Magnoliyatoifa (Magnoliophyta) - Gulli yoki yopiq urug`li o`simliklar - Botanika - Referatlar

Magnoliyatoifa (Magnoliophyta) - Gulli yoki yopiq urug`li o`simliklar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

106.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Bo`lim. magnoliyatoifa yoki gulli o`simliklar. 2. Gulli o`simliklarnmng kelib chiqishi. 3. Gulli o`simliklar klassifikasiyasi.

www.arxiv.uz Gulli o`simliklar bo`limi turlarga eng boy bo`limlardan biridir. O`simliklar dunyosida gulli o`simliklar muhim o`rin egallaydi. Hozirgi vaktda gulli o`simliklar 533 oila, 13000 turkum va 250000 ga yakin to`rni o`z ichiga oladi. Demak barcha tuban va sporali yuksak o`simliklarni birga ko`shib xisoblaganda ham, gulli o`simliklar ustunlik kiladi. Gulli o`simliklar Yer sharining deyarli barcha zonalarida uchraydi va o`simliklar koplamida muhim rol o`ynaydi. Gulli (yopik urug`li) o`simliklar boshka o`simliklarga nisbatan tashki sharoitga yaxshirok moslashgan, chunki ularda reproduktiv va vegetativ organlar takomillashgan bo`lib, urug` ko`rtaklari mevachi barglar bilan koplangan. Yopik urug`li o`simliklar urug`i tashki tomonidan meva bilan uralib turganligi uchun noko`lay sharoitdan (kurib kolishdan, xarorat ta`siridan va xayvonlardan) ximoya kilinadi. Eng kadimgi gulli o`simliklar xasharotlar va shamol vositasi bilan changlangan. Gulli o`simliklar hayotida tuguncha ham katta rol o`ynaydi. Tuguncha bu mevachi barglarning ko`shilib o`sishi natijasida vujudga kelib, undan meva xosi bo`ladi. Gulli o`simliklar o`ziga kerakli ozukani vegetativ organlardan kabul kiladi. Yopik urug`li o`simliklarda gametofit juda kiskarib ketgan, anteridiylar yo`kolib ketib, spermalar vujudga kelgan. Yopik urug`li o`simliklar uchun xos yana bir muhim belgi shundan iboratki, ularda ko`sh urug`lanish mavjud. ko`sh urug`lanish natijasida deyarli bir vaktda yani murtak (embrionO bilan endosperm vujudga keladi. GULLI O`SIMLIKLARNING CHIQIB KELISHI Gulli o`simliklarning kelib chikishi hakida hozirgacha yagona bir fikr yuk. Shu bone, gulli o`simliklar kachon va kayerda paydo bo`lgan va eng kadimiy gulli o`simliklarning dastlabki vakillari kaysi o`simliklar degan savollar paydo bo`ladi. Ilmiy manbalarda ta`kidlanishicha gulli o`simliklar bur davrida paydo bo`lgan deb karalmokda. Bu fikrni tasdiklovchi bir kator dalillar mavjud. Demak gulli o`simliklar taxminan bundan 120 mln. yil oldin paydo bo`lgan. Ayrim olimlar gulli o`simliklar mezozoy erasining trias davrida xattoki, poleozoy erasining perm davrida paydo bo`lgan deb xisoblaydilar.

