Tabiat. Tabiatda moddalarning aylanishi. Tabiat hodisalari - Botanika - Referatlar

Tabiat. Tabiatda moddalarning aylanishi. Tabiat hodisalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

81.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja : 1. Tabiatda moddalarning aylanishi. 2. Tabiatda suv aylanishi. 3. Tabiat hodisalari.

www.arxiv.uz Tabiatda moddalarning aylanishi. Moddalarning aylanishida tirik mavjudotlarning ahamiyati juda kata. Tirik mavjudotlar o’zlarining yashash jarayonida muhit Bilan doimo aloqada bo’lib turadi va geografik qobiqda narsalarning aylanishini vujudga keltiradi. Atmosferadagi 500000 mlrd. tonna kislorodning hammasi biogenik yo’l Bilan vujudga kelgan. Sarf bo’lgan kislorod o’rni fotosintez jarayoni natijasida to’ldirib turiladi. Demak o’simliklar fotosintez orqali karbonat angidrid miqdorini yutib kamaytirib turadi. O’simliklar oziqlanishi uchun har yili havodagi karbonat angidridning 1/35 qismini yutib turadi. Agar karbonat angidridni atmosferaga qaytarib turuvchi jarayonlar (vulkanlar otilishi, kishilarning xo’jalik faoliyatlari, organizmlarning nafas olishi, organik qoldiqlarning chirishi va minerallashish jarayoni) bo’lmaganda edi, atmosferadagi С O 2 35 yilda o’simliklar tomonidan yutib yuborilgan bo’lar edi. Tabiatda suv aylanishi . Quyosh nuri ta‘sirida Yer yuzasidan har yili 520 ming km3 suv bug’ga aylanib, yuqoriga ko’tariladi va to’yinib, kondentsiyalanib, yoo’lib Yana Yerga tushadi. Yer yuzasiga o’rtacha yiliga 1015 mm yog’in (520 ming km 3 ) yog’adi. Yog’in suvining bir qismi Yana bug’ga aylanadi, bir qismi yerga shimilib grunt suvini hosil qiladi, bir qismi esa daryolar orqali dengiz-okeanlarga quyiladi. Yerga shimilgan suv ma‘lum vaqt o’tgach, Yana bug’ga aylanib ketadi. Shunday qilib bir yilda 520 ming km 3 hajmdagi suv Yer yuzasida goh yog’inga, goh daryo, goh ko’l, goh dengiz suviga aylanib, to’xtovsiz harakat qilib turadi. Suvning to’xtovsiz aylanishi natijasida Dune okeanining suvi 2600-3000 yilda bir marta yangilanib turadi, Arktika muzliklari 15000 yilda bir marta, ko’l suvlari 10 yilda bir marta, daryo suvlari esa o’rtacha 12 sutkada yangilanib turadi. Yer sharida suvning aylanib yurishini 3 turga bo’lish mumkin. Namlik okean ustiga yog’ib yana bug’lanib ketsa, buni suvning kichik aylanishi deyiladi. Ma‘lum territoriyaga yoqqan yog’inning bir qismi shu yerda bug’lanib ketadi, bir qismi daryolarga quyilib va yerga singib ketadi, bu materik ichkarisida suvning aylanib

