Chaqiriqqacha tayyorgarlik bo`yicha kirish darslarining o`tilishi uslubi - CHQBT - Referatlar

Chaqiriqqacha tayyorgarlik bo`yicha kirish darslarining o`tilishi uslubi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

71 KB

Ko'chirib olish

Chaqiriqqacha tayyorgarlik bo`yicha kirish darslarining o`tilishi uslubi "Chaqiriqqacha tayyorgarlik bo`yicha mashg`ulot olib borish shakli va uslublari va ularning tavsifi". Harbiy-pedagogik fani yutuklari va uning tarkibiy qismi-didaktika asosida tuziladi. Didaktika (grek o`rgatuvchi) bu ta`lim va ma`lumot nazariyasini ishlab chiqadigan pedagogika tarmog`i. Harbiy didaktika – bu harbiy ta`lim va ma`lumot nazariyasini ishlab chiqadigan harbiy pedagogika tarmog`i. U ta`lim jarayoni qonuniyatlarini o`rgatadi, prinsiplarini shakllantiradi, uslublarini aniqlaydi va kuzatadi, ta`limning tarbiyaviy ahamiyatini o`rganadi, undan foydalanishning yanada samarali yo`li ma`lumot bilim, qobiliyat va ko`nikmalarni, jarayoni, natijasi va vositalarini aniqlaydi. Ma`lumot jarayoni va natijasi bilim, qobiliyat va ko`nikmalarni o`zlashtirish. Ma`lumot olishning asosiy yo`li ta`lim hisoblanadi. Ta`lim-bilim, qobiliyat, ko`nikmalar va bilish faoliyatini berish va o`zlashtirish jarayoni, bu ikki taraflama jarayon: bir tarafdan unda ta`lim beruvchi (o`qitish), boshqa tarafdan esa ta`lim oluvchi (o`qish) o`qitish va o`qish chambarchas o`zaro bog`liq va o`qitishning yutug`i bir xilda ikki taraf harakati va faoliyatiga bog`liq. o`qishga istaga bo`lmaganni o`qita bo`lmaydi. Demak, o`quv jarayoni o`quvchilarda istak uyg`ota oladigan darajada qurilishi kerak. Ta`lim jarayoni asosiy mazmuni bilim berish va o`zlashtirishdir. Agar bilimlar amaliy faoliyat asosini tashkil etsa, qobiliyat va ko`nikmalarni aniqlaydi. Demak, ta`lim jarayoni mazmuni ikkinchi belgisi mohiyatiga ko`ra bilimlarni amalda tatbiq qiladigan qobiliyat va ko`nikmalarni berish va o`zlashtirish hisoblanadi. Chuqur nazariy tayyorgarlik yuqori amaliy malaka bilan mustahkamlanishi kerak. O`quv ishini tashkil etish asosiy shakli o`quvchilar nazariy bilim oladigan dars hisoblanadi. Darsni yaxshi tashkil etish, uni qiziq va ko`rgazmali, yuqori

g`oyaviy va ilmiy ko`rgazmada o`tkazish har bir o`qituvchi uchun majburiy talablar xisoblanadi. Harbiy rahbar guruh bilan nazariy materialni o`tadigan darslardan tashqari harbiy xona va joylardagi amaliy mashg`ulotlar, o`q otish, taktik saf mashg`ulotlari, harbiy sport o`yinlari, ekskursiyalar (xarbiy qism muzeylariga), o`zbek xalqi inqilob, jangovor va mehnat shuhrati joylariga yurishlar, tashkil qilingan o`quv kinofilmlar teatr tamoshalarini ko`rsatishlar keng tatbiq ztiladi. Sinf (nazariy) mashg`ulotlarni hal qilinadigan va shu bilan birga ba`zi bir aqliy va sensor ko`nikmalar shakllanishi mumkin bo`ladigan dars turidagi mashg`ulotdir. Har bir bunday mashg`ulot asosiy talablari deb yuqori g`oyaviylik, hayot va o`quvchilar amaliy faoliyati bilan chambarchas bog`liqlikni hisoblash lozim. Sinf mashg`ulotlari qism qoidalari, o`q otish nazariyasi, qurol va texnika qismlari, ommaviy yakson etish quroli asosiy ma`lumotlari va bir qancha maxsus va harbiy-texnik tayyorgarlik savollarini o`rganish maqsadida olib boriladi. Chaqiriqqacha tayyorgarlik darslarining quyidagi asosiy turlari mavjud: 1. Nazariy ma`lumotlar beriladigan yangi bilimlarni berish darsi. 2. Bilim va qobiliyatlarni mustahkamlash darsi amaliy mashg`ulot shaklida, joy, safda yurish maydonchasi, harbiy xonada o`tkaziladi. 3. Bilim va qobiliyatlarni tekshirish darsi. U og`zaki savol-javob, nazariy (yozma) ishlar yoki amaliy mashg`ulotlar (safardagi ko`rik, qurol bilan usullarni bajarish va hokazo), nazorat ishlari va mashqlarni o`z ichiga oladi. 4. Qo`shma dars harbiy ta`lim tizimida eng keng tarqalgan dars turi, u boshqa dars turlariga oid belgilarning barcha yoki katga qismini tashkil etadi: yangi bilimlarni berish, tekshirish, mustahkamlash va boshqalar. O`smirlar chaqiriqqacha tayyorgarligi dasturida nazariy, amaliy, namunaviy, taktik, taktik - sof nazorat mashqlari joy olgan. Nazariy mashg`ulotlar (ma`ruza, suhbat) – og`zaki bayon uslubi bilan o`tkaziladi, ular o`rganiladigan bo`lim bo`yicha ilmiy bilimlar asosini berishi, dialektik o`zaro bog`liqliqda o`quv materiali murakkab savollarini ochib berishi, 2

