчи бошқариш), қоида тарақасида ,мақбул, мақсадга мувофиқ табиий занжир реакциясини қўзғашга олиб келади. Шу сабабдан у ижтимоий-иқтисодий жиҳатдан «қаттиқ» (техноген) бошқаришдан афзалдир. Мисол тариқасида мақсадга мувофиқ мелиорация тадбирлари тизимини табиатга мос йўналишларда амалга оширишни кўрсатиш мумкин. Эски автомобилни таъмирлаш учун кўп маблағ сарфлаш кераклиги каби техноген («қаттиқ») бошқарувдан ушбу холат бошқа кўринишларда намоён бўлади. Экологик экспертизада атроф муҳитга таъсирини баҳолаш Экологик экспертиза табиатдан фойдаланиш соҳасида қарор қабул қилишда экологик талабларни ҳисобга олишни назорат қилишнинг мажбурий процедураси (бажариладиган иш тартиби) ҳисобланади. Унинг асосий мақсади экспертизага тавсия қилинган объектнинг табиатни муҳофаза қилиш ва экологик хавфсизлик талабларига қанчалик даражада мос тушишини текшириш ва баҳолашдан иборат. Экспертизанинг асосий натижаси техник хатоларини аниқлаш, уларнинг оқибатларини илмий асосида баҳолаш, қарор қабул қилувчи органга (ташкилотга) тавсиялар бериш, экспертизага берилган лойиҳалар ва объектларни рўёбга чиқаришнинг энг самарали шарт- шароитларини башорат қилишга қаратилган. Экологик экспертиза атроф муҳитга таъсирини баҳолаш (АМТБ) процедурасидан кейин ва унга асосланган ҳолда амалга оиширилади. АМТБ- табиатдан фойдаланиш соҳасидаги қарорни тайёрлаш ва қабул қилишда экологик талабларни ҳисобга олиш процедурасидир. Шу нуқтаи назардан давлат экологик экспертизаси АМТБни ўтказиш қоидаларига амал қилишни назорат қилиш шаклидир.

www.arxiv.uz Атроф муҳитга таъсирни баҳолаш (АМТБ) хўжалик ва бошқа фаолиятни амалга оширишнинг жамият учун номақбул, қабул қилиб бўлмайдиган, эҳтимол тутилаётган салбий экологик ва у билан боғлиқ бўлган ижтимоий, иқтисодий ва бошқа оқибатларини аниқлаш, улардан огоҳлантириш, уларни бартараф этишнинг ишончли ва зарур тадбирларини амалга ошириш мақсадларида ташкил этилади ва ўтказилади. Бир неча хил асословчи хужатларни ишлаб чиқишни ўз ичига оладиган хўжалик ва бошқа қарорларни тайёрлашда атроф муҳитга таъсирини баҳолаш (АМТБ) босқичма-босқич тайёрланади ва уларда назарда тутилаётган фаолиятнинг атроф муҳитга таъсирининг турлари, манбалари, даражаси тафсилотлари аниқланади. АМТБ бўйича фаолият мазмунига қўйиладиган асосий талаблар қуйидагилардан иборат. Эҳтимол тутилаётган ва йўл қўйиб бўлмайдиган оқибатларнинг олдини олиш бўйича зарур ва етарли чораларни аниқлаш ва уларни қўллаш учун назарда тутилаётган фаолиятнинг атроф муҳитга таъсирини тахлил қилиш ва баҳолаш жараёнида хужжатларни асослаб берувчилар қуйидагиларни кўриб чиқишлари керак: - мўлжалланаётган лойиҳа ва режани амалга оширишнинг мақсади; - мўжлалланаётган фаолиятнинг оқилона ва маъқул алътернативаси (муқобил йўналишлари); - конкрет ҳудудларда мавжуд экологик вазиятни илгари қабул қилинган ижтимоий-иқтисодий ривожланиш бўйича қарорларни хисобга олиб лойиҳаларни ва бошқа тавсияларни таърифлаш; - ҳудудлар ва вақтга мос холда назарда тутилаётган фаолият амалга оширилаётган ҳудудлар атроф муҳити холати тўғрисидаги маълумотлар; - назарда тутилаётган фаолиятнинг эҳтимол тутилаётган оқибатлари ва унинг алътернативаси (муқобили); - амалга оширилаётган қарорнинг жамият учун қабул қилиб бўлмайдиган оқибатларини бартараф этиш чоралари ва тадбирлари;