www.arxiv.uz Gulli o`simliklarning kelib chikishida ikki xil fikr mavjud. 1. Monofilitik yo`l bilan gulli o`simliklar bitta kadimgi ajdoddan kelib chikkan deyiladi. (Akad.A.L.Taxtadjyan). 2. Polifilitik yo`l bilan esa gulli o`simliklar bitta o`simlikdan emas balki, bir nechta kadimiy turlardan kelib chikkan. Ingliz botanigi R.Melvilla fikrcha gulli o`simliklar devon davrida riniofitlardan kelib chikkan. Bu jarayon urug`li paporoniklargacha davom etib, permning oxiri va triasning boshlarigacha davom etgan. Unga Gondvan xududidagi Afrika, Antarktida, Janubiy Amerika va Avstraliya materiklari kirgan. Mashxur rus botanigi akademik A.L.Taxtadjyan dastlab gulli o`simliklar Janubiy Sharkiy Osiyoda paydo blgan deb karaydi, chunki eng kadimiy oddiy to`zilishga ega bo`lgan gulli o`simliklar shu rigionda uchraydi. Amerikalik olim D.J.Stebbins fikricha dastlabki gulli o`simliklar tez o`sadigan kuruklik xududlarda o`sishga mosashgan ikki urug` pallalilarni o`z ichiga olgan. Bir urug` pallalilar esa suv xavzalarida va soy buylarida o`sgan. Gulli o`simliklar ko`pchilik olimlarning fikriga Karaganda eng sodda to`zilishiga ega bo`lgan butasimon ochik urug`li o`simliklardan kelib chikkan. Gulli o`simliklarning koldiklari bur davridagi yotkiziklardan topilgan. Lyokin Paleozoy va mezozoy erasida o`sgan ochik urug`lilarning ayrim belgilari gulli o`simliklarnikiga uxshash bo`lgan. Buni usha davrga xos bo`lgan kazilma holda topilgan materiallar tasdiklamokda. Dastlabki gulli o`simliklarda chang donasi bir poradan (teshikcha) iborat bo`lib, xuddi kirkko`lok (paporotnik) larning sporasiga va urug`li o`simliklarning changiga uxshash bo`lgan. Dastlabki gulli o`simliklarda, ya`ni hamma bir urug`pallali va premitiv (sodda) to`zilishga ega bo`lgan ikki urug`pallali o`simliklarning changchilari uxshash bo`lgan. Bundan 120 mln.yil oldin o`sgan gulli o`simliklarda chang 3 porali, ya`ni ikki urug` pallalilarga uxshash bo`lgan. Bundan taxminan 80-90 mln. yil oldin o`sgan yopik urug`li o`simliklar Yer yuzida xukmronlik kilgan. Gulli o`simliklarning kadimiy vakillarini topish uchun kazilma holda topilgan urug`li o`simliklar asos kilib olingan. Shuningdek, ularning bir-biri bilan

www.arxiv.uz bog`likligi urganila boshlandi. Bu esa ularning filogeniyasini yanada yaxshirok urganish imkonini berdi. Ta`kidlash joizki, ayniksa, kirkko`loklar (paporotniklar), sagovniklar va karag`aylarda gulli o`simliklarga xos ba`zi bir belgilarni ko`rish mumkin. Gulli o`simliklarning filogeniyasini urganishda urug`li kirkko`loklar, bennetgitlar va boshka igna bargli o`simliklarning roli ham katta. Sagovniklar bilan karag`aylarda yog`ochlik ksilema, traxeid shaklida, ikkilamchi yug`onlashishga ega va urug`lari orkali ko`payadi. Demak, yog`ochlik esa 350 mln. yil oldin vujudga kelgan. Kirkko`lok (paparotniklar) da fakat traxeidlar mavjud bo`lib, yog`ochlik va smola yukllari esa atigi 50 mln yil oldin vujudga kelgan. Hu sababdan bo`lsa kerak, traxeidlarga yog`ochlik va smola yo`llarning gomologi deb karaladi. Sagovniklar bilan karag`aylarning kubbalari tashki ko`rinishidan uxshash bo`lsada, kelib chikish jihatidan bir-biridan fark kiladi. Masalan: sagovniklarning kubbasi shakli uzgargan barg bo`lsa, karag`aylarning kubbasi juda murakkab to`zilishga ega. Shu sababdan bo`larni analogii organlar deb atash mumkin. 1859 yilda CH.Darvinning «Tabiiy tanlanish yo`li bilan turlarning paydo bulishi» nomli asari vujudga kelishi bilan, olimlar evolyusion tizim (sistema) to`zishga bel bogladilar. Bu borada yirik nemis botanigi A.Engler katta ish kiladi. Engler morfologik belgilar evolyusiyasiga aloxida e`tibor beradi. Uning fikricha eng sodda (primativ) gul, gulkurg`onisiz va bir jinsli bo`lgan. 1875 yili nemis botanigi A.Braun primetiv belgiga ega bo`lgan o`simlikning guli gulkurg`onli, yirik va ikki jinsli bo`lgan deydi. Bunta misol kilib magnoliyalarni keltiradi. Ikki jinsli gullardan ayrim jinsli gullar paydo bo`lgan deb xisoblaydi. Bu fikrni ko`pchilik olimlar ko`llab-kuvvatlaydi . Nemis botanigi X.Gallir (1912) va Amerikalik CH.Bessi (1915) Ayiktovonnamolarni kadimiy o`simlik deb karaydilar. Gallir va Bessi tizimi (sistemalari) asosida yirik ingliz olimi D.J.Xatchinson (1926«4936) o`z tizimi (sistemasi) ni yaratadi. Akademik A.L,Taxtadjyan ham shu fikr asosida o`z sistemasini tuzadi. Lyokin ayrim botanirlar masalan, R.Dalo`ren gulli o`simliklar kandaydir yuk bo`lib ketgan yana ham soddarok o`simliklardan kelib chikkan, magnoliyalar esa ulardan

