Yopiq urug`li o`simliklar tasnifi.Bir va ikkipallali o`simliklar. Magnoliyadoshlar, ayiqtovondoshlar, ko`knoriguldoshlar, chinniguldoshlar, sho`radoshlar va grechixadoshlar oilalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

97.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Yopiq urug`lilar tasnifi. 2. Bir va ikki pallali o`simliklar. 3. Ikki pallalilar sinfi - Dicotyledones 4. Magnoliyaguldoshlar oilasi tasnifi. 5. Ayiqtovondoshlar oilasi tasnifi. 6. Ko`knoriguldoshlar oilasi tasnifi. 7. SHo`radoshlar oilasi tasnifi. 8. Chinniguldoshlar oilasi tasnifi. 9. Grechixadoshlar oilasi tasnifi. 10. Bir pallalilar sinfi - Monocotyledoneae 11. Piyozguldoshlar oilasi tasnifi. 12. Marvaridguldoshlar oilasi tasnifi. 13. Bardidoshlar oilasi tasnifi. 14. Boshoqdoshlar oilasi tasnifi.

www.arxiv.uz YOPIQ URUG`LILAR - HOZIR YER YUZIDAGI BARCHA O`SIM- LIKLAR ORASIDA USTUNLIK QILAYOTGAN ENG KATTA BO`LIMDIR Ular bir qancha belgilari bilan o`simliklar olamining boshqa vakillaridan keskin farq qiladi. 1. Yopiq urug`lilarning urug`i meva ichida bo`ladi, shuning uchun ham bu o`simliklar "Yopiq urug`lilar" deb ataladi. 2. Bularning changchi va urug`chidan tashkil topgan guli bor. Gullari juda xilma-xil shakli bilan bir-biridan farq qiladi. 3. Changlanishi hamda urug` va mevalarning tarqalishi turli usullar: shamol, hashoratlar, qushlar, suv orqali amalga oshadi. 4. Bulardan qo`sh urug`lanish sodir bo`ladi va natijada faqat murtak emas, balki endosperm ham vujudga keladi. 5. Yopiq urug`lilarning urug`kurtagi uruqqa, tugunchasi esa mevaga aylanadi, urug`i mevabarglar ichida yetiladi. 6. Yopiq urug`lilar boshqa o`simliklar guruhlariga nisbatan juda murakkab morfologik va anatomik tuzilishga ega. Yopiq urug`lilar urug`kurtagining meva qobig`i bilan himoyalanganligi va boshqa bir qator o`ziga xos belgilari ularning o`zidan oldingi, biologik-morfologik jihatdan unga takomillashmagan o`simliklarga nisbatan yerdagi hozirgi hayot sharoitiga yaxshi moslashgan, yuksak darajada tuzilgan o`simlik ekanligini ifodalaydi. Yopiq urug`li o`simliklar ikki sinfga: ikki pallalilar va bir pallalilar sinfiga bo`linadi. Bu sinflarning har birining o`ziga xos belgi xususiyatlari yig`indisi bilan xarakterlanadi. Ikki pallali o`simliklar quyidagi belgilari bilan xarakterlanadi: murtagi ikki urug` pallali, asosiy ildizi yaxshi rivojlangan. Kambiy qavati bo`lganligidan tanasi ikkilamchi yo`g`onlashish xususiyatiga ega. Naychalar to`dasi ochiq. Barglarining shakli har xil va nayi xilma-xil o`yiqli, barg tomirlari to`r shaklida bo`ladi. Gullari 5 bo`lakli tipda.

www.arxiv.uz Gul qo`rg`oni ko`pincha, qo`sh bo`ladi. Biroq bu barcha belgilar emas, ammo ular ikki pallali o`simliklarni bir pallalilardan farq qilishga imkon beradi. Ikki pallali o`simliklarning birortasi bir pallalilar bilan chatishmaydi, hatto ular bir-biriga payvand qilinsa,payvand ham tutmaydi. Xozirgi yopiq urug`lilardan ko`p mevalilar (magnoliya-gullilar, ayiqtovongullilar, zirkgullilar) va ba`zi boshqa o`simliklar eng oddiy o`simlik hisoblanadi. Ko`p mevalilarning juda ko`p oddiy belgilari xos bo`lgan tipik gulining spetsifik tuzilganligi buning isbotidir. Ularning gul o`rni konussimon, gultoji ayrim gulbargli, gulbarglari ko`p, ular spiralsimon joylashgan va hokazo. Changchi va urug`-chilarining ko`pligi bu o`simliklar uchun ayniqsa xarakterli. Ko`p mevalilar qabilasi-(Polucarpicae). Ko`p mevalilar qabilasi 23 ta oilani o`z ichiga oladi. Bu qabilaga kiruvchi daraxtlardan magnoliyadoshlar, lavrdoshlar, zirkdoshlar, o`t o`simliklardan esa ayiqtovondoshlar eng tipikdir. Ko`p mevalilarning gullari xilma - xil bo`lgani bilan ularning sodda tipda tuzilgan. Guldan, ya`ni oddiy (vegetativ) novda belgilarini radial simmetriy, go`yo poyaga o`xshaydigan cho`ziq gul o`rni, spiral tartibda joy olgan va bir - biriga qo`shilmagan notayin sondagi barglarini saqlab qolgani guldan solib chiqqanligini ko`rish qiyin emas. Biz faqat magnoliyadoshlar va ayiqtovondoshlarni ko`rib chiqamiz. Magnoliyadoshlar oilasi - (Magnoliaceae) Bu oilaga faqat daraxt va butasimon o`simliklar kiradi. Ularning 12 avlod 100 ga yaqin turi bor. Barglari oddiy, ko`pincha yon bargchalari bo`ladi. Bu oila vakillarining ba`zilari doimo yashil tursa, ba`zilari kuzda bargini to`kadi. Barglarida efir moy chiqaradigan ichki bezchalar bor. Gullari ko`pincha ikki jinsli, aktinomorf bo`lib, gul o`rni cho`ziq. Gulqo`rg`on bargchalari har xil sonda 6 tadan 12 tagacha va bundan ko`proq bo`lib, ba`zi vakillarida spiral holda joy olsa, ba`zilarida doiralar hosil qiladi, ko`pincha uch bo`lakli bo`ladi. 3 tadan doira