o`quvchilar ijodiy fikrlashining rivojlanishi va ularda to`g`ri dunyoqarashni shakllantirishga yordam berishi, nazariya va amaliyot dolzarb masalalari, fanning zamonaviy yutuqlarini aks etishi va mashg`ulotlarning boshqa turlari va o`quvchilar mustaqil ishini tashkil etish va o`tkazish uchun asos bo`lishi kerak. Namunaviy mashg`ulotlar ularni o`tkazish namunaviy tashkiliy uslubiyoti, qurollanishi, harbiy texnika, muhandislik qurilmalardan foydalanishning eng samarali uslublari hamda o`quvchilarni harbiy qism shaxsiy tarkibi joylashuvi va hayoti, qurollanishi va jangovor texnika bilan tanishtirishni namoyish etish maqsadida o`tkaziladi. Amaliy mashg`ulotlar qurollanish, asboblar va jangovor texnikani amaliy o`zlashtirish, ularni tatbiq qilish, ishlatish va saqlash uslublarini egallash, ma`lum bir ko`nikmalarni ishlab chiqish va turli usul va harakatlarni bajarish, normativ va ta`lim dasturiga muvofiq boshqa savollarni ko`rib chiqish maqsadida o`tkaziladi. Amaliy mashg`ulotlarda o`quvchilar bilan olingan bilim va ko`nikmalar takomillashtiriladi, o`quv joydagi har bir o`quvchining amaliy ishi uning bosh mazmunini tashkil etadi. Amaliy ta`limning yakuniy bosqichi amaliy mashg`ulot hisoblanadi. Ular, odatda, joylarda o`tkaziladi. Taktik mashg`ulotlarda o`quvchilarga askar, kuzatuvchining jangovor muhitidagi amaliy majburiyatlarini bajarishi bo`yicha ko`nikma va qobiliyatlar singdiriladi, o`quv savollar o`ylab qo`yilgan reja va taktik shartga ko`ra tartib bilan ishlab chiqiladi. Nazorat mashg`ulotlari yakuniy baholarni chiqargan holda o`quvchilarning bilimi va amaliy ko`nikmalari darajasini aniqlash maqsadida o`tkaziladi. Yozma ish – nazorat shakllaridan biri, u nafaqat o`tilgan materialning o`zlashtirilganini, balki o`quvchilarning o`z fikrlarini to`g`ri bayon etish, aniq vazifani batartib bajarish qobiliyatini tekshiradi. Darsda yozma ishlar sifatida savollarga yozma javoblar talab qiladigan yoki dasturlashtirilgan nazorat vositalari javoblar yordamida yechiladigan masalalardan foydalanishi mumkin. Boshqa mashg`ulot kabi o`smirlarni chaqiriqqacha tayyorgarligi bo`yicha mashg`ulot (dars) ham uch qismdan iborat: kirish, asosiy va yakuniy. 3

