Qoraxoniylar davrida harbiy boshqaruv - CHQBT - Referatlar

Qoraxoniylar davrida harbiy boshqaruv

Yuklangan vaqt:

30.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

32.3447265625 KB

Ko'chirib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI TARIX FAKULTETI ARXIVSHUNOSLIK YO’NALISHI O’ZBEKISTONING DAVLAT MUASSASALARI TARIXI FANIDAN MUSTAQIL ISHI Bajardi: Tekshirdi:

Mavzu: Qoraxoniylar davrida harbiy boshqaruv Reja: Kirish 1.Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi 2.Qoraxoniylar davlati hukmdorlar boshqaruvi 3.Harbiy va ma’muriy boshqaruvlar, lavozimlar Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 2

Kirish Mavzuning dolzarbligi: Davlat tarixchiligining ajralmas bo’lagi hisoblangan Qoraxoniylar davlati haqidagi asl tarixni, ularni davlat boshqaruvi, hududiy tuzilishi harbiy boshqaruvi haqidagi ma’lumotlarni kelajak avlodga to’liq yetkazishdan iborat. Mavzuning o’rganilish darajasi: Davlatimiz tarixi uchun alohida ahamiyatga ega bo’lgan Qoraxoniylar haqidagi aniq va keng ma’lumotlarni akademik A. S. Sagdullayev, Z Saidboboyev muharrirligi asosida chop etilgan Davlat muassasalari tarixi B. Eshov, A. Odilov, Azamat Ziyo tomonidan amalga oshirilgan izlanishlari natijasida bilib olishimiz mumkin. Mavzuning maqsad va vazifalari: Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi davlat boshqaruvi haqidagi tarixni asl ko’rinishini o’quvchi yoshlarga yetkazishdir. Davriy chegarasi: 927-1212 yillarni o’z ichiga oladi. 3

1.Qoraxoniylar davlatini tashkil topishi Qoraxoniylar davlati yoki qisqacha Qoraxoniylar — 840-1212 yillar oralig’ida O’rta Osiyo va Movarounnahrda hukmronlik qilgan turk sulolasi. Bu Markaziy Osiyoda barpo etilgan birinchi islom sulolasidir. Afzal qarashga ko’ra, Qoraxoniylar davlati qarluq turkiy qabilalariga mansub edi. 389/999-yillarda Ilekxon (388-403/998-1013) qo’mondonligi ostidagi qoraxoniylarning hujumlari ularga Movarounnahr hududidagi hukmronlikni qo’lga kiritish imkonini berdi. Bu hujumlar Somoniylar davlatining qulashi haqida ham xabar berdi. Chunki hujumlardan keyin Qoraxoniylar davlati mintaqadagi Somoniylar davlatining ko’p joylarini bosib oldi. Qoraxoniylar davlati ichki nizolar va bo’linishlar bilan ko’p davrlarni boshidan kechirdi. Bo’linishlar va ichki nizolar, tabiiyki, davlat boshqaruvida sheriklik tizimini qo’llash natijasida sodir bo’lgan. Chunki davlatda bir vaqtning o’zida ikki xil hukmdor bo’lgan: Buyuk xon va oddiy xon. Buyuk Xon davlatning sharqiy qismida istiqomat qilgan va sharqiy tomonni boshqargan. Boshqa Xon g’arbda istiqomat qilib, davlatning g’arbiy qismini boshqargan. Davlat nomi: Qoraxoniylar davlati yoki Turk xoqonligi — 840—1212 yillar oralig’ida markazi hozirgi Qirg’izistonda joylashgan O’rta Osiyo yerlarida hukmronlik qilgan turk davlati. Ayrim tarixiy manbalarda bu saltanat “Ilexon saltanati” deb yuritiladi. Topilgan tangalarning ko’pchiligida “Ilek (Ilik, qo’l va boshqalar)” tipik so’z bor. Masalan, islomiy manbalarda Ali ibn al-Asir bu sulola nomini al-Hoqoniya, al-Haniya yoki al-Afrasiya deb taʼriflagan. Tarixshunoslik va uslubga ko’ra, eng to’g’ri nomenklatura Et-Türkü’l- Hakaniyye" ya’ni Kasgarli Mahmud aytganidek, Turk xoqonligi deganidir. Davlat nomi ikki turkiy so’zdan iborat: Kara va Xan. “Kara” turkchada qora va zodagonlikni bildiradi, “xon”, to’g’rirog’i xoqon esa tanhu, jabg’u, yabg’u, ilbey kabi hukmdorlarga beriladigan turkcha unvondir. Omeljan Pritsak masalani boshqa tomondan tushuntirdi. Qora, qizil, oq va ko’k turklarda to’rt yo’nalishni ifodalaydi. Kompas shimoliy tomonni ko’rsatadi va 4