www.arxiv.uz bo`lib joylashganlarida tashqisi rangi bilan boshqalardan farq qiladi va kosacha hosil qiladi. Talaygina otaliklar, urug`kurtaklari tugunchalar chetidan joy oladigan ko`p a`zoli apokarp genitsey hosil qiluvchi meva barglari sinokarp spiral bo`lib joylashgan. Bu oilaning tipik vakili magnoliya avlodidir. Uning qisman Sharqiy Osiyoda,qisman Shimoliy Amerikada uchraydigan 30 ga yaqin turi bor. Magnoliyalarning ba`zi turlari Floridada yevvoyi xolda o`sadi. Subtropik iqlimli rayon bo`lgan Qirim va Zakavkazyeda ekib o`stiriladi. Park va bog`larda ko`pgina asl vatani shimoliy Amerika bo`lgan yirik gulli magnoliya (M.grandiflora) ekiladi. Bu o`simlik kalta bandli, barglari katta-katta va oddiy,cheti butun, qalin, yaltiroq bo`ladigan daraxtdir. Shu barglarining yonbarglari kurtakdagi hali ochilmagan yosh barglarni saqlab turadi. Yakka- yakka bo`ladigan yirik-yirik gullarining diametri 10 sm ga boradi va bundan ham oshadi. Gullari oq yeki pushti rangda bo`lib juda xushbo`y. Gul o`rni cho`ziq konussimon shaklda. Unda gulqo`rg`onning 6-12 ta nim rang,yirik-yirik,bargchalari uch a`zoli doira bo`lib turadi. Bargchalaridan keyin spiral holda joylashgan bir otalikda serbar chang ipchasi bor, bu ipcha uchi changdonlar ustida ko`tarilib turadi. Changdonlar cho`zinchoq bo`lib, bog`lam atrofidan joy oladi. Gul o`rnini 2/3 bo`lagini yuqori qismini ginetsey egallagan. Spiral holda joylashgan talaygina meva bargchalarining har qaysisi mustaqil onalik hosil qiladi, shu bilan birga,o`rta tomirdan bukilib turadigan meva bargchasining chetlari bir-biriga qo`shilib ketadi va shu tariqa yuzaga kelgan bir uyali tugunchadan ko`pincha 2 ta urug` kurtak joy oladi(ba`zi turlarida urug`kurtaklar 6 donagacha bo`ladi). Onalik ustunchasi yo`q,shuning uchun og`izchaning chang ushlaydigan yuzasi meva bargchasining chetida, yuqori qismida turadi. Shunday qilib ularning gul formulasi quyidagicha ifodalanadi: Tuguncha ustki. Gullash tamom bo`lgandan keyin gulqo`rg`on bargchalari bilan otaliklari tushib ketadi, ularning o`rni esa chuqurcha-chuqurcha bo`lib qoladi: gul o`rni qalinlashadi va onaliklardan kul rang tukli bir talay bargsimon meva xosil bo`ladi, ular qorin