Kirish qismi – fan xususiyatlari va mashg`ulotni (darsni) o`tkazish uslubiyoti bilan aniqlanadigan belgilar, miqdor va mazmundan tuzilgan chaqiriqqacha tayyorgarlikning har bir darsi majburiy belgisi vzvod sardori boshqaruvida vzvodni safga tortish va mashg`ulotga tayyorlik haqidagi uning harbiy rahbarga bergan hisoboti hisoblanadi. Bunda buyruqlarni berish va ularni bajarish xarbiy nizomga to`g`ri kelishi shart. Xarbiy rahbar o`quvchilarga faqat "Siz" deb murojaat qilishi kerak. Eng kam vaqtai egallaydigan kirish qismi katta tarbiyaviy ta`sirga ega bo`lishi; o`quvchilar faoliyatiga to`g`ri yo`nalish berishi kerak. Bunga maqsad va vazifalar shakllarini, qiziqarli misollarni to`g`ri tanlash orqali erishiladi. Ilgari o`rganilgan material o`zlashtirishini tekshirish takrorlash va nazorat hamda o`quvchilarni yangi materialni o`zlashtirishga tayyorlashni maqsad qilib qo`yadi, harbiy rahbar uy vazifasini hamma bajargannini tekshiradi, odatiy xatolarga e`tibor beradi, o`quvchilarning individual tayyorgarligini baholaydi. Asosiy qismda harbiy rahbar mavzu, o`quv maqsadlari va ularni tatbiq qilish yo`llarini e`lon qiladi. O`quvchilar qiziqishi shakllanishi uchun maqsad va vazifalarni to`g`ri qo`yish katta ahamiyatga ega. Harbiy rahbar so`zlarida o`quvchilar oladigan bilim va amaliy ko`nikmalarining muhimligi va kerakligini xis etishi kerak. Harbiy rahbar o`quvchilarda bor bo`lgan bilim, ko`nikma va qobiliyatlarga tayangan holda tushunarli, ishonchli shaklda yangi materialni bayon etish kerak, materialni u usul, xarakatlarning belgilari bo`yicha yoki butunligiga aniq, tartibli ko`rsatish orqali tusho`ntiradi. harbiy rahbar tomonidan safdagi usul, joyda harakatlar yoki avtomatni qismlarga ajratish va yig`ish tartibini namunali ko`rsatish ta`limning eng samarali usuli sifatida o`zini oqladi. Amaliy harakatlarni o`rganishda odatda quyidagi tartiblilik qo`llaniladi: 1) Ta`lim oluvchi bilan erishishi kerak bo`lgan tezlikda, bajarish qoida va tartibini tushuntirgan holda harbiy rahbar tomonidan o`rganilayotgan harakatni ko`rsatish; 2) ishlab chiqarilayotgan harakatni belgilarga bo`lib, ularni sekinlashtirilgan tezlikda ko`rsatish; 4

3) Ta`lim oluvchilar bilan ko`rsatilayotgan belgilarni, avval sekin, so`ng normal tezlikda anglash, sinab ko`rish va o`rganish. 4) Alohida belgilarni umumiy harakatga sekin-asta qo`shish va uni qo`nikma ishlab chiqarish maqsadida ko`p marta takrorlash va berilgan normativgacha yetkazishni esda tutish kerakki, agar ta`lim boshida ko`nikma haqida to`g`ri tasavvur yaratilmasa, to`g`ri ko`nikma ishlab chiqarib bo`lmaydi. harbiy rahbar bilan ko`rsatish – bu o`quvchi intilishi kerak bo`lgan namuna. Bayon etishni o`quvchiga yanada tanish va yanada aniq bo`lgan materialardan, asta-sekin uni murakkablashtirib, mavhum tushunchalarga o`tgan holda boshlash kerak. Tushuntirishni soddadan murakkabga, xususiydan umumiyga (individual uslub) yoki aksincha, avval hodisa tushunchasini berib, so`ng esa uni asoslab, sabab-natija bog`liqligini ochib tushuntirish kerak. Amaliyotda ikki usulni bir darsda, ya`ni o`quv materialini qismlarga bo`lib, birini induksiya usulidan foydalangan holda muvoffaqiyatli olib borish, boshqasini esa deduktiv uslubni qo`llagan holda tatbiq qilish mumkin. O`quv materialini qismlar bo`yicha bayon etganda, avval bayon etilgan material bilan aytilayotgan qoidalar bog`lanishi va ichki fan va fanlararo bog`liqliklarni hisobga olgan holda keyngi material qismi uchun asos bo`lib xizmat qilishi uchun uning tuzilishi mantiqiyligiga qarash lozim. Bayon etilgan material o`quvchilar bilan to`la o`zlashtirilishi uchun ba`zi bir qoidalarga rioya qilish kerak. 1. Umumiy va ortiqcha fikrlashlardan qochish, fikrni aniq va lo`nda ifoda etish; 2. Kirish so`zi, uzun gaplarni, ehtiyojsiz ergashgan qo`shma gaplar va sifatdoshlarni ishlatmaslik; 3. Imkon boricha murakkab atamani sodda tushuncha bilan, chet tili so`zini esa ona tili so`zi bilan almashtirish; o`quvchilar uchun yangi bo`lgan so`zlar va tushunchalarni sinf yozma taxtasiga yozib chiqish lozim. 5