aksariyat shaharlarda bu yo’nalishlarning darvozalari alohida nomlanadi. Balxning shimoli, ya’ni Karaning yo’nalishi (tomoni) turk darvozasidir. Janub darvozasi hind, g’arbiy darvozasi yahudiy, sharqiy darvozasi esa xitoy. Qora kuchli, ulug’vor va jasur degan ma’noni ham anglatadi. Shuning uchun ular bu nomni olishlari kerak edi. Mahmud G’azniyga xitoylar tomonidan berilgan “Qoraxon” atamasi ham xuddi shunday ma’noga ega. "Qora" buyuklik, balandlik va ustunlikni anglatadi. [14] Tashkil topishi 840 yilda [15] Yettisuv va Sharqiy Turkiston hududlarida "podshoh yag’ma" yoki "ilakxon" boshchiligidagi Qoraxoniylar davlati tashkil topadi. Bu davlat tarkibiga turli turkiy urug’lar - qarluqlar, chigillar, arg’ular, yag’molar va boshqa xalqlar kirgan bo’lib, ular 960-yilga qadar islom dinini qabul qilganlar. Qoraxoniylar davlati Movarounnaxrda Qoraxoniylar davlatining saltanat darajasidagi rivoji va taraqqiyoti 10-asrning 2-yarmiga to’g’ri keladi. Abdulkarim Sotuq Bug’roxon hokimiyatni egallab, o’zini "Qoraxon" deb eʼlon qiladi. Bug’roxondan keyingi barcha xonlar ham ushbu unvon bilan ulug’langan. Qoraxoniylar hukmronligini Movarounnaxrda o’rnatilishi 999-yili qoraxoniylar yana Buxoroni ishg’ol etib, amir Abdul Malik II va podshoh oilasini asirga oladilar. Bu hol Movarounnahrda hokimiyat qoraxoniylar foydasiga uzil-kesil hal bo’lishiga olib keladi. Qoraxoniylar davlati Koshg’ardan Amudaryogacha cho’zilgan Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Shosh, Farg’ona va qadimgi So’g’d yerlarini o’z ichiga olgan. 1005-yilgacha somoniylarning so’nggi vakili al- Muntasir qoraxoniylar bilan muvaffaqiyatli kurashgan, biroq raqibning ko’psonli qo’shini pirovard g’alabani taʼminlagan. Bog’dod halifi fatvosi bilan elikxon Nasr ibn Ali Movarounnahrda o’z hukmronligini o’rnatdi. Movarounnahrni zabt etgach qoraxoniylar dehqonlar tabaqasini yakson etdilar va ularning yerlari va suvlarini davlat tasarrufiga topshirganlar. Elikxon Nasr 1012-yili vafot etgach, uning davlatiga ukasi Ali Tegin vorislik qiladi. Qoraxoniylar Amudaryo vodiysi yerlari uchun g’aznaviylar davlatiga qarshi muntazam urushlar olib borishadi, 11-asr oxirida esa saljuqlarning kuchaygan davlatiga tobe bo’lib qolishadi. Elikxon poytaxti dastlab Uzgenda joylashgan, so’ngra Samarqandga ko’chirilgan. Buxoro 5