www.arxiv.uz chokidan ochiladi. Shu mevalar bo`yi 5-7 sm va bundan ko`proq keladigan cho`zinchoq "qubba" xosil qiladi.Pishib yetilgan urug`lari qizil rangda bo`ladi va etdor po`st bilan qoplanib ipdek uzun bandida pastga osilib turadi. Magnoliyagullilarning boshqa vakillari lola daraxti (Liriodendron) ni ko`rsatish mumkin. Bu avlod vakillari Kavkaz, Qrim va O`rta Osiyoning janubidagi Ashxobod va Dushanbedagi parklarda, hozirgi vaqtda Toshkentdagi parklarda ham o`stirilmoqda. Lola daraxtining bo`yi magnoliyaning bo`yidan biroz balandroq 40 m.ga yetadi. Bu daraxtning gullari sirtidan lolaga birmuncha o`xshaydi, lekin rangi loladek ochiq bo`lmaydi. Lola daraxti Amerikada "oq terak" deb ataladi.Uning yog`ochidan xar xil asboblar tayyorlanadi. Magnoliyagullilarning ko`pchiligi dekorativ o`simlik sifatida o`stiriladi.Bu oila vakillari eng qadimgi o`simliklardan biridir. Bo`r davriga talluqli qazilma qoldiqlar shundan guvohlik beradi.Oddiy novdaga xos ko`pgina belgilarni saqlab qolgan oddiy tuzilishli gullar, shuningdek boshqa morfologik belgilar bu oilaning qadim zamonlardan qolganligiga mos keladi. Ularning ba`zi vakillarining yog`och qismida suv naylari yo`q,shunga ko`ra suv o`tkazuvchi elementlar xoshiyador teshikchali traxeidlardangina iborat bo`ladi, shu tufayli bularning yog`och qismi ninabarglilarning yog`och qismiga juda o`xshab ketadi. Ayiqtovondoshlar oilasi-Ranunculaceae Bu oila 1200 ga yaqin turni o`z ichiga oladigan katta oila bo`lib, ko`pchilik vakillari bir va ko`p yillik o`tlardir. Ba`zan chala buta va lianasimon butalar ham uchraydi. Ularning barglari navbatlashib joylashgan, ko`pincha panjasimon yoki patsimon qirqilgan yon barglari bo`lmaydi. Bu oila vakillarining gullari xar xil tuzilgan:ba`zilarida aktinomorf, ba`zilarida zigomorf bo`lsa, goho siklik, goho doirali bo`ladi. Gullar ikki jinsli. Gulqo`rg`oni oddiy gultojisimon yoki kosabarg va tojbarglarga ajralgan.Gulkosa 5 ta,ba`zan 3-20 ta,gultoji ochiq rangli,tojbargi 2- 20 ta,ba`zan mayda bo`lib shiradonlarga aylangan.Onaligi ko`p, erkin, changdoni esa gulning tashqarisiga yoki ichkarisiga qaragan bo`ladi. Genitseyi ko`p, ba`zan

www.arxiv.uz 1 ta, apokarp tipda tuzilgan, onaligi bir mevabargli. Tugunchasi ustki, bir uyali, 1 ta yoki bir nechta urug`kurtakli. Gul formulasi: * Sa 5 So 5 A U Bu oila vakillarining xarakterli belgisi otaliklarining magnoliyadoshlar oilasining vakillaridagi singari cheksiz bo`lib,ko`pincha spiral joylanishi,onaligining qariyib hamma vaqt erkin bo`lishidir. Ayiqtovondoshlarning to`qimasida efir moyi bezlari bo`lmasa ham, lekin tarkibida chorva mollari uchun zaxarli bo`lgan alkaloidlar, glikozidlar, saponinlar bo`ladi. Shuning uchun bu oila vakillarini mollar xush ko`rib yemaydi, ko`plari zaharli o`tlar hisoblanadi. Ayiqtovondoshlar oilasi ba`zi turlarining mevasi bargsimon bo`lsa, ba`zilarining mevalari ochilmaydigan yong`oqchalar holida bo`ladi. Ba`zan rezavor va ko`sakcha mevalilari ham uchraydi.Bu oilaga kiruvchi tipik vakillardan biri ayiqtovon (Ranunculus) avlodidir. Bu avlod 600 turga ega. Bular orasida o`rta mintaqada eng ko`p uchraydigan-laridan zaxarli ayiqtovon (R.Sceleratus), o`rmalovchi ayiqtovon (R.repens), o`yuvchi ayiqtovon (R.acer) ni aytib o`tish mumkin. O`rmalovchi ayiqtovon (Ranunculus repens) - nam joylarda ko`p uchraydigan o`t bo`lib,ildiz yonidan chiqqan uchta-uchtalik yopirma barglari (rozetkasi)bor. Gullari qimoz tipda shoxlanadigan yoyiq to`pgul bo`lib turadi. Gulning qo`sh gulqo`rg`oni bor.Bu gulqo`rg`on 5 ta gulqo`rg`on, 5 ta gulkosacha va och sariq rangli 5 ta gultojbarglardan tashkil topgan. Har qaysi gulbarg tagida nektardonli kichkina chuqurcha bor,bu chuqurcha sariq rangli tangacha bilan bekilib turadi. Otaliklar soni cheksiz sonda bo`lib spiral xolda joylashgan.Ulardan yuqoriroqda talaygina onaliklar joylashgan. Har kaysi onalik bitta meva bargchasidan iborat bo`lib, ularda ko`zga arang ilinadigan ustuncha bor. Bir uyali tugunchada bitta urug`kurtak bo`ladi. Mevasi ochilmaydigan quruq meva-yong`oqchadan iborat. Bu oilaga: adonis yoki suvur o`t-Adonis,sedana-Nigella, isparak (Delphnium), akonit-Aconitum, kabi avlodlar ham kiradi. Akonit avlodi-(Aconitum). Bu avlod vakillari ildizlari tuganaksimon, bo`rtgan, poyasi tik chiqqan, barglari panjasimon qirqilgan yirik gulli o`t