www.arxiv.uz - мониторинг дастурини ишлаб чиқиш бўйича таклифлар, лойиҳадан кейинги иқтисодий тахлил бўйича қабул қилинган қарорларни амалга ошириш. АМТБни ўтказишда қуйидаги асосий принципларга амал қилиш лозим: 1) Интеграция (комплекслик). Хужжатларни тайёрлаш жараёнининг барча босқичларида табиатга, аҳолига, хўжаликка таъсир кўрсатиш масалалари бир-биридан ажралган ҳолда кўриб чиқилмаслиги керак. 2) Алътернативалик (муқобиллик). Таъсирни баҳолаш лойиҳанинг фақат кўриб чиқилаётган варианти билангина чекланиши мумкин эмас. 3) Превентивлик (олдини олиш, огоҳлантириш). Лойиҳани ишлаб чиқишнинг бирорта босқичи, унинг турли томонларини қўшиб, АМТБни тайёрламасдан тугалланиши мумкин эмас. 4) Устуворлик. Лойиҳаларни рўёбга чиқаришда ҳар қандай мулоҳаза ва фикр унинг экологик оқибатларини инкор этишга асос бўла олмайди. 5) Аниқлик(ишончлилик). АМТБни ўтказишнинг деталлашиши (батафсил текшириш) даражаси табиат, аҳоли ва хўжалик ўзаро таъсирининг экологик аҳамиятини белгилаб берувчи даражадан кам бўлмаслиги керак. 6) Сақлаш(асраш). Режалаштирилаётган фаолият экологик хилма- хилликнинг камайишига, ҳудудлар ва акваторияларнинг биомахсулдорлиги ва биомассасининг пасайишига, шунингдек амалга оширилаётган лойиҳа таъсири соҳасида табиий биосфера комплексларининг муҳим ҳаётий хиссаларини ёмонлашувига олиб келмаслиги керак. 7) Мос келиш (мослик, тўғри келиш). Режалаштирилаётган фаолият аҳоли гуруҳлари яшаши сифатини ёмонлаштирувчи оқибатларга олиб келмаслиги ва бошқа фаолият турларига тиклаб бўлмайдиган зарар етказмаслиги керак. 8) Ўзгарувчанлик (мослашувчанлик) Режалаштирилаётган фаолиятга боғлиқ ҳолда АМТБ жараёнлари тахлилининг миқёслари, чуқурлиги, тури бўйича ўзгариши мумкин.

www.arxiv.uz Атроф муҳитга таъсирни баҳолаш (АМТБ) бўйича хужжатлар икки босқичда тайёрланади: 1) таъсирни дастлабки баҳолаш. Режалаштираётган фаолиятнинг зарурати ва мақсадга мувофиқлиги ва уни амалга ошириш усулларини танлашни асослашнинг дастлабки босқичларида ўтказилади ва АМТБ учун ахборот даражасини аниқлаш мақсадини кўзда тутади; 2) таъсирни мукаммал (тўла) баҳолаш. Хужжатларни тайёрлаш билан бир вақтда олиб борилади ва унинг натижалари ишланманинг барча вариантларини шакллантириш ва танлашда иштирок этади. Ушбу босқичнинг натижаси: рўёбга чиқариш ёки ишланмани давом эттириш учун танланган вариант; АМТБ бўйича ҳисобот; танланган вариантни асослаш; «Атроф муҳитга таъсир ҳақида баёнот». 3) муҳокама қилиш. Муҳокама мутахассислар ва жамоатчилик иштирокида эҳтимол тутилаётган экологик оқибатлар, ижтимоий-иқтисодий зиддиятларни аниқлаш мақсадида хужжатларни давлат органлари томонидан тасдиқлашдан олдин ўтказилади. Унда АМТБни кўриб чиқиш, манфаатдор томонлар ва жамоатчиликни хабардор қилиш, муҳокама натижаларини расмийлаштириш амалга оширилади. АМТБ жараёнида экологик шароит ва талабларни аниқлаш масалалари ҳал қилинади, экологик мезонлар ва кўрсаткичлар ишлаб чиқилади. АМТБ баҳолашнинг асосий кўрсаткичлари қаторига қуйидагилар киради: 1) табиат компонентлари (атмосфера, иқлим, сув, тупроқ, ўсимлик, хайвонат олами, табиий ресурслар, релъеф ва бошқалар) холати кўрсаткичлари: 2) экотизимлар, ландшафтлар холати кўрсаткичлари: 3) ахоли ва тиббий- демографик холати кўрсаткичлари; 4) регионлар ижтимоий-иқтисодий холати кўрсаткичлари ва бошқалар. (Бу кўрсаткичлар махсус йўриқномалар, маълумотномаларга асосланиб аниқланади).