ham Samarqandga tobe bo’lgan. Qoraxoniylar Samarqandda, Buxoroda, Binkentda ko’plab binokorlik ishlarini amalga oshirishgan, saroylar, masjidlar va madrasalar bunyod etishgan, musulmon dini nufuzini saqlash va mustahkamlashga hissa qo’shishgan. Oqibatda Qoraxoniylar davlati 1040-yilga kelib 2 mustaqil davlatga: sharqiy va g’arbiy qismga bo’linib ketadi. Sharqiy qismiga Yettisuv, Qashqar, Taroz, Isfijob, Shosh va Sharqiy Farg’ona kirgan. Poytaxti Bolasog’un, madaniy markazi Qashqar bo’lgan. G’arbiy qism Movarounnahrdan to Farg’ona vodiysining g’arbiy chegarasigacha bo’lgan yerlarni o’z ichiga oladi. Markazi Samarqand hisoblangan. Yagona Qoraxoniylar davlati bu tarzda ikkiga bo’linishi va ular o’rtasida sulolaviy kurashlarning davom etishi, yerdan foydalanishga iqto tartibotining keng yoyilishi va mahalliy hokimlarning kuchayishi markaziy hokimiyatni zaiflashtirib qo’yadi. Natijada Qoraxoniylar davlati 1130-yil saljuqiylar hukmdori Sulton Sanjarga tobe bo’lib qoladi. 12-asrning 30-yillari oxirida Qoraxoniylar davlati sharqdan kelgan yangi istilochilar — ko’chmanchi qoraxitoylar hujumiga duchor bo’lib, parchalanib ketdi 1 . Lekin Qoraxoniylar davlati, garchi tarqoq holda bo’lsa- da, 13-asr boshiga qadar mavjud bo’lgan. 1212-yilda qoraxoniylarning so’nggi vakili Usmon ibn Ibrohimning Aloud-din Muhammad Xorazmshoh tomonidan qatl etilishi qoraxoniylarni sulola sifatida rasman barham topishiga olib keldi. 1 Istoriya Uzbekskiy SSR. T. 1. Kniga pervaya. 1955, s. 255. 6

2.Qoraxoniylar davlati hukmdorlar boshqaruvi Qoraxoniylar davlat boshqaruvi yuqoridan quyiga qarab shakllantirilgan bo’lib, davlat viloyatlarga bo’lib idora qilingan. El-yurt hokimlari eloqxon deb nomlanib, bu unvon egalari "elning oq xoni", yaʼni "buyuk xon" qoraxondan nufuz va darajasiga ko’ra keyingi o’rinda turuvchi "kichik xon" hisoblangan. Elokxonlar xoqon noibi bo’lishsa-da, o’lkada o’z nomlari bilan tanga-chaqalar zarb etib, ichki va tashqi siyosatda mustaqillikka intilishgan. Eloqxonlar orasida, Movarounnahr eloqxoni katta obro’ga ega bo’lib, u, odatda, Samarqandda turgan. Bu davrda viloyatlarni "takin" unvonidagi kishilar boshqargan. "Takin" atamasi dastlab qadim turkiylarda xoqon vorisi, valiahdiga nisbatan qo’llanilib, keyinchalik harbiy lashkarboshilar unvoni sifatida ham ishlatilgan. somoniylar va qoraxoniylar davriga kelib "takin" unvonidagi harbiy lashkarboshilar ayni vaqtda biron-bir viloyat noibligini ham boshqargan. Qoraxoniylar davrida takinlarning nufuzi oshgan. Chunki harbiy yurishlar vaqtida ular davlat hayotida muhim ahamiyatga ega bo’lgan. Shaharlar boshqaruvi esa shahar hokimi, rais va muhtasiblar qo’lida bo’lgan. Ular shaharning ichki hayoti va ijtimoiyiqtisodiy ravnaqi uchun masʼul hisoblangan. Diniy hayotda islom dini davlat mafkurasi darajasiga ko’tarilgan. Davlatning mustahkamligi va goyaviy birligi uchun qoraxoniylar ruhoniylar bilan yaqin va do’stona munosabatda bo’lishga intilishgan. Bu davrda imomlar, saidlar, shayxlar va sadrlarga eʼtibor kuchayib, ularning obro’si nihoyatda baland bo’lgan. Bu esa davlatning siyosiy hayotida ular taʼsirining kuchayishi va vaqf yerlarining kengayishiga olib kelgan 2 . Qoraxoniylar davlat boshlig’i lavozimi merosiy xisoblanib, ma’muriy idoralar ikkiga-dargox va devonga bo’lingan. Ulug’ xojib lavozimidagi amaldor xoqon va fuqaro o’rtasidagi qushi (xarbiy lageri) xonto’y deb atalgach, bu yerda xar doim to’qqizta bayroq xilpirab turgan. Elchilar yalavoch yoki yalafar deb atalgan, davlat el va viloyat hududlariga bo’lingan. Qoraxoniylarning davlat tepasiga kelishi Movarounnaxr jamiyati xayotida ham o’zgarishlar yasaldi. Alohida mulklar boshqaruvi, ma’muriy idoralar somoniylar davridagi tartiblarga muvofiq kelar, ijtimoiy mansab va boshqalarda 2 Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Toshkent, 2000. 7