www.arxiv.uz o`simliklar bo`lib ularning gullari noto`g`ri, ko`k, binafsha, sariq ba`zan oq ranglidir. Gulqo`rg`oni tojsimon. Mevasi ko`p urug`li, bargsimon bo`ladi. Akonitning barcha turlarida akonitin alkaloidi bor.Tanasining barcha qismi zaharlidir. Ko`pincha dorivor va dekorativ o`simlik sifatida ekib o`stiriladi. Dori bo`ladigan o`simliklar orasida bahor suvur o`ti (Adonis vernalis) hammadan ko`proq ishlatiladi. Bularning yer ustki qismidan yurak kasalliklarini davolashda qo`llaniladigan adonizit va adonin brom nomli preparat tayyorlanadi. Pionlar, isparaklar manzarali o`simliklar sifatida ekib o`stiriladi. Ko`knoriguldoshlar oilasi-Papaveraceae Bu oilaning vakillari o`tlardir, ularda, odatda bo`g`imlarga bo`lingan sut naylari yoki sut xujayralari bo`ladi. O`simlikda sutsimon shira bo`lmasa,maxsus moddasi bor cho`ziq xujayralar yuzaga keladi.U 26 avlodga oid 250 turni o`z ichiga oladi. O`rta Osiyoda 8 turkumga oid 35 tur uchraydi.Bu oilaga kiradigan o`simliklar asosan o`tlar, qisman butalardir. Barglari ko`pincha patsimon qirqilgan, navbatlashib yoki qarama-qarshi joylashgan. Gullari yakka-yakka yoki to`pgulda joylashadi. Aktinomorf, ba`zan zigomorf kosachasi 2 ta, gultoji 4 ta, ba`zan 6 ta kosachasi faqat g`unchaligidagina bo`ladi, guli ochilishi bilan tezda tushib ketadi. Otaligi 2- 4 ta yoki cheksiz, doira bo`lib joylashgan. Onaligi 2 ta yoki bir nechta mevabargli, senokarp tipda, tugunchasi ustki, bir uyali, mevasi ko`p urug`li ko`sacha yoki yong`oqchadir. Urug`lari endospermli, xashoratlar vositasi bilan changlanadi. Gul formulasi: * Sa 2 So 4 A G ( ) Bu oilaning eng tipik vakillaridan biri ko`knoridir. (P.Somniferum). Bu bo`yi 1 m ga yetadigan ko`kimtir bir yillik o`t o`simlikdir. Uning gullari yirik ko`pincha binafsha,pushti va oqish rangli, ko`sakchasi yirik, bochkasimon va silliq, tarkibida 26 xil alkaloid saqlaydi, urug`lari mayda, ko`p va seryog` bo`ladi. Ba`zan otaliklarining bir qismi metamorfozalanishi sababli gulbarglari to`rttadan oshiq bo`ladi, otaliklari bir talay, ular ham doira doira bo`lib turadi. Onaligi 8-12 meva

$www.arxiv.uz bargchadan tuzilgan bo`lib, kattakon tugunchasi va chetlari go`yo shu`laga o`xshab, parrak-parrak bo`lib turadigan disksimon tumshuqchasi bor. Ko`sakchasi ko`kligida ko`ndalangiga tilinganda chiqqan oqimtir sut shira havoda qo`shilib qolib qo`ng`ir tus oladi. Shu modda "opiy" yoki "chakida"deb ataladi. Shu tarzda olinib ko`paytirilgan opiylar farmatsevtika sanoatiga jo`natiladi. U yerda meditsinada muhim ahamiyatga ega bo`lgan morfin, kodein, papaverin singari alkaloidlar olinadi. Ko`knorining mayda - mayda bo`ladigan urug`larida 40% dan ortiq, goho 50 % moy bo`ladi. Ko`knori moyi mazali va hadeganda ochilmaydigan bo`lganligidan juda yaxshi masalliq hisoblanadi. Ko`knori moyi qizitmasdan preslash yo`li bilan olinadi. Chiqqan kunjarasidan uni endi qizdirib presslash yo`li bilan qora rangli badxo`r faksiya ajratib olinadi. Qizilgulli ko`knor (P.parsoninum). Bir yillik o`t o`simlik bo`lib guli qizil rangda. Apreldan boshlab chamandek ochiladigan va keng tarqalgan o`simlik. Sharq ko`knorisi (P.orientalis). Bu bo`yi 1 mga yetadigan tukli, ko`p yillik o`t o`simlik. Tojbarglari yirik, uzunligi 9sm to`q qizil rangli, tag tomoniga yaqinlashgan sari qora dog`li bo`la boradi. Manzarali o`simlik sifatida ekiladi. Remeriya (Royemeria) . Bu barglari, odatda ikki karra patsimon, chuqur qirqilgan kichikroq, bir yillik o`t o`simlikdir. Qizg`aldoq (R.refracta) . Qizil gulli ko`knordan qizil tojibargning ostida qora dog`i bo`lishi va mevasining dukkaka o`xshashligi bilan farq qiladi. Sharq qizg`aldog`qi (R.oricentalis) esa tojbargi binafsha rangli, pastida dog`i yo`q, bo`yi 5-20 sm o`simlikdir. Ko`knorining opiy beradigan navidan meditsinada dori sifatida ishlatiladi. YOg` beradigan navining urug`ida 48% gacha yog` bo`ladi. Urug` yog` olishdan tashqari konditer sanoatida ham ishlatiladi.Chunki uning tarkibida alkaloid bo`lmaydi. Lolaqizg`aldoq konditer sanoatida ishlatish uchun bo`yog`i olinadi. Chinniguldoshlar oilasi-Caryophyllaceae$