4. Materialni tartib bilan bayon etganda, uni alohida belgilarga (dalillar) bo`lish maqsadga muvofiq. Darslarda o`quvchilarning diqqat-e`tibori va faoliyatiga erishish oxiri qoidani esada tutgan holda doim rioya qilish sust bo`lsa, hech qanday pedagogik ta`sir etish vositalari chuqur va mustahkam bilimlar bilan ta`minlay olmaydi. Darsdagi mustahkam e`tiborga o`quvchilarda o`quv materialiga qiziqish uyg`onishi va muntazam ushlab turishi bilan erishiladi. Ma`lumki, qiziqishni butun dars mobaynida ushla turishdan ko`ra uyg`otish yengilroq. O`quvchilarni qiziqtirish, ongli faoliyatini faollashtirish, butun dars mobaynida mavzuga bo`lgan qiziqishni saqlab qolish vazifasi turlicha hal qilinadi. Bu harbiy rahbar individual xususiylari, uning tayyorlanganligi, pedagogik taribasi va h.ga bog`liq darsda o`quv materialini bayon etishda o`quvchilarga savollar berish tavsiya etiladi. O`quvchilar harbiy rahbar savol berib qolishi ehtimolida uni diqqat bilan eshitadilar. O`quvchilar javobi o`quv materiali o`zlashtirilgani darajasi haqida xulosa qilishga imkon beradi. O`quv materialini og`zaki bayon etishda nafaqat nutq madaniyati tilning sofligi, ehtiyojsiz ishlatiladigan ortiqcha so`zlarning yo`qligi («aytiladi» shunga o`xshash va h.) balki buyruq berish tiliga xos bo`lgan aniqlik, to`g`rilik, ifodalilik muhim. Buning hammasiga mashq qilish orqali erishiladi va harbiy rahbar doimiy mustaqil ishi natijasi hisoblanadi. Darsni qiziq olib borish qobiliyati tez o`zlashtirilib olinmaydi faqat o`quv materialini bilish bu uchun kamdir. Bir xilda darsda o`quvchilarning chalg`ish, tushuntirshlar quruq til bilan bir xil ohangda, zerikarli olib borilgani uchun bu tushuntirishlari eshitmay o`tirishlari kuzatiladi. Odatda, bunday o`qituvchi o`quvchilariiing o`zlashtirishi yuqori emas. Bunga yo`l qo`yilmaslik uchun harbiy rahbar og`zaki bayon etish uslubiyotini yaxshi bilishi va muntazam ravishda nutq madaniyatini takomillashtirishi kerak. Chaqiriqqacha tayyorgarlik darslari samaradorligi uchun tashqi ko`rinishi, turish, gapirish shakli kabi harbiy rahbarning individual xislatlari katta ahamiyatga ega 6

keyingi ozodalik, saramjonliligi, harbiy kiyim O`zR Qurolli Kuchlari nizomi bilan aniqlangan harbiy xizmatchilariga bo`lgan majburiy talab. Dars yakuniy qismi – bu natijalarni jamlashdir. Darsning bu qismi o`quvchilarga o`rganilgan material bosh savollari, nazariy bilim va amaliy qo`nikmalar bog`liqligini eslatishni maqsad qilib qo`yadi. Harbiy rahbar bu qisqa vaqt ichida darsning asosiy mazmunini qayta aytib o`tadi, ijobiy tomonlar va nuqsonlarni, ko`rsatadi Mustaqil tayyorlanish uchun vazifa berganda harbiy rahbar mavzuning vazifa qaysi bo`limlarini qanday qilib mustaqil o`rganish mumkin, o`z ishini yaxshi tashkil qilish mumkinligini tushuntirib o`tadi. Mustaqil ishga ko`rsatmalar aniq lo`nda va tartib bilan berilishi kerak. Yakuniy qismga bir soatlik mashg`ulotning 5/7 qismi ajaratiladi, harbiy rahbar yuqori shaxsiy tashkililigi va o`ziga muntazam ravishda talabchanligi sharti bilan mashg`ulotlarni yaxshi tashkil qilish mumkin. a) Dala mashg`ulotlarini o`tkazishda avtomatdan o`q otishni tashkil qilish va taktik tayyorgarlik savollarini ishlab chiqish borasidagi savollarga harbiy rahbarning katta e`tibor berishi talab etiladi. U havfsizlik choralari qisqa vaqtli harakatning bir martalik jarayoni emasligini bilishi kerak, odatda, ular mashg`ulotni tayyorlash va o`tkazishnint barcha bosqichlarida muntazam o`tkaziladi. Mashg`ulotni tayyorlash va o`tkazish paytida xavfsizlikni ta`minlashga bo`lgan muhim talablar quyidagilar: sanitariya ahvoli, noma`lum bo`lgan joyda mashg`ulot o`tkazish man etiladi; Mashg`ulotlar uchun mozorlarga yaqin joy yerlari, oqar suv tushadigan joylardan foydalanish qat`iyan man etiladi; taktik mashg`ulot va harbiylashtirilgan o`yinlarda jangovor va kichik kalibrli o`qlarni ishlatish, o`quv qurolidan turli o`qlar bilan o`q otishlar, topilgan portlamay qolgan granata, snaryad, mina va boshqa portlaydigan narsalarni tegish qat`iyan man etiladi (ta`lim oluvchilarda topilgan o`q va portlaydigan narsalarni darhol olib qo`yish kerak); 7