farq katta emasdi. Bu davrda dexqonlar o’zlarining ijtimoiy tuzumdagi xukumronlik mavqeini yo’qotdi. Qoraxoniylar davriga kelib, jamiyatning ijtimoiy bo’g’inlari quydagicha shakilga ega bo’ldi: eloqxon-xoqondan keyingi pog’onada turuvchi amaldor. U xoqon xonadoniga mansub bo’lib, viloyatning mulk soxibi xisoblangan: iqtidorlar-qoraxoniylar davlatining tayanch qatlami, martabalariga ko’ra bir-birlaridan farq qilganlar islom dinining peshvolari-imomlari, sayyidalar, shayxlar, sadrlar. Xokimlar, raislar, muxtasiblar va xokazo. Tariqchilar-ziroatchilarning turkcha nomi. Xunarmandlar Savdogarlar Ko’chmanchilar-chorvadorlar. Qoraxoniylar davrida oddiy xalq butun deb atalgan. Soliq to’lovchi fuqaro raiyat, qabila boshliqlar bek, savdogarlar sart deb atalgan. Xoqon, vaqf, jamoa mulklari qoraxoniylar tasarrufidagi asosiy yer-mulklar xisoblangan. Qoraxoniylarda xuquqiy munosabatlar islom dini an’analariga asoslangan xolda yuritilgan va islom dini peshvolarining mavqei davlatda birmuncha yuqori bo’lgan. Shuningdek, qoraxoniylar ko’chmanchi turkiyqabilalarga xos tartib-qoidalarga ham rioya etganlar manbalarda keltirilgan (Nizomulmulk, Ibn al Asir va boshq). Shunga qaramay, qoraxoniylar raxbarlari islom dini va shariatga amal qilish bilan o’z davlatlarining xuquqiy asoslarini saqlay olganlar, va unga qattiq rioya etganlar. Xorazm davlati o’z mustaqilligiga g’aznaviylar va saljuqiylar xukmronligiga qarshi kurash jarayonida erishdi. Xorazmshohlar markaziy davlat boshqaruvi «al- majlis ul oliy al faxri at-toji» deb nomlangan bo’lib, unga vazir boshchilik qilgan. Vazir bevosita shohga bo’ysingan va uning vazifalari Quyidagilardan iborat bo’lgan: -asxob ad-davovin, ya’ni, devonamaldorlarining boshlig’i bo’lib, yuqori mansab soxiblarini ishga tayinlash va bo’shatish bilan shug’ullangan. -davlat amaldorlariga nafaqa(arzaq) belgilash. 8

-davlat amaldorlarini hayot uchun zaruriy maxsulotlar bilan ta’minlashni belgilash. -soliq va xazinani nazorat qilish. -xukmdorni xalqaro aloqalar, rasmiy marosimlarda rasmiy tanishtirish, raiyat bilan munosabatlarda vositachilik qilish. -xukmdorni xalqaro aloqalar, rasmiy marosimlarda rasmiy tanishtirish, raiyat bilan munosabatlarda vositachilik qilish: -xukmdorga muntazam xamroxlik qilish, qo’shinga boshchilik qilish. Vazirliklarda sadr, dastur, xojayi buzurg kabi unvonlar bo’lgan. Xorazm vazirlari asosan Xorazm, Buxoro, Nishopur, Isfaxon, Balx, Xirotdan chiqqan shaxslardan tayinlangan. Xorazmshohlar saroyida shuningdek, quydagi qator lavozimlar ham mavjud edi: -Xojib ul-kabir yoki xojib ul-xos xukmdor shaxsi bilan bog’liq masalalar va ularga doimiy xamroxlik, eng zarur vazifalarni bajarish bilan shug’ullanganlar. -Ustozdor-barcha xo’jalik ishlari bilan shug’ullanuvchi amaldor. -Amir oxur-otxona boshlig’i lavozimi. -Amir shikor-sultonning ov ishlari boshlig’i. -Tashtdor, Sharobdor, kissador, choshnigir, davotdor, farrosh, amir al-alam va boshqa unvonlar xorazmshohlar saroyi boshqaruv tizimini tashkil etgan 3 . Manbalarda keltirilishicha (muxammad Bag’dodiy), Xorazmda axolining turli qatlamlari va ular o’rtasidagi tafovutlar o’ziga xos shakillangan: Sayyidlar– payg’ambar avlodi sanalib, katta xurmatga sazovor bo’lgan. Imomlar va olimlar– ijtimoiy hayotda ancha ustunlikka ega bo’lgan va davlat ishlariga o’zlarining maslahatlari va yo’l–yo’riqlari bilan ta’sir etgan. -Qozilar va hokimlar–xuquq va tartibot ishlarini nazorat qilgan va amalga oshirganlar. 3 Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Toshkent, 2000. 9