www.arxiv.uz Bu oila vakillari bir yillik, ko`p yillik chala buta o`simlikdir. Ularning poyalari silindir, bo`g`imli soxta dixotomik shoxlangan bo`ladi. Barglari oddiy va qarama-qarshi joylashgan, yonbargsiz, ba`zan pardasimon yonbarglidir. Ularning gullari to`g`ri, rangli yakka-yakka bo`lib yoki dixaziy to`pgulda joylashgan. Ko`pincha 2 jinsli, gulqo`rg`onli, odatda beshlik tipda tuzilgan, 5 doirali. Gulqo`rg`oni kosachabarg va tojibarglarga ajralgan, ba`zan oddiy gulqo`rg`onli. Gulqo`rg`on bargchalari 5 tadan. Kosachabarglari qo`shilib o`sgan yoki erkin, 4- 5 tishli.Tojbarglari 4-5 ta, kosachaning tishlari bilan navbatlashib joylashgan. Otaligi 5-10 ta 10 ta bo`lganda tashqi doiradagi otaliklar tojbarglarning qarshisida joylashadi. Onaligi 1 ta, 2, 3, 5, 4 mevabargli. Tugunchasi ustki, bir uyali. Mevasi ko`sakcha yoki yong`oqcha, ba`zan quruq rezavor-meva bo`ladi. Urug`lari perspermli. Ko`sakchasi uchidagi tishchalaridan ochiladi. Vegetativ organlarida xususan yer ostki qismida saponinlarning bo`lishi bu oila vakillari uchun xarakterli xususiyatidir. Bu oila 80 avlod va 20000 ga yaqin turdan tashkil topgan bo`lib yer sharining hamma qismida, ko`proq shimoliy yarim sharda, O`rta dengiz oblastlarida Avstraliya va Afrikada ko`p tarqalgan. O`zbekiston florasida 24 avlodi va 130 turi yovvoyi holda o`sadi. Chinniguldoshlar oilasi kosacha barglarining erkin yoki qo`shilib o`sganligiga qarab 2 oilaga bo`linadi. 1.Yulduzo`tdoshchalar oilachasi - Alsinoideae.bu oilaga mensimas yulduzo`t (S.Neglecta), xolosteum (Holosteum) lar kiradi. Bu oila vakillarning kosachabarglari erkin, mevasi ko`sakcha yoki yong`oqcha bo`ladi. Ular bir yillik va ko`p yillik mezofit o`simliklaridir. 2.Bo`ritikandoshchalar oilachasi. (Silenoideae). Bu oilacha vakillari kosachabarglari qo`shilib o`sgan, tojbarglari bandli, ko`pincha tojbarg bandining plastinkaga o`tayotgan yerida tangachalardan iborat qo`shimcha gultoji bo`ladi. Bu oilaga chinnigul (Dianthus), bo`ritikan (Acanthophyllum), geixofilla (Yypsophila)kabilar kiradi. Chinnigul avlodi-(Dianthus) . Bu ko`p yillik o`tlar, ba`zan chalabutalardir. Gullari 1 tadan yoki soyabonsimon, dixaziy tipdagi to`pgulda joylashgan. Kosachasi naychasimon, 5 tishli.Tojbarglari 5 ta, uzunbandli, rangi xar xil, uchi

www.arxiv.uz tishli yoki uqali. Otaligi 10 ta. Onaligi ikki meva bargli. Mevasi ko`p urug`li ko`sakchadir. O`zbekistonda 10 turi yovvoyi xolda o`sadi. Xonadonlarda va gulzorlarda ham o`stiriladi. Vatani Xitoy, bir yillik o`simlik, xitoy chiniguli (D.Chinensis) xamda O`rta va G`arbiy yuvropadan keltirilgan ko`p yillik turkiya chinniguli(D.Barbatus) va golandiya chinniguli (D.Coryorhylus) keng miqyosda ekiladi. Chinnigulodoshlarning xo`jalikdagi ahamiyati. Kuchli ta`sir etuvchi zaharli saponinlar yoki glikozid saponinlarning bo`lishi bu oilaning asosiy xususiyatlaridan biridir. Bunday saponinlar yetmak, gipsofila ildizlarida ko`p to`planadi. Bir necha turlari dekorativ o`simlik sifatida ekiladi. Shu maqsadda chinnigulning 70 turi o`stiriladi. Yetmak texnik o`simlik sifatida O`zbekistonda ekila boshlandi. Bular orasida ham mollar uchun yaxshi oziq bo`ladigan turlar uchramaydi. Ammo dori bo`ladigan bir necha vakillari bor. Mas.grijnik- samincho`p. Torondoshlar-Otquloqdoshlar oilasi-Polygonaceae. Bu oila vakillari o`t, ba`zan chala buta va yirik butalardir. Torongullilar tarkibiga bitta oila kirib, u oilada 3 avlod, 800 ga yaqin tur bor. Bu oila vakillari asosan shimoliy mintaqalarda o`sadi. Ularning poyasi bo`g`imli, barglari oddiy, barg bandi poyani qamrab olib, yonbarglari qo`shilib o`sib naychaga aylangan bo`ladi. Gullari to`g`ri, ikki jinsli yoki ayrim jinsli oddiy yoki qo`sh gulqo`rg`onlidir. Gulqo`rg`oni bargchalari 3-6 ta. Onaligi 2-3 mevabargli, 2-3 naychali, tugunchasi ustki, bir urug`kurtakli. Urug`kurtagi to`g`ri va ikki o`ramli. Xashoratlar va shamol vositasi bilan changlanadi. Mevasi uch qirrali don meva yoki yong`oqchadir. Bu oila 40 avlod va 800 turdan tashkil topgan. Ular asosan yer sharining o`rta iqlimi poyaslarida tarqalgan. Arktikada ham uning vakillari uchraydi. O`zbekistonda esa 7 avlodi, 150 turi uchraydi. Otquloq, ravoch, juzg`un, grechixa va shu kabilar mashhur avlodlardir. Grechixa avlodi(Fagapyrum). Bu avlodning vakillari bir yillik, ko`p yillik o`simlikladir. Ularning otaligi 8 ta, onaligi 3 meva bargli va 3 tumshuqli, mevasi 3 qirrali yong`oqcha bo`ladi. Gulqo`rg`oni 3 a`zoli ikki doiradan, androtseyi ham