- o`qsiz patronlarni ishlatish, paketlar va signal potronlarini portlatish faqat mashqda qatnashayotgan harbiy xizmatchilar, harbiy rahbarga havfsizlik choralariga rioya qilgan holda ruxsat beriladi; o`qsiz patronlarni faqat jangovor quroldan otishga ruxsat beriladi; o`quv granatalarini mashg`ulot qatnashchilaridan 70-100 m bo`lgan masofadan otishga ruxsat beriladi; - taktika yoki harbiy topografiya bo`yicha mashg`ulotlarda transport yuradigan yo`llarni o`tayotganda, yer joyi chegaralarida qizil bayroq bilan belgi beruvchilarni joylashtirish lozim, saf tortib yo`llar va aholi shahobchalaridan yo`l cheti bo`ylab o`tishi kerak. Kolonna oddi va orqasida hali qizil bayroqli belgi beruvchilar yurishi kerak (tungi paytda yoritgichlar bilan). b) o`q otish tayyorgarligi bo`yicha taktik mashg`lotlarni o`tkazishda o`q otish tayyorgarligini mashg`ulotlaridagi havfsizlik, avvalam bor, ularning yaxshi tashkil qilinganligi, choralari ta`lim oluvchilar mashg`ulotlarga jalb qilingan butun shaxsiy tarkibi yuqori intizomi, mustahkam bilim va havfsizlik qoida va choralariga aniq rioya qilish bilan ta`minlanadi. - harbiy xona, o`quv joylarida mashg`ulotlar paytida tanaffusda man etiladi; sardor ruxsatisiz qurolni olish; o`smirlarni chaqiriqqacha tayyorgarligi dasturini bajarish bilan bog`liq bo`lmagan maqsadlar uchun o`quv quroli, kichik kalibrli, pnevmatik miltiqlar va ular patronlarini ishlatish; odam, hayvon va havoga qurol, shu bilan birga o`quv qurolini yo`naltirish; qarovsiz qurolni tashlab ketish; miltiq patronlari, qo`l granatalari piltasi, qurol jo`valangan va mustahkamlangan qismlarini ajratish; - olib o`tishda o`quv quroli va kichik kalibrli, pnevmatik miltiqlar o`qdan chiqarilgan va jildlangan bo`lishi shart. Qurolni o`quv binolari va dala, o`t otishmasi, o`q otish moslamasi xonasida faqat «kamarga» yoki «yelkaga» holatida olib yurish lozim; 8