www.arxiv.uz yurishi deyiladi. Suvning kichik aylanishi bilan materik ichkarisida suvning aylanib yurishi qo’shilsa, suvning katta aylanishi vujudga keladi. Suvning to’xtovsiz aylanib yurishi Yer sharining geografik qobig’i va ayniqsa, undagi organik hayot uchun juda katta ahamiyatga ega: suvning aylanishidan moda va energiyaning aylanishi vujudga keladi, organik dunyo rivojlanadi. Zilzila. Zilzila bu geosinklinallarda yer po’sti qatlamining yorilib, uzilgan joylarida ro’y beradi. Zilzila elastik to’lqinlardan iborat. Bunday to’lqinlar Yer sharida tez-tez bo’lib turadi va yer yuzasida kuchli yoki kuchsiz zilzilalarni (er kimirlash) vujudga keltiradi. Demak, zilzilalar shu rayonda tektonik harakatlar va eng avvalo, tog’ hosil bo’lish protsesslari davom etayotganligini bildiradi. Shuningdek, zilzilalar yana tog’larning qulashi, vulkanlarning otilishi ta‘sirida hamda mahalliy faktorlar, hatta samolyot, poezd, tramvay va boshqalarning ta‘siri tufayli ham sodir bo’ladi. Yer yuzasida o’rta hisobda har yili 1000000 marta zilzila bo’lib turadi, shundan 10% ini kishilar sezadi, qolgan 90% i maxsus asbob — seysmograf yordamida qayd qilinadi. Yer sharida zilzila, asosan, Tinch okeanni o’rab olgan halqa va Yevrosiyoning janubiy qismidan o’tgan Alp — Kavkaz — Q’rta Osiyo — Himolay tog’lari mintaqasida bo’lib turadi — butun Yer sharida sodir bo’ladigan zilzilaning 90 protsenti shu joylarda ro’y beradi. Qolgan 10 protsenti esa boshqa joylarga to’g’ri keladi. Demak, zilzilalar yosh burmali tog’lar paydo bo’lgan va sbroslar (uzilmalar) ko’p joylarda bo’lar ekan. Chunki bunday yerlarda yer po’sti qatlamlari ham mustahkam emas va hali ham siljib turadi. Yer po’stining ana shunday harakatchan, tez-tez zilzila bo’lib turadigan joylari se y s m i k rayonlar deb ataladi. Aksincha, qattiq jinslardan tarkib topgan qadimgi platformalarda (Rossiya tekisligida, Kanadada, Braziliyada) yer juda kam va kuchsiz qimirlaydi yoki umuman qimirlamaydi. Bunday joylar aseysmik rayonlar deyiladi. Zilzila turli chuqurlikda, ya‘ni yer yuzasidan to bir necha yuz kilometr chuqurlikkacha bo’lgan joylarda sodir bo’lishi mumkin.

www.arxiv.uz Yer po’sti ichida silkinish ro’y bergan joy zilzila o’chog’i yoki gipotseptr deyiladi. Uning ustida zarba eng kuchli bo’ladigan joy zpitsentr deb ataladi. Zilzilaning o’chog’idan silkinish tik ko’tarilib zo’r kuch bilan avvalo epitsentrga yetib keladi. Epitsentrdan uzoqlashgan sari zilzila kuchi zaiflashib boradi. Zilzila o’chog’i qancha chuqurda bo’lsa, uning kuchi shuncha katta territoriyaga tarqaladi, aksincha yer yuzasiga yaqin bo’lsa, kichik territoriyaga tarqaladi. Bunga 1966 yilda sodir bo’lgan Toshkent zilzilasini misol qilib ko’rsatsa bo’ladi. Bunda epitsentrda silkinish kuchli, shahar chetlarida esa ancha zaif bo’lgan. Zilzilaning kuchi har xil bo’lib, uning kuchi 12 balli shkala bilan o’lchanadi. Bunda eng kuchsiz zilzila 1 ball, eng kuchlisi 12 ball deb qabul qilingan. 1 ball. Bunda yerning tebranishini faqat sezgir asboblar qayd qiladi. 2 ball. Juda kuchsiz bo’lib, uni asboblar qayd qiladi va tinch turgan kishi ba‘zan bilishi mumkin. 3 ball. Kuchsiz bo’lib, tinch turgan odamlarning ko’pchiligi biladi. 4 ball. Urtacha kuchga ega bo’lib, deyarli hamma sezadi. Deraza oynalari, eshik dirillaydi. 5 ball. Ancha kuchli bo’lib, hamma sezadi. Qandil qimirlaydi, pol g’ijirlaydi. 6 ball. Kuchli bo’lib, uyqudagi ko’pchilik odam uyg’onadi, Ba‘zi binolarda yoriqlar vujudga keladi. 7 ball. Juda kuchli bo’lib, buyumlar ag’dariladi, mo’ri g’ishtlari qulaydi. 8 ball. Xavfli bo’lib, xom g’ishtli binolar buziladi, pishiq g’isht devorlarida yoriqlar vujudga keladi. 9 ball. Juda xavfli bo’lib, ba‘zi binolar qulaydi. Yerda 10 santimetr keladigan yoriqlar paydo bo’ladi. 10 ball. Vayrongarchilikka olib keladi, juda ko’p binolar qulaydi, 1 m keladigan yoriqlar paydo bo’ladi, ba‘zi tog’lar qulab tushadi. 11 ball. Halokatli (fojiali) bo’ladi. Butun binolar qulaydi.