www.arxiv.uz uch a`zoli ikki doiradan joy olgan, genitseyi uch a`zoli senokarp genitsey holida bo`lgan trimer gulni asosiy gul tipi deb hisoblansa bo`ladi. Tashqi doiradagi otaliklar ajraladigan bu oilaning ba`zi vakillarida otaliklarning soni 9 tacha bo`ladi va bundan ham oshadi. Rovoch ( Rheeum ). Grechixalarda faqat ikki otalik ajraladi, shunda guldagi otaliklar atigi 8 ta bo`lib qoladi, shu bilan birga, ichki gulqo`rg`on doirasining bir bargi yo`qolib, gulqo`rg`on doirasining bir bargi yo`qolib, gulqo`rg`on besh a`zoli bo`lib qoladi. Ekiladigan grechixa (F.Sagitatum). Bu poyasi qizil rangli shoxlangan bir yillik o`t o`simlikdir. Uning to`pgullari barg qo`ltig`idan chiqqan. Gulllari ikki jinslidir. 3 ta uzun va 2 ta qisqa naychadidir, otaligi 8 ta bo`ladi. Mevasi 3 qirrali, silliq yong`oqchadir. Urug`i kraxmalli,doni uchun ekiladi va yaxshi asal beruvchi o`simliklardan hisoblanadi. Tatar grechixasi - (F.tataricum ) - begona o`t sifatida uchraydi. Otquloqdoshlarning xo`jalikdagi ahamiyati. Bu oilaning vakillari yer sharining hamma qismida tarqalgan. Barglarida va yosh poyalarida oksalat kislota kalsiyli tuzining yer osti qismida esa dubil moddalarning bo`lishi bu oila vakillaring xarakterli xususiyatlaridan biridir. Glikozidlardan rutin va boshqalar bor. Masalan: ovqatga ishlatiladigan, don beradigan o`simlik sifatida grechixa, sabzavot o`simligi sifatida tovul (Rumex acetosa), rovoch (Rheum) va boshqalar. Dubil modda beruvchi o`simlik sifatida taran ekilmoqda. Ko`chma qumlarni mustaxkamlash maqsadida juzg`un ekiladi. Suv qalampiri meditsinada ishlatiladi. Sho`radoshlar oilasi-Chenopodiaceae Bu oilaga 100 dan ortiq avlod va 1500 tur kirib,shundan O`zbekistonda 43 avlod va 180 turi o`sadi. Bu oila vakillari qiyofasi xar xil bir yillik, ikki yillik va ko`p yillik o`tlar, chala butalar, ba`zan, buta va kichik-kichik daraxtlar kiradi. Ko`pincha sersuv, tuksiz yoki har xil tukli bo`ladi. Barglari yon bargsiz, plastinkasi va bandi yaxshi taraqqiy etgan yoki reduksiyalangandir: ba`zan

www.arxiv.uz butunlay bo`lmaydi. Plastinkasi yirik, yassi shakllaridan tortib, ipiksimon, bigizsimon va silindirsimonlari ham bo`ladi. Gullari mayda, ko`rimsiz, ikki jinsli yoki bir jinsli bo`lib,to`pgulga yig`ilgan. Gulqo`rg`oni 1-5 ta yashilroq yoki oqish pardasimon barglardan tuzilgan.Gullarda 1-5 ta changli bo`lib, ular gulqo`rg`on barglari ro`parasiga joylashadi.Urug`chisi 2- 5 mevabargchadan tuzilgan.Tugunchasi ustki, bir uyali va bir urug`kurtak. Shamol yoki xashoratlar yordamida changlanadi. Mevalari yong`oqcha yoki rezavor, ba`zan to`pmeva bo`ladi. Lavlagi avlodi (Beta). Bu avlod vakillari bir yillik va ko`p yillik o`t o`simliklardir. Ularning 10 turi ma`lum bo`lib, Kavkazda, Eronda, O`rta Dengiz bo`ylarida yovvoyi xolda o`sadi. Oddiy lavlagi-(B.rsulgaris). Bu ikki yilik o`simlik bo`lib, birinchi yili urug`dan uzun bandli, yirik qizilroq rangli to`pbarglar va oziq moddalarga boy yo`g`onlashgan"ildimeva" xosil qiladi. Ikkinchi yili sershox, bir oz uzun,uchlari to`pgullar bilan tugovchi poya vujudga keladi. Sharsimon to`pgulda, ikki jinsli 5 ta gulqo`rg`on bargli 1-8 ta gullari bo`ladi. Changisi 5 ta bo`lib, gulqo`rg`on barglarning qarshisida joylashgan, urug`chisi 3 meva bargli, tugunchasi chala ostki bo`lib uyali. Mevasi gulqo`rg`on barglari bilan qo`shilib o`sgan yong`oqchadir. Lavlagining mevasi botanika nuqtai nazaridan qaraganda noto`g`ri bo`lsa ham aholi o`rtasida urug` deb yuritiladi. Ekiladigan lavlagi navlari ko`p bo`lib ular 4 xilga bo`linadi. 1. Qand lavlagi-ildizmevasi cho`zinchoq noksimon yoki cho`ziq bo`ladi tarkibida 22 foizgacha qand bo`ladi. 2. Xashaki lavlagi-ildizmevasi ancha yirik,lekin tarkibida qand oz bo`ladi. 3. Osh lavlagi yoki sabzavot lavlagi. 4. Barg lavlagi yoki mongold,uning qalin sershira bargi bo`lib, u ovqatga ishlatiladi. Sho`ra avlodi-(Chenopodium) . Bu avlod vakillari bir yillik,ikki yilik va ko`p yillik buta o`simliklaridir.Oq sho`ra (Ch.abbum). Bir yillik, sershox, barglari