-Tasavvuf vakillari–faqirona hayot kechirganlar, xalq tomonidan nihoyatda e’zozlangan, hukmdorlar ham ularni hurmat qilganlar va ulardan ko’pincha duo tilaganlar. -Oqsoqollar - qishloq, qasaba, urug’ qabilalari boshliqlari. -Amaldorlar va sipohiylar. -G’oziylar – islom dini uchun kurashuvchilar. Mehnatkashlar qatlami va martabalar o’rtasidagi farqlar somoniylardagi singari edi. Bu davrda ham iqto’ yerlari berish davom etgan. 10

3.Harbiy va ma’muriy boshqaruvlar, lavozimlar Qoraxoniylar davlatchilik tizimi o’zidan oldin o’tgan Turk xoqonligi, Turkash davlati kabi turkiy davlatlarning davlatchilik tajribasi va anʼanalariga asoslangan. Qoraxoniylar sulolasi davlat boshqaruvida bu tajribalardan unumli foydalanib, o’z navbatida, uni rivojlantirib, yangi taraqqiyot bosqichiga olib chiqqan. Qoraxoniylar davlati dastlab tashkil topgan vaqtda (9-asr o’rtasi) maʼmuriy-boshqaruv tizimi, qabilalarning o’zaro ittifoqi negiziga asoslangan edi. Bunda davlat boshlig’i "yabg’u" deb nomlangan. O’lkadagi barcha qabilalar yabg’uga bo’ysungan, ayni vaqtda yabg’u o’zi hukmronlik qilayotgan hududdagi barcha qabilalarni tashqi hujumlardan himoya qilgan. Joylarda har bir qabilani o’z sardorlari boshqargan. Qabila sardorlari ayni vaqtda, shu qabilani harbiy sarkardasi bo’lib, xoqon noibi hisoblangan. Harbiy hara-katlar vaqtida ular yabg’uning buyrug’iga binoan o’z harbiy bo’linmalari bilan urushda qatnashishgan. X-asr oxirida Yettisuv va Sharqiy Turkiston hududlarida "podshoh yag`ma" yoki "elikxon" boshchiligidagi qoraxoniylar davlati tashkil topadi 4 . Bu davlat tarkibiga turli turkiy millatlar - qorluqlar, chigillar, arg`ular, yag`malar va boshqa xalqlar kirgan bo`lib, ular 960 yilga qadar islom dinini qabul qilganlar. 992 yili elikxon Bug`ra boshchiligidagi qoraxoniylar qo`shini Movarounnahr hududiga bostirib kiradi. Qoraxoniylar g`alabasiga Bug`raxon bilan Xurosonning somoniy hokimi Abuali Simjur o`rtasida tuzilgan hufyona ittifoq hamda lashkarboshi Foiqning sotqinligi sabab bo`lgan. Natijada qoraxoniylar Buxoroni jangsiz ishg`ol etadilar, amir Nuh esa Chorjo`yga qochishga majbur bo`ladi. Ammo Bug`raxon kasallanib, o`z vatani Koshg`arga ketayotganda vafot etadi. Qoraxoniylar Buxorodan katta o`lja bilan qaytadilar. Qoraxoniyalarning yangi yo`lboshchisi bo`lgan elikxon Nasr Buxoroga qayta hujum uyushtiradi. 995-996 yillarda Nuh II Sabuh Tegin madadi bilan qoraxoniylar hujumini daf etadi. 999-yili qoraxoniylar yana Buxoroni yana ishg`ol etib, amir Abdul Malik II va podshoh oilasini asirga oladilar. Bu hol 4 Sagdullaev A., Mavlonov O’. O’zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi.- Toshkent: Akademiya, 2006. 11