- har bir mashg`ulot oldidan sinfda, harbiy xonada rahbar barcha qurol va jangovor aslahalar o`quv qurollarini tekshirib chiqishi kerak. Ayniqsa mashg`ulotlarda jangovor namunalarini ishlatish imkoniyatiga yo`l qo`ymaslik uchun patron, granata, granata piltalarini yaxshilab surib chiqish kerak. Harbiy rahbar o`quv avtomatdagi barcha yog`och va plast-massa qismlar qora rangga bo`yalishini bilishi kerak. Stvol qutichasi, qabul qilgich qopqog`i, stvol, qo`ndoq o`qdon va boshqa qismlarga "o`quv" tamg`asi bosiladi. Har bir o`quv avtomati, shuningdek ta`mirlash organi boshchisi va o`quv varianti tamg`asiga ishlangan zavodning nazorat belgisiga ega bo`lishi kerak. Belgi avtomatik ishlab chiqaruvchi zavod belgisi bilan, tamg`a esa zavod tamg`asi bilan yonma-yon qo`yiladi. O`quv avtomati stvoli og`zi qismidan yuqorida va o`qdon tomonidan pastda ikki taraflama ochiq uzun o`yiqqa (50x3mm) ega bo`lishi kerak. Stvol qutichasiga pastdan stvoldagi o`yiqni qisman yopadigan plastinka payvandlanadi. Stvol qutichasi qopqog`i qopqoq oldi devoridan 100 mm narida ikki taraflama ochiq uzun yoriqka ega bo`lishi kerak. Tepki o`tmaslashtiriladi (O`tkir qirralari zarba kelmasligi uchun ishlab chiqiladi. Uchining butun kattaligi o`tmaslashtiriladi). O`xtalib yasalgan o`quv granatalari O`QG–N (QGD-5 granatasi qobig`i unga qobig` bo`lib xizmat qiladi) va O`QG ni (qobig` bo`lib unga f-1 granata qobig`i xizmat qiladi) jangovarlaridan farqlanishi maqsadida qora rangga bo`yaladi va O`Q G-N (O`Q G) belgisi, O`Q G ga esa bundan tashqari uzunasiga va eniga qilib oq chiziqlar qo`yiladi. O`CHT mashg`ulotlarida ta`lim ilg`or uslublarini tatbiq qilish, ta`lim uslublari bu ta`lim beriuvchi va ta`lim oluvchi birgalikdagi, ya`ni oxirgilarning bilimga, o`rganishga yetaklaydigan ish usullari, ta`lim uslublarining ko`p turi mavjud. Ulardan asosiylari: o`quv materialini og`zaki bayon etish (hikoya qilish, tushuntirish, ma`ruza), suhbat, mantiq qilish, amaliy ish, materialni mustaqil o`rganish, ko`rsatib berish. Hikoya qilish – bu asosiy materialni tashkil qiladigan hodisalarni qisqa, obrazli, emotsional bayon qilib berish. Hikoya qilish bayonning hikoya shakli 9

hikoya qilish bilan bir qatorda unda muxokama, tasvir belgisi ham bor. Hikoya qilishda hikoya (tartibli, mantiqiy bog`langan bayon), tasvirlash (qurollanish va jangovor texnika tashqi ko`rinishi va qurilishi, ma`lumotlar), so`z bilan berish, muhokama (fikrlarni mantiqiy tartib bilan kabi usullar ishlatiladi. Hikoyaga 20-30 daqiqa ajratiladi. Odatda hikoya tushuntirish, turli ko`rgazmali qurollarni namoyish qilish bilan olib boriladi. Tushuntirish – bu murakkab savol qoida, tamoyil, qonunlar, namoyish etish bilan birikkan, qurol, asboblar qismlari, sxema, harakat usullari tartibini mantiqiy bayon etish. Tushuntirish – bu harakatlar jarayoni bilan hodisalar ma`nosini ochib berish va shuning uchun muhokama, isbot qilib berish unda markaziy o`rinni egallaydi. Materilani tushuntirida harbiy rahbar lo`nda xulosa va ta`riflarni aniq ifoda qilib, gapiradi. O`quvchilar fikrini faollashtirish va to`g`ri tushunchanini tekshirish uchun harbiy rahbar ta`lim oluvchilarga savollar beradi va javobini talab etadi. Ma`ruza – bayon etiladigan material yoyilgan nazariy xabari, ilmiy taxlili. Ma`ruzaning bosh maqsadi ta`lim oluvchiga ularning kelgusi mustakdp ishida yordam berish. Ma`ruzada mavzuning eng murakkab asosiy qoidalari bayon etiladi. Adabiy manbalar tahlil qilinadi va mazkur muammo ustida kelgusida qanday ishlash kerakligi haqida maslahatlar beriladi. Ma`ruzada hikoya qilish va tasvirlash, dalil va misollar taxlili, tushuntirish va isbotlar, umumlashtirish va xulosalar belgilari birgalikda mujassam etadi. O`quv materialini og`zaki bayon etishga asosiy talablar quyidagilar: bayonning asosiyliligi, o`zlashtirilishning yengilligi, ko`rgazmalilik, eslab qolish mustahkamligi. Suhbat – o`quvchilarni yangi bilimlar bilan sodda va tushunarli qilib boyitish ma`qul imkoniyatlaridan biri. Bu yerda suhbat o`quv materialini muhokama qilish shakllaridan biri sifatida ko`rib chiqiladi. Bundan tashqari suhbat ta`lim oluvchilarda ilgari olingan bilimlarni aniqlash, ularni chuqurlashtirishi va tartibga solishga yordam beradi. Maqsadga ko`ra suhbat habar beruvchi (yangi bilimlarni xabar qilish), yoyilgan (olingan bilimlarni tartibga solish, 10