www.arxiv.uz Қисқача хулосалар Экологик экспертиза тушунчаси асосан қуйидаги уч хил йўланишда талқин қилинади: 1)экологик экспертиза давлат бошқарув тизими таркибидаги махсус фаолият тармоғи; 2) экологик экспертиза  фан йўналиши; 3) экологик экспертиза  ўқув фани. Экологик экспертизада табиат билан жамият ўртасидаги ўзаро таъсир йўналишларини назорат қилиш энг асосий муаммодир. Бу муаммо ечими имкониятнинг ноосфера йўналишидаги барқарор йўналишидаги барқарор ривожланишга ўтиши билан узвий боғлиқдир. Барқарор ривожланиш стратегияси экологик эксспертизада қуйидаги принципларга асосланади: 1) экологик вазиятни билиш; 2) табиатнинг ифлосланиши ва табиий  ресурс салоҳиятидан фойдаланишнингг чегара параметрларини асослаш; 3) ушбу параметрларга эришишни таъминловчи иқтисодий  экологик ва экологгик экспертиза механизмларини ишлаб чиқиш. Экологик экспертиза ўз тадқиқотлари ва амалиётида экологиянинг қонунлари ва принципларига асосланади, уларнинг амалга оширилаётган лойиҳаларга таъсири эҳтимолини текширади ва хўжалик тадбирларининг ушбу фундаментал қонунларга мос келишини аниқлайди. Экология қонунлари, қоидалари, принциплари кўп сонли бўлиб, уларни билиш, улардан амалиётда фойдаланиш муҳим аҳамиятга эга. Экологик экспертиза учун энг муҳим бўлган тушунчалар қаторига қуйидагилар киради: «Экологик ҳаёт», «экологизациялаш», «экологик зарар» ва улар билан боғлиқ иборалар тизими. Амалиётда экологик вазиятни баҳолашнинг турли методлари қўлланилади. Экологик хавф хатар турларига боғлиқ равишда экспертизада экологик вазиятни баҳолашнинг қуйидаги йўналишларини ажратиб кўрсатиш мумкин: 1) табиат компонентлари бўйича; 2) ижтимоий  экологик вазият бўйича; 3) биосфера  экологик вазият бўйича; 4) ресурс  экологик вазият бўйича.

www.arxiv.uz Экологик экспертизада атроф табиий муҳитга таъсирини баҳолаш (АМТБ) босқичма-босқич тайёрланади ва уларда назарда тутилаётган фаолиятнинг атроф муҳитга таъсирининг турлари, манбалари, даражаси тафсилотлари аниқланади. АМТБни ўтказишда қуйидаги асосий принципларга амал қилинади: интеграция, муҳокама учунқобиллик, превентивлик, устуворлик, аниқлик, сақлаш, мос келиш, ўзгарувчанлик. АМТБ бўйича хужжатлар икки босқичда тайёрланади: 1) дастлабки баҳолаш; 2) таъсирини тўла баҳолаш. Натижалар мутахассислар ва жамоатчилик иштирокида муҳокама қилинади. Экологик экспертиза назорат қилинадиган объектлар ва фаолиятнинг хусусиятларига кўра умумий, тармоқ ва интеграл қисмлардан ташкил топади.

www.arxiv.uz Асосий адабиётлар : 1. И . А . Каримов « Ўзбекистон XXI аср бўса ғ асида : хавфсизликка таҳдид , бар қ арорлик шартлари ва тара ққ иёт кафолатлари ». Т.: Ўзбекистон, 1997. 2. Атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш. Қонунлар ва норматив хужжатлар. Т.: Адолат, 2002. 3. «Экологик экспертиза тўғрисида» Ўзбекистон Республикаси қонуни. (2000й). 4. 2005 йилгача атроф муҳитни муҳофаза қилиш ва табиий ресурслардан рационал фойдаланиш бўйича давлат дастури. Т.2000. 5. Атроф муҳитни муҳофаза қилиш миллий ҳаракат режаси. Т. 1998. 6. Нациолнальнўй доклад. О состояни и окружаеший преродной средў и испоҳльзолвании природних ресурссов в республике Узбекистан. 7. Ли Н. «Экологическая экспертиза. Учебное руковозство. М. 1995. 8. Реймерс Н.Ф. «Экология (теория, закона, правила, принципў и гипотези)». М. 1994. 9. Спровочник эколлога эксперта. Т.1997. 10. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Экологик экспертизанинг ҳуқуқий асослари

Экологик экспертизанинг асосий йўналишлари

Экологик экспертизанинг асосий принциплари

Эволюциянинг экологик асослари

Табиий ресурслар ва экологик экспертиза асослари