Movarounnahrda hokimiyat qoraxoniylar foydasiga uzil-kesil hal bo`lishiga olib keladi. Qoraxoniylar davlati Koshg`ardan Amudaryogacha cho`zilgan Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Shosh, Farg`ona va qadimgi So`g`d yerlarini o`z ichiga olgan. 1005 yilgacha somoniylarning so`nggi vakili al-Muntasir qoraxoniylar bilan muvaffaqiyatli kurashgan, biroq raqibning ko`psonli qo`shini pirovard g`alabani ta’minlagan. Bog`dod halifi fatvosi bilan elikxon Nasr ibn Ali Movarounnahrda o`z hukmronligini o`rnatdi. Movarounnahrni zabt etgach qoraxoniylar dehqonlar tabaqasini yakson etdilar va ularning yerlari va suvlarini davlat tasarrufiga topshirganlar. Elikxon Nasr 1012 yili vafot etgach, uning davlatiga ukasi Ali Tegin vorislik qiladi. Qoraxoniylar Amudaryo vodiysi yerlari uchun g`aznaviylar davlatiga qarshi muntazam urushlar olib borishadi, XI-asr oxirida esa saljuqlarning kuchaygan davlatiga tobe bo`lib qolishadi. Elikxon poytaxti dastlab Uzgenda joylashgan, so`ngra Samarqandga ko`chirilgan. Somoniylar hokimiyati tugatilgach, X-asr oxirlariga kelib, Qoraxoniylar davlati Amudaryoning yuqori va o’rta oqimlaridan to Yettisuv, sharqda esa Torim daryosigacha bo’lgan katta hududga egalik qiladi. Amudaryo Qoraxoniylar va G’aznaviylar davlati o’rtasida chegara bo’lib qoladi. Lekin ushbu 2 turkiy davlat o’rtasida ham Xuroson hududi uchun o’zaro urushlar bo’lib o’tadi. 1006 va 1008 yillarda qoraxoniylar Xurosonga qo’shin tortib, Balx, Tus va Nishopur shahrini zabt etadi. Lekin Sulton Mahmud G’aznaviy qoraxoniylarga zarba berib, Xurosonni o’z qo’lida saqlab qoladi. G’aznaviylar keyinchalik dastlab o’zlari yer berib, homiylik qilgan saljuqiylar bilan zid-diyatga kirishib, o’rtada katta harbiy to’qnashuvlar yuz beradi. 1040-yilda esa Dandanakon jangiaa g’aznaviylar saljuqiylar tomonidan qaqshat-qich zarbaga uchrab o’zlarini qaytib o’nglay olmaydi. G’aznaviylar davla-tini bu inqirozidan, qoraxoniylarning mahalliy hukmdori Ibrohim Bo’ritegin foydalanib qoladi. U dastlab Xuttalon, Vaxsh va Chag’oniyonni g’aznaviylardan tortib oladi. Keyinchalik butun Movarounnahrni va Farg’onani o’ziga bo’ysundi-rib mustaqil siyosat olib boradi. Oqibatda Qoraxoniylar davlati 1041 yilga kelib 2 mustaqil davlatga: sharqiy va g’arbiy 12