chuqurlashtirish va mustahkamlash), nazariy - tekshiruvchi (o`quv materialini o`zlashtirish darajasini tekshirish) bo`lishi mumkin. Suhbat oldindan tayyorlangan, maqsad, vazifa, mazmuni va o`quvchilar bilimi darajasi e`tiborga olingan holdagina ijobiy natijalar berish mumkin. Mashq qilish – o`quvchilarda ko`nikma, qobiliyatlarni ishlab chiqish va ularni takomillashtirish maqsadida ma`lum bir usul va harakatlarni ko`p martalik yengil murakkablashtirilib boradigan takrorlashdir. Mashq borishida o`quvchilar qurol va jangovor texnikadan foydalanishning va xizmat ko`rsatishning amaliy usullari, taktik, o`t otish va texnik masalalarni hal etish usullari, piyoda safdagi, avtomobil va jangovor mashinalardagi harakatlarni bajarish. O`quvchilar tomonidan mashqlarni bajarish maqsadi, mazmuni va qatiy tartibini tushunish katta ahamiyatga ega. Murakkab mashq va harakatlarni ularning tarkibiy qismlariga bo`lish mumkin. Mashq paytida avval to`g`ri harakatlarga erishadilar, keyin esa teachikni ortiradilar. Amaliy ish – qurollanish va jangovor texnika xizmati, saqlanishi, tejalishi, qurolni qismlarga ajratish va yig`ishni bajarish va boshqa harakatlar o`quvchilar ta`limi nihoyasida muhim va amaliy uslub hisoblanadi. Ularning borishida o`quvchilar ilgari olgan ko`nikma va qobiliyatlarini rivojlantiradi va takomillashtiradi. O`quv materialini mustaqil o`rganish maket, kesma namuna, amaliy sxema va boshqa o`quv qo`llanmalardan foydalangan holda qurolni qismlarga ajratish va yig`ish yo`li orqali amalga oshiriladi. U odatda maslahat, ko`rsatma, qo`llanmalarni takrorlash, boshqa adabiyot va ma`lumotnomalardan foydalanish bilan olib boriladi. Mustaqil ish sifatini oshirishda asosiy o`rinni uning tashkil qilinishi, vazifa hajmini aniqlash, harbiy rahbar tomonidan yordamni nazarot qilish egallaydi. Ta`lim amaliyotida kompleks uslub eng keng tarqalgan. Bunda bir mashg`ulotda ta`lim-tarbiya bir qancha uslublari ishlatiladi. O`quv - dala yig`inlarida yuqorida ko`rib chiqilgan mashg`ulot shakl va uslublariga qo`shimcha qilib quyidagilar ishlatiladi: 11

Taktik saf mashg`ulotlari – 3 kunlik o`quv-dala yig`inlarida o`tkaziladi. Ularda taktik taziyat sharoitida avval alohida har bir o`quv savol, usul, xarakat, keyin esa butunligicha o`yin belgilarini kiritgan holda barcha savollar ishlab chiqiladi. Bunda mashg`ulotni o`tkazish uchun joy tanlash va jihozlash va uning har taraflama moddiy ta`minlash katta ahamiyatga ega. Mashg`ulotlar joyi ta`lim oluvchilarga vaziyat murakkab sharoitlarida harakat qilishga yordam beradigan jang dalasiga qaysidir darajada o`xshatish kerak. Harakatlarni oldindan tayyorlangan ta`lim oluvchilar bilan belgylanishi mumkin. Mashg`ulotlarni o`tkazishda harbiy xizmatchilar ishtirokida nishon, yo`nalishlar maketi, o`t otish vositalari ishlatiladi. Taktik tayyorgarlik va fuqaro mudofasi bo`yicha amaliy mashg`ulotlarlarini o`quv shaharchasida o`tkazishda masofaga ko`ra kichraytirilgan nishon va maketlar ishlatiladi. Taktik mashg`ulotlar – 3 kunlik o`quv dala yig`inlarida ta`lim oluvchilarga haqiqiy vaziyatga yaqinlashtirilgan taktik vaziyatdagi mashg`ulotning barcha o`quv savollari bo`yicha kompleksda harakatlanish ko`nikmalarini singdirish maqsadida o`tkaziladi. Bu mashg`ulotlarda bitta vzvod hujumda, boshqasi mudofaada harakat qiladi. Bu mashg`ulotlarni o`tkazishda harbiy rahbarga yordam ko`rsatish uchun harbiy qism, harbiy o`quv yurtlari va fuqaro oliy o`quv yurtlari harbiy kafedralari harbiy xizmatchilari (imkon boricha) taklif qilinadi. Amaliy, taktik – saf va taktik mashg`ulotlariga ta`lim oluvchilar avtomat, gazga qarshi moslama, piyoda belkuraklari va kamardagi jiddlarda bayroqchalar bilan chiqadi. Bundan tashqari, har bir ta`lim oluvchida granatalar uchun xaltachalar va o`quv granatalari bo`lishi kerak. Barcha ta`lim oluvchilar joylarda amaliy usul va harakatlarni bajara olishi uchun kiyingan bo`lishi kerak. Bu maxig`ulotlar samaradorligini oshirish uchun vzvod va bo`linmalar sardorlari ichidan yordamchilar tayyorgarligani ularni o`tkazishdan oldin tashkil qilish maqsadga muvofiq, bunda ularni quruqlikdagi qo`shinlar jangovor nizomi (3-qism) qoidalari bilan tanshtirish, harakatlarni ishlab chiqish bilan bog`liq bo`lgan savollarni hamda havfsizlik choralarini o`rganib chiqish kerak. 12