www.arxiv.uz 12 ball. Uta halokatli bo’ladi. Barcha inshoot va buyumlar ag’dariladi, daryo o’zani o’zgaradi, tog’lar qulab, relef shakli o’zgaradi. Yuqorida qayd qilganimizdek Yer sharida har yili 1000000 tacha zilzila bo’lib turadi, shundan 3 tasi 10 balli, 11 tasi 9 balll, 80 tasi 8 balli, 400 tasi 7 balli. Faqat Urta Osiyo-ning o’zida 10 yil ichida 5000 marta yer qimirlaganligi qayd qilingan. Hozircha zilzila bo’lishini oldindan aytish masalasi to’liq hal qilingan emas. Bu sohada intensiv ishlar olib borilmoqda va dastlabki yutuqlarga erishilmoqda. Lekin zilzila bo’ladigan yerlarda tebranish kuchi necha ballga yetishini ko’rsatuvchi kartalar mavjud. Vulkanlar. Yer po’stidagi dahshatli hodisalardan yana biri vulkanlar otilishidir. Yerning ichki qismidagi erigan suyuq jinslar (magma) hamda turli gazlarni yoriqlar orqali yer betiga otilib chiqishiga vulkan deyiladi. Vulkan so’zi Urta dengizda joylashgan Vulkano oroli nomidan olingan. Yer sharida V. I. Vlodavets ma‘lumotiga ko’ra 1000 ga yaqin otilib turadigan so’nmagan vulkan bor va so’ngan vulkanlar esa undan bir necha marta ko’p. Vulkanlar ko’pincha konus shaklida bo’ladi. Chunki vulkan biriichi otilgandan so’ng uning og’zi tevaragida vulkan ichidan chiqqan qattiq va suyuq jinslar hamda lava konus shaklida qo-tib to’planadi. Usha vulkan konusining tepasidagi chuqur krater deyiladi. Kraterdan erigan qaynoq jismlar—lavalar otilib chiqadi. Vulkan konuslari va kraterlarining kattaligi har xil bo’ladi. Agar vulkan konus baland bo’lsa, krater katta, ak-sincha, konus past bo’lsa, krater kichik bo’ladi. Masalan: Kamchatka yarim orolidagi baland (4861 metr) Klyuchi sopkasi vulkani kraterining diametri 675 m ga yetadi. To’xtovsiz yoki ahyon-ahyonda otilib turadigan vulkanlar so’nmagan, tarixiy davrlar mobaynida otilmagan vulkanlar esa so’ngan vulkanlar deb yuritiladi. Lekin bir necha asrlar mobaynida otilmasdan, so’ngan hisoblangan vulkanlar birdaniga otilishi ham mumkin. Bunga Vezuviy vulkani misol bo’ladi. U

www.arxiv.uz milodning 79 yilida to’satdan otilib, Gerkulanum, Pompeya va Stabiya kabi shaharlarni xarobaga aylantirgan va ko’mib yuborgan. Vulkan otilishidan bir oz avval guldiragan ovoz eshitiladi, so’ngra krater yoriqlaridan gaz va bug’ chiqa boshlaydi. Chiqqan gaz va bug’lar vulkan ustida qarag’ay daraxti shox-shabbasi shakliga o’xshab yuqoriga ko’tariladi. Gaz va bug’lar bilan birga, ko’p miqdorda har xil mayda qora chang — vulkan kuli ham chiqadi. So’ngra vulkan kuli asta-sekin atrofga suv bug’lari bilan aralashib yomg’ir kabi yog’adi. Kul va har xil kattalikdagi jinslar aralash issiq yomg’ir (harorati 500° gacha yetadi) o’simlik, qishloq va hatto sha-harlarni xarobaga aylantiradi. Vulkan kulidan tashqari, no’xatdek va undan sal katta donlar vulkan qumi, yanada kattaroqlari lapilli, eng kattalari esa vulkan bombalari deb ataladi. Vulkan kulini juda uzoq joylarga olib borib tashlashi mumkin. Masalan, Italiyadagi Etna vulkanining kuli Afrikaning shimoliga yetib borgan. Qraterdan chiqayotgan lavaning temperaturasi 1000—1300° ga yetishi mumkin. Lava oqimining usti sovib, qotib qolgan-dan keyin g’adir-budur po’st hosil qiladi. Vulkan otilgandan so’ng bir yil o’tgach, po’stning tagida 20 m chuqurlikda lava issiqligi 200—300° bo’lishi mumkin. Geyzerlar vulkan otilib turadigan joylarda vujudga keladi. Geyzer vaqt-vaqti bilan otilib turadigan issiq suvlardir. Geyzerlar quyidagicha vujudga keladi: Yer yoriqlarida qadimiy vulkan kanallarida joylashgan suv avval tinch turib, uning usti soviydi, tagi esa issiq, hatto bug’ holatida bo’ladi. Bug’ sovigan suvni yuqoriga qattiq zarb bilan fontan singari otadi. Dunyodagi eng katta geyzerlar AQShning Iellouston milliy parkida (suvi 40 m balandlikka otiladi) va Qamchatka yarim orolidadir. Bu yerdagi Velikan geyzerining fontani 50 m balandlikka, undan chiqayotgan bug’ esa 300 m balandlikka ko’tariladi. Geyzerlar suvining harorati yer yuzasida 90°—99° ga yetsa, chuqurro^q qismida 150° va undan ham ortiq bo’ladi. Geyzerlar Kamchatka yarim orolida juda ko’p. Ayniqsa Geyzernaya daryo vodiysida o’nlab kichik va 20 ta yirik geyzerlar bo’lib, eng kattalari Velikan, Troynoy, Fontan va boshqalardir. Veli-kan geyzeri