qismga bo’linib ketadi 5 . Sharqiy qis-miga Yettisuv, Qashqar, Taroz, isfijob, Shosh va Sharqiy Farg’ona kirgan. Poytaxti Bolasog’un, madaniy markazi Qashqar bo’lgan. G’arbiy qism Movarounnahrdan to farg’ona vodiysining g’arbiy chegarasigacha bo’lgan yerlarni o’z ichiga oladi. Markazi Samarqand hisoblangan. Yagona Qoraxoniylar davlati bu tarzda ikkiga bo’linishi va ular o’rtasida sulolaviy kurashlarning davom etishi, yerdan foydalanishga iqto tartibotining keng yoyilishi va mahalliy hokimlarning kuchayishi markaziy hokimiyatni zaiflashtirib qo’yadi. Natijada Qoraxoniylar davlati 1130 yil saljuqiylar hukmdori Sulton Sanjarga tobe bo’lib qoladi. XII-asrning 30-yillari oxirida Qoraxoniylar davlati sharqdan kelgan yangi istilochilar — ko’chmanchi qoraxitoylar hujumiga du-chor bo’lib, parchalanib ketdi. Lekin Qoraxoniylar davlati, garchi tarqoq holda bo’lsa- da, XIII-asr boshiga qadar mavjud bo’lgan. 1212 yilda qoraxoniylarning so’nggi vakili Usmon ibn Ibrohimning Aloud-din Muhammad Xorazmshoh tomonidan qatl etilishi qoraxoniylarni sulola sifatida rasman barham topi-shiga olib keldi. Qoraxoniylar davlati vujudga kelgan dastlabki vaqtda, uning etnik asosi va aholisining tarkibini Yettisuv, Isfijob, Shosh, Sharqiy Turkistonning g’arbiy qismi, Farg’onaning shim. -sharqiy hududlarida yashovchi qarluq, chigil, xalach, to’xsi va arg’un kabi ko’plab qabilalar tashkil etgan. Qoraxoniylar keyinchalik Movarounnahr uzra o’z hukmronligini o’rnatgach, o’lkalarda qadimdan yashab kelayotgan o’troq va ko’chmanchi aholini, mazkur yagona davlatning umumiy chegaralarida o’zaro bir-biriga yaqinlashish va aralashib borish jarayoni tezlashdi. Ularning iqtisodiy, madaniy hayoti, bir-biri bilan aloqa-dorlikda rivojlana bordi. Tub yerli aholi taʼsirida yarim ko’chmanchi va yarim o’troqlikda yashab kelgan etnik guruhlar o’troqlashib dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan shug’ullanadilar. Bu obʼyektiv voqea-hodisalar natijasida o’zbek xalqining etnik, hududiy va madaniy jihatdan belgilarida umumiylik hosil bo’lib, bu davrda o’zbek xalqining xalq sifatida shakllanish jarayonining yakuniy bos-qichi yuz berdi 5 Yasuf Xos Hojib. Qutadg’u bilig. Toshkent 1990. 13

Qoraxoniylar davrida turli o’lkalarning birlashishi fan va madaniyat rivojiga ham imkon berdi. Bu davrda Buxoro, Samarqand, Bolasog’un, Qashqar, O’zgan kabi shaharlar ham maʼmuriy, ham madaniy markaz sifatida ahamiyati oshib, yanada kengayib, rivojlanib borgan. Qoraxoniylar fan va madaniyatning o’lka hayotidagi muhim o’rnini anglab unga homiylik qilishgan. Buyuk ipak yo’li asosidagi hududlararo savdo-sotiq yanada ravnaq topdi. Shu davrda bunyod etilib, hozirgacha saqlangan Raboti Malik, Masjidi kalon, Minorai kalon, Vobkent minorasi, Jarqo’rg’on minorasi, Mag’oki attori masjidi hamda ko’plab saroy, masjid, madrasa, minora, xonaqoh, maqbara, tim va karvonsaroy kabi inshootlar qoraxoniylar davrida hashamatli binolar qurish sanʼ- ati yuksak darajada taraqqiy etganliginy ko’rsatadi. Amaliy bezak sanʼati — naqshinkorlik, ganchkorlik va kulolchilik yo’nalishlari rivojlangan. Adabiyot yuksalgan. Yusuf Xos Hojib "Qutadg’u bilig", Mahmud Qoshg’ariynit "Devonu lug’otit turk" kabi asarlari shu davrda yaratilgan. Buhoro ham Samarqandga tobe bo`lgan. Qoraxoniylar Samarqandda, Buxoroda, Binkentda ko`plab binokorlik ishlarini amalga oshirishgan, saroylar, masjidlar va madrasalar bunyod etishgan, musulmon dini nufuzini saqlash va mustahkamlashga hissa qo`shishgan. Vaqt o’tishi bilan qoraxoniylarning bu maʼmuriy boshqaruv usuli rivojlanib, takomillashib borgan. 10-asrning o’rtalariga kelib, Qoraxoniylar davlati o’z tarkibiga qo’shni qabilalarni ham qo’shib olib, hududiy jihatdan kengayib, katta siyosiy kuchga aylangach, ularning davlat boshqaruvida ham maʼlum islohotlar yuz berdi. Davlat tepasida odatda "qoraxon" unvoni bilan ulug’langan "buyuk xon" o’tirgan. Xonlik taxtiga og’a-inichilik udumi asosida sulolaning eng yoshi ulug’ kishisi o’tirgan. Xonlar "qoraxon" unvoni bilan birga tavg’achxon, arslonxon, bug’roxon kabi faxriy unvonlar bilan ham ulug’langan. Qoraxoniylar davlat boshqaruvi yuqoridan quyiga qarab shakllantirilgan bo’lib, davlat viloyatlarga bo’lib idora qilingan. El-yurt hokimlari eloqxon deb nomlanib, bu unvon egalari "elning oq xoni", yaʼni "buyuk xon" qoraxondan nufuz va darajasiga ko’ra keyingi o’rinda turuvchi "kichik xon" hisoblangan. Elokxonlar 14