www.arxiv.uz bandli 2 tomonidan unli g`uborlar bilan qoplangan o`simlikdir. Bu eng ko`p tarqalgan begona o`tlardan biri bo`lib, sug`oriladigan ekinlar orasida o`sadi. Sassiq sho`ra-(Ch.vilvaria). O`ziga xos o`tkir xid chiqaradigan bir yillik begona o`tdir. Barglarning 2 tomoni ko`kimtir, gulqo`rg`oni unsimon g`uborli bo`ladi. Sug`oriladigan ekinlar bilan birga, shuningdek, xovlilarda, yalangliklarda uchraydi. Tereksen (Eurotia), izen (K.prostrata)saksovul (Haloxylon) va x.k shu oila vakillaridir. Shirali sho`ralar sho`r bosgan tuproqda o`sadigan. Ularda suv saqlovchi to`qimalar borligidan bu o`simliklar tuzni juda ko`p singdiradi. Shirali sho`ralar tarkibidagi kul moddasi miqdori jihatida boshqa o`simliklardan ro`yrost ajralib turadi. Ulardagi quruq modda miqdori o`simlik og`irligining 50% ni tashkil qiladi. Masalan; qizil sho`ra (Salicornia herbacea). Ko`pchilik sho`ralarda poyasining tagi yog`ochlanadigan bo`ladi. Ular ba`zan aylanasi 70 sm ga boradigan va bundan ham oshadigan katta - katta butalar holida o`sadigan bo`lganidan o`tin o`rnida ishlatiladi, sahro va yarim sahro rayonlarida iqtisodiy jihatdan katta ahamiyatga egadir. Bir pallalilar sinfi - Monocotyledoneae . Bu sinf vakillari yer yuzining hamma joylarida tarqalgan bo`lib, tarkibida 4 ta kenja sinf, 104 oila, 3000 avlod va 63. 000 turni birlashtirgan. Bir pallali o`simliklar o`ziga xos belgilari bilan ikki pallalilardan farq qiladi. Bu sinfga kiradigan o`simliklarning ichki tuzilishi ham bir-biridan farq qiladi. Ularda poya va ildizlarining yo`g`onlashmasligiga sabab po`stloq bilan markaziy silindr qismi o`rtasida ikkilamchi paydo qiluvchi to`qima - kambiy qavatning bo`lmasligidadir. Lekin, ayrim bir pallalilardan yog`ochsimon dratsena, yukkalarda kambiyning hosil bo`lishi bilan ular eniga yo`g`onlashadi. Bir pallali o`simliklarning o`qildizi bir vaqt qurib qolishi tufayli poyasining pastki tomonidan qo`shimcha ildizlar o`sib chiqib, sochma - popik ildizni hosil qiladi. Barglari oddiy paralel yoki yoysimon tomirlangan. Barg shakllari lansetsimon, lentasimon chiziqsimon, naychasimon, tuxumsimon bo`ladi. Piyozguldoshlar oilasi - Liliaceae .