www.arxiv.uz keyin paydo bo`lgan, deb tushuntiradi. Lyokin hozirgacha gulli o`simliklarning kelib chikishi masalasi o`zil-kesil xal kilinmagan. Shu sababdan gulli o`simliklar hakida to`zilgan tizimlar (sistema) 20 ta dan ortib ketdi. Gulli o`simliklarning kelib chikishi to`g`risida asosan 3 ta nazariya mavjud. 1. Psevdant (soxta) gul nazariyasi. Bu nazariyaning asoschilari R. Vettshteyn va A.Karstenlarning (1900) fikricha, eng kadimiy sodda to`zilishga ega bo`lgan, o`simliklarning gullari bir jinsli, gul kurgoni ddiy yoki gul kurgonsiz bo`lgan. Ular shamol vositasida changlangan. Bunday o`simliklarga misol kilib, kizilcha (efedra) va kazuarinlarni keltirishadi. 2. Ikkinchi-strobilyar nazariya 1905 yilda yaratilgan. Ochik urug`lilarning vakili bennettitlarning koldiklari topilgandan keyin bu nazariya paydo bo`lgan. Unga ko`ra bennettitlarning strobillaridan gul paydo bo`lgan degan xulosaga kelingan. Bu nazariya bo`yicha, strobillardan xosil bo`lgan gul ikki jinsli, gulkurg`onli bo`lib, xasharotar vositasida changlangan. Unga misol kiib, magnoliyalarni olish mumkin. Nemis botanigi X.Gallir (1912), ingliz olimlari, A.Arber, D.Parkinlar (1905) strobillar yoki chingul nazariyasining asoschilari xisoblanadi. 3. Tellom nazariyasining asoschisi nemis olimi V.Simmerman (1959) eng kadimiy gulli o`simliklar psilofitlarning tellomidan kelib chikkan deydi. 1. Ikki urug`pallalilar 429 oila, 10000 turkum, 190000 to`rni o`z ichiga oladi va ular 8 ta sinf (ajdod) chaga bo`lib urganiladi. Masalan: 1. Magnoliyakabilar sinfchasi 2. Ayiktovonkabilar sinfchasi 3. Chinnigulkabilar sinfchasi 4. Temirdaraxtkabilar sinfchasi 5. Dillenilkabilar sinfchasi 6. Ra`nokabilar sinfchasi 7. Yalpizkabilar sinfchasi 8. kokiutkabilar sinfchasi

www.arxiv.uz II. Vir urug` pallali o`simliklar sinfi 65 oila, 3000 turkum, 60000 turdan iborat bo`lib o`z navbatida 4 ta sinfchaga bo`linadi. Masalan; 1. Buldurukutkabilar 2. Lolakabilar. 3. Palmakabilar. 4. Triuridkabilar. Gulli o`simliklarning asosiy evolyusion yo`nalishlari ko`yidagicha sodir bo`lgan. 1. Daraxtlar-butalar-ko`p yillik o`tlar-bir yillik o`tlar. O`tlar ikkilamchi yog`ochlanuvchi o`simliklar. 2. Tik o`suvchi poyali o`simliklar - yotib, ilashib va chirmashib o`suvchi o`simliklar. 3. Doim yashil o`simliklar - barglarini to`kuvchi o`simliklar. 4. Doyra shaklida joylashgan utkazuvchi naylar-tarkok joylashgan naylar. 5. Tursimon tomirlangan barglar - parallel tomirlangan barglar. 6. Oddiy, butun barglar-oddiy, bo`lingan barglar-murakkab barglar. Murakkab barglar - ikkilamchi oddiy barglar. 7. Ketma-ket joylashgan barglar - karama-karshi joylashgan barglar. 8. Tug`ri (aktinomorf gullar-kiyshik (zigomorf)) gullar. 9. Oddiy, yakka gullar-to`pgullar (Ko`p gullar). 10. Gul bulaklari noanik (ko`p) gullar-gul bo`lagi kam va anik sonli gullar. 11. Kush gulkurg`onli gullar-oddiy gulkurg`onli yoki gulkurg`onsiz gullar. 12. Gul bulaklari birlashmagan (erkin) - gul bulaklari ko`shilgan (birlashgan). 13. Xasharotlar bilan changlanish-shamol yordamida changlanish. 14. Ikki urug`palali urug`-bir urug`pallali urug`. 15. Apokarp (tutashmagan) meva-senokarp (tutashgan) meva. 16. Ko`p sonli changchilar-kam sonli changchilar. 17. Ikki jinsli gul-bir jinsli gul. 18. Ko`p urug` ko`rtak-bir urug` ko`rtak. 19. Ko`p yillik o`simliklar-bir yillik o`simliklar.