xoqon noibi bo’lishsa-da, o’lkada o’z nomlari bilan tanga-chaqalar zarb etib, ichki va tashqi siyosatda mustaqillikka intilishgan. Eloqxonlar orasida, Movarounnahr eloqxoni katta obro’ga ega bo’lib, u, odatda, Samarqandda turgan. Bu davrda viloyatlarni "takin" unvonidagi kishilar boshqargan. "Takin" atamasi dastlab qadim turkiylarda xoqon vorisi, valiahdiga nisbatan qo’llanilib, keyinchalik harbiy lashkarboshilar unvoni sifatida ham ishlatilgan. somoniylar va qoraxoniylar davriga kelib "takin" unvonidagi harbiy lashkarboshilar ayni vaqtda biron-bir viloyat noibligini ham boshqargan. Qoraxoniylar davrida takinlarning nufuzi oshgan. Chunki harbiy yurishlar vaqtida ular davlat hayotida muhim ahamiyatga ega bo’lgan. Shaharlar boshqaruvi esa shahar hokimi, rais va muhtasiblar qo’lida bo’lgan. Ular shaharning ichki hayoti va ijtimoiyiqtisodiy ravnaqi uchun masʼul hisoblangan. Diniy hayotda islom dini davlat mafkurasi darajasiga ko’tarilgan. Davlatning mustahkamligi va goyaviy birligi uchun qoraxoniylar ruhoniylar bilan yaqin va do’stona munosabatda bo’lishga intilishgan. Bu davrda imomlar, saidlar, shayxlar va sadrlarga eʼtibor kuchayib, ularning obro’si nihoyatda baland bo’lgan. Bu esa davlatning siyosiy hayotida ular taʼsirining kuchayishi va vaqf yerlarining kengayishiga olib kelgan. 15

Xulosa Ushbu mavzuni yoritish orqali men davlatchilik tarixi shakllanishi jarayonida alohida ahamiyatga ega bo’lgan, Qoraxoniylar davlatining vujudga kelishi, davlat boshqaruvi, shuningdek harbiy boshqaruvi usullari haqida juda keng va aniq ma’lumotlarga ega bo’ldim. Ushbu davlatni menda eng qiziqish uyg’otgan jihati Qoraxoniy hukmdorlar o’z siyosiy mavqei va harbiy strategiyasida kelib chiqib, davlat poytaxtini vaqti- vaqti bilan o’zgartirib turganligidir. Qoraxoniylarning ichki siyosatida xususan, mahalliy ulamolar bilan munosabati har doim ham bir hil bo’lmaganligi ko’zga tashlanadi. Mamlakatda dinga katta e’tibor beriladi va bunga ko’pgina amaldorlar befarq bo’lishmaydi, bu esa ularni obro’sini oshishiga olib keladi. Harbiy hokimiyat kuchli tuziladi, zamonaviy qurollar bilan taminlanadi. 16

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Karayev O. Qoraxoniy xoqonligi tarixi. Frunze. 1983. 2. Istoriya Uzbekskiy SSR. T. 1. Kniga pervaya. 1955, s. 255. 3. Tarixiy Yaminiy. Toshkent 1988. 292-230 betlar. 4. Yasuf Xos Hojib. Qutadg’u bilig. Toshkent 1990. 5. Uzbekskiy SSR tarixi 1-jild. Toshkent “Fan” 1970. 6. Muhammadjonov. A. O’zbekiston tarixi, Toshkent, 1994. 7. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Toshkent, 2000. 8. Karimov Sh., Shamsutdinov R. Vatan tarixi, Toshkent, 1997. 17

O'xshashlar

Yevropadagi milliy ozodlik va dexqonlarning urushlari davrida harbiy san`atning rivojlanishi

Osiyo va amerika halqlarining mustaqillik uchun kurashlari davrida harbiy san`atni rivojlantirish

Slavyan xalqlarining harbiy san`ati

Misr va mesopotamiya harbiy san'ati

Turk va mo'g'il xalqlarining harbiy san'ati