www.arxiv.uz har uch soatda to’rt minut davomida otilib tu-radi. Kamchatka yarim orolidagi geyzerlar va issiq buloqlar suvi to’planib, Geyzernaya daryosini hosil qilgan. Shu tufayli Geyzernaya daryosining suvi issiq bo’lib qishda ham muzlamaydi. Hozir geyzerlar va issiq buloqlar suvidan uy va teplitsalarni isitishda, elektr energiya olishda, hamda davolanishda foydalanilmoqda. Sunami. Okean suvlari turli xil faktorlar (shamol, dengiz suvining bir xil isimasligi, zilzila va vulkanlar otilishi, oyning tortish kuchi va h.) ta‘sirida doimo harakatda bo’ladi. Okeanlarda yer qimirlaganda va vulkan otilganda suvning ustki yuzasidagina emas, balki hamma qismida to’lqin vujudga keladi. Suv osti zilzilasi natijasida vujudga keladigan to’lqinlar sunami deb aytiladi. Sunami to’lqinlarining uzunligi 10 km, balandligi 20-30 m ga yetadi, tezligi soatiga 800 km ga yetadi, ularning ko’pchiligi kata falokatlar keltirgan. Birgina Yaponiyada sodir bo’lgan balandligi 10 m ga yetgan sunnami 50 000 uyni suv tagida qoldirgan. Shamollar. Yer sharining turli joyi turlicha isiydi va oqibatda bosim ham turlicha bo’ladi. Yuqori bosimli yerlarda havo bosimi past joylarga oqadi. Yer yuzida atmosfera bosimining bir xil bo’lmasligi natijasidagi havo harakatiga shamol deyiladi. Yer yuzida shamollarning hosil bo’lishiga qarab 3 ta katta gruppaga bo’lish mumkin: 1. atmosfera umumiy sirkulyatsiyasining shamollari; 2. siklon va antisiklonlar; 3. mahalliy shamollar. Atmosfera umumiy sirkulyatsiyasining shamollari . Yer yuzasining hamma qsimida temperatura va u Bilan bog’liq holda havo bosimining bir xil bo’lmasligi atmosferaning umumiy sirkulyatsiyasini vujudga keltiradi. Yukori bosimli subtropik mintaqadan past bosimli ekvatorga qarab sharqdan esadigan doimiy shamollar passatlar deb yuritiladi. Yerning garbdan sharqqa qarab aylanishi ta‘sirida shimoliy yarim sharda passat shamollari tugri janubga emas, balki ungga buriladi va natijada shimoli-sharqdan janubi- garbga qarab esadi. Janubiy yarim sharda esa passatlar chapga buriladi va natijada janubi- sharqdan shimoli-g’arbga qarab esadi. Passat nomi bilan ekvator tomonga esuvchi sharqiy shamollar ekvator atrofida trofosferaning quyi va o’rta qismlariga ham tarqaladi. Shu sababli, bu

www.arxiv.uz balandliklarda g’arbiy shamollar yo’q. Lekin troposferaning yuqori qismida esag’arbiy shamollar esa; bu shamollarni bazan antipassat deb ataydilar. Ammo antipassat genetic jihatidan passat shamoli bilan bog’liq bo’lmasdan, g’