www.arxiv.uz Ikki urug` pallali va bir urug` pallalilarning asosiy farkli belgilari kuyidagicha. 3-jadvalga karalsin. № Ikki urug` pallalilar Bir urug` pallalilar 1 Murtagi 2 urug`i pallali urug`pallali Bir urug` 1. Murtagi 1- 2 Barglari oddiy va murakkab, anik oddiy ва, япрокка Bargli oddiy , bandsiz . ajratilgan 3 Barg yaprog`i to`rsimon yoki panjasimon tomirli . Barg yaprog`i parallel yoki yoysimon tomirli 4 Poyalari kambiy xisobiga ikkilamchi nishga ega. yo`g`onlashmaydi Kambiysiz , poyasi 5 Poyabarglari o`tkazuvchi sistema silindr shak sistema poyada tarkok joylashgan. O`tkazuvchi poyada 6 Lida joylashgan. Po`stlok va o`zak anik shakllanmagan Po`stlok va o`zak shakllanmagan . 7 Yosh ildizcha asosiy (o`k) ildizga aylanib, o`raydi, uning o`rnida kukndan yon ildizlar xosil bo`ladi. Yosh ildizcha erta kuriydi uning o`rnida ko`shimcha ildiz xosil bo`ladi 8 Guli ko`pincha 5, ba`zan 4 a`zoli. Gulli asosan 3 a`zoli 9 Daraxt, buta yarimbuta va Ko`pincha o`tsimon

www.arxiv.uz o`t o`simlik ba`zan ikkilamchi yog`ochlanuvchi daraxtsimon o`simlik. 1 0 Chang donachalarining kobig`i asosan donachalarining 3 jo`yakli Chang kobig`i asosan 1 jo`yakli O`simliklar dunyosida gulli o`simliklar aloxida o`rin egallaydi. Ular butun o`simliklar dunyosining yarmidan ko`progini o`z ichiga oladi. Gulli o`simliklar yer sharining deyarli hamma zonalarida uchraydi. Ularni cho`ldan yaylovlargacha bo`lgan joylarda uchratish mumkin. Gulli o`simliklarning evolyusiyasida oddiydan murakkabga karab yo`nalishni kuzatish mumkin. Devon va toshkumir davrida kirkbugimlar, plaunlar va kirkko`loklar (paporotniklar) keng tarkalgan va sporali o`simliklar, o`simliklar dunyosida xukmronlik kilgan. Dastlabki urug`li o`simliklar esa devon davrining oxirlarida paydo bo`lib, mezozoy erasida keng tarkalgan. Mezozoy erasining oxirlari va bur davrining boshlarida yopik urug`li o`simliklar vujudga kelib, keyinchalik ular yer sharidagi asosiy xukmron o`simlikka aylangan. Umuman yopik urug`li o`simliklarning yoshi taxminan 120-130 mln yilgan to`g`ri keladi. Yopik urug`li o`simliklarning yer sharida kiska vaktda, kuruklikda keng tarkalishiga baxo berib, M.I.Golenkin «Gulli o`simliklar yashash uchun ko`rash goliblaridir» deb ta`rif bergan edi. Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Biologicheskiy ensiklopedicheskiy slovar. M. Sovetskaya ensiklopediya. 1989 2. Burug`in V. A., Janguzarov F. X. Botanika Toshkent, o`kituvchi, 1977

www.arxiv.uz 3. Gordeyeva T. N. i dr. Prakticheskiy kurs sistematika rasteniy. Moskva Prosvesheniye, 1986 4. Komarniskiy N. A. i dr. Sistematika rasteniy. Moskva, Prosvesheniye, 1975 5. Maxmudov A. M. Tog`ayev I. U. Yuksak o`simliklar bo`yicha amaliy mashg`ulotlar. Toshkent universiteta, 1994 6. Novikov V. S. Gubanov I. A. Atlas opredelitel vo`ssho`x rasteniy. Moskva. Prosvesheniye. ,1991 7. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Magnoliyatoifalar, yopiq urug`lilar yoki gulli o`simliklar bo`limi-magnoliophyta, angiosper- matophyta, anthophyta

Ochiq va yopiq urug`li o`simliklar

Urug`li o`simliklar

Urug`li o`simliklar - spermatophyta

Gulli o`simliklar tasnifoti