Chaqiriqqacha tayyorgarlik tizimida eng yaxshi harbiy rahbarlar tajribasiga ko`ra dasturlashtirilgan ta`lim, muammoli, bilim va ko`nikmalarni bosqichma- bosqich shakllantirish, tayanch konspektlari bo`yicha o`qitish, musobaqali va h. uslublari kabi samarali uslublari keng tarqalgan. Dasturlashtirilgan ta`lim uslubi bu o`quv materialini qismlarga yanada foydali ajartish hamda mashg`ulot rahbari bilan joylardan ma`lumotlarni, ya`ni ta`lim oluvchilar tomonidan o`quv materialining har bir qismi o`zlashtirilishi sifati haqida qaytarma aloqa atalmish yordamida (mashina yordami yoki mashinasiz) uzluksiz olish. Bu uslub o`quv materialini yanada maqsadga muvofiqli tartib va hajmda berishga yordam beradi. Bu uslubni muvofaqqiyatli tatbiq qilish uchun yaxshi o`ylab chiqilgan didaktik material talab qilinadi. Muammoli olib borish – ta`lim oluvchilarga oxirida xulosalar berilmaydi, balki faqat haqiqatga erishish, to`g`ri qaror qabul qilish uchun borish kerak bo`lgan yo`l ko`rsatilinadi. O`rganiladigan material muammoli xususiyatga ega bo`lishi uchun ta`lim oluvchilar bilan nafaqat muammo deb qabul qilinadigan, balki ularni qiziqtirgan, to`g`ri javobni qidirish hohish va zaruriyatini uyg`otadigan asosiy savolni topish juda muhim mashg`ulotda (darsda) muammoli vaziyatni yaratish ta`lim oluvchilarning o`rganilgan materialga qiziqishini oshiradi va shu bilan ular fikrlash faoliyatini faollashtirishga yordam beradi. Tayanch kospektlari bo`yicha ta`lim uslubi (shatalov uslubi atalmish) o`quv materiali ta`lim oluvchilarga yanada muhim qoidalari, sanalari, ta`riflari, nomlari va ular bilan bog`liqligini aks etadigan tayanch konspektlari yordamida beriladi. Tayanch konspektlari bo`yicha o`qitishda o`tilgan materialni yanada mustahkam o`zlashtirish, mustaqil tayyorlanishda uni takrorlash va eslab qolishga vaqtni qisqartirishga erishiladi. Musobaqali uslub kim tezroq va yaxshiroq harakat, usul normativini bajarishdir. U ta`lim oluvchilarda tortishuvlik, yaxshilarga tenglashishga intilish, qoloqlarga yordam berish va ularni ilg`orlar darajasiga yetkazish xislatlarini rivojlantirish uchun yo`naltirilgan musobaqali uslub, taktik, 13

o`t otish, saf tayyorgarligi va boshqa fanlar bo`yicha usullarni ishlab chiqish va normativlarni bajarishda ishlatiladi. Shunday qilib, o`quvchilar ta`limi asosiy uslublarining didaktik vazifasi, tuzilishi va muvaffaqiyatli tatbiq qilish shartlari tavsiflanadi. Bo`ladigan mashg`ulot uchun harbiy rahbar ta`lim uslublarini tanlashda o`quv-tarbiyaviy vazifa xususiyati, o`quv materiali mazmuni, o`quvchilar tayyorlanganligi darajasi, moddiy baza holatidan kelib chiqadi. Bunda ijod belgisi, zobitning o`z tajribasiga tanqidiy qarash, eskirib qolgan usullarni tashlab, ta`lim uslubiyotidagi yangilikni, ilg`orlikni ishlatishi katta o`rin tutadi. 14

O'xshashlar

Chaqiriqqacha tayyorgarlik darslarining sifat va samaradorligini oshirish yo`llari

ChYoT maqsad va vazifalarini amalga oshirish usullari

Kundalik naryad, vzvod bo‘yicha posbonning vazifalari

XVIII-XIX asrlarda harbiy bilimlarning rivojlanishi

Qoraxoniylar davrida harbiy boshqaruv