www.arxiv.uz Bu oilaga 10 avlod, 470 ta o`simlik turi mansub bo`lib, ulardan230 ga yaqini madaniy holda o`stiriladi. Bu oilaga mansub o`simliklar asosan o`rta iqlimmintaqalarda, G`arbiy va Sharqiy Osiy, Ximolayda tarqalgan. Piyozguldoshlar oilasiga ko`p yillik o`t, yer ostki piyozboshli o`simliklar kiradi. Bu oilaning hamma vakillari geofit o`simliklar bo`lib, ularning ko`pchiligi efemeroidlardir. Gul chiqaruvchi poyalari bargli yoki bargsiz. Gullarining shakli va katta - kichikligi turlicha; aktinomorf, ikki jinsli ko`p hollarda shingilga to`plangan. Yirik gullari yakka, 6 a`zoli Gul qo`rg`oni oddiy rangli erkin, yoki birlashgan. Changchisi 6 ta, urug`chisi 3 ta birlashgan mevacha bargdan iborat Gul formulasi: R 3-3 A 3-3 Marvaridgul doshlar oilasi - Convallaria. Bu oilaga 23 avlod, 230 tur o`simlik mansub bo`lib, eng ko`p tarqalgan turlari marvaridguldir. (S. majalis) Marvaridgul asosan Shimoliy Yarim shar o`rmonlarida keng tarqalgan ildizpoyali o`t o`simlik. Poyasi shoxlanmaydi, barglari yoysimon tomirlangan, oddiy. Gullari unchalik katta emas. Tojbargli, bir tomonlama shingilga to`plangan. Gul formulasi: R (6) A (3+3) G (3) Mevasi rezovor. Urug`i endospermli. Marvaridgul barglaridan yurak glyukozidlari olinadi, shuningdek saponinlar ham to`planadi. Tibbiyotda yurak kasalliklarini davolashda keng ishlatiladi. Bardidoshlar oilasi - Cypereceae . Bu oilaga 120 avlod, 5600 tur o`simlik kirib, ulardan O`zbekiston florasida 16 avlod, 90 tur uchraydi. Ular ko`p yillik , ildizpoyali poyasining uzunligi 4 m gacha yetishi masalan, ularning poyalari uch qirrali, silindrsimon, barg ensiz - barg qini poyaning uch tomonga o`rnashgan. Barg qini barg plastinkasiga aylangan joyida poyani o`rab turadigan tilcha bo`ladi. Gullari juda mayda, ikki jinsli yoki bir jinsli boshoq, ro`vak, soyabon, boshcha yoki shingilga to`plangan. Gullari gulqo`g`onsiz. Ba`zan tukcha va qiltiqlari bo`ladi. Changchisi 3 ta, ayrim hollarda 1 dan 6 tagacha bo`lish mumkin. Urug`chisi bitta. Ba`zan

www.arxiv.uz avlodlarda tugunchasi tangacha barglar bilan o`ralib, xaltachalarga aylanadi. Mevasi uch qirrali yoki dumaloq yong`oqcha. Boshoqdoshlar oilasi - Poaceae . Bu oilaga 900 avlod, 11000 tur vakil bo`lib, undan 91 avlod va 270 turi O`zbekistonda tarqalgan. Mazkur oilaga kiradigan o`simliklarning ildizipopukildiz, poyasi shoxlanmagan, bo`g`imli, ichi bo`limi silindrsimon. Poyasi uchi va bo`g`imidan o`sadi, uni «nixol poya» deb ham yuritiladi. Barglari parallel tomirlangan barg qini bilan poyada ketma-ket o`rnashgan. Gullari murakkab boshoq, ro`vak, so`ta va oddiy boshoqchalardan tuzilgan. Ikki jinsli ba`zan bir jinsli vakillari ham uchraydi. Mayda gullari ikkita gul qobig`iga, ya`ni ostki va ustki gul qobiqlariga ega. Gulning changchisi 3, ba`zan 1-2 va 6 ta bo`ladi. Chang iplari tebranish xususiyatiga ega. Urug`chisi bitta, ikkita meva bargchani birikib o`sishidan hosil bo`lgan. Tugunchasi ustki. Mevasi doncha, urug`i edndospermli. Sho`radoshlarning xo`jalikdagi ahamiyati. Bu oila vakillarining xususiyatlaridan biri ularning tarkibida natriy xlorid,kaliy karbonat, kaliy sulfat va natriy sulfat tuzlari ko`p bo`lishidir. Yana bu o`simliklarda saponinlar, ozgina efir moyi, anabazin va salsalin alkaloidlari, urug`larida moylar, yer ustki qismida organik kislotalar va fermentlar bo`ladi. Bularning iqtisodiy jihatdan eng ahamiyatli bo`lganlaridan biri lavlagidir. Lavlagi sabzavot o`simligi sifatida eramizdan 4000 yil burun ekila boshlagani ma`lum. Xozirgi kunda lavlagi qand sanoatining asosiy xom ashyosidir, shuningdek ovqatga ishlatiladi,mollarga yediriladi. Saksavullardan yoqilg`i, yosh shoxlardan yem-xashak sifatida foydalaniladi. Sassiq sho`ra tarkibida bo`yoq moddalari bor.

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. L.I.Kursanov.,N.A.Komarnitskiy, Meyyer K.M. va boshqalar. Botanika II tom.T."O`rta va Oliy maktab" 1963 y. 2. V.A.Bur ы gin.F.X.Jongurazov Saidov J.K.va boshqalar.Botanika va o`simliklar fiziologiyasi.T,»O`qituvchi» 1972 yil. 3. V.G.Xrjanovskiy.Kurs obshey botaniki.Chast II.M. Iz-vo "V ы sshaya shkola ", 1982 god. 4. I.Xamdamov.,I.Shukrullayev.,YE.Tarasova. va boshqalar. Botanika asoslari.T., «Mehnat», 1990 yil. 5. G.P.Yakovlev.,V.A.Chelomb ы tko. Botanika. M.Iz-vo" V ы sshaya shkola", 1990 god. 6. Xolida Mirfayoz qizi Maxkamova. Botanika.T. «O`qituvchi», 1995 yil. 7. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Ochiq va yopiq urug`li o`simliklar

Urug`li o`simliklar

Urug`li o`simliklar - spermatophyta

Magnoliyatoifa (Magnoliophyta) - Gulli yoki yopiq urug`li o`simliklar

Asalshirali o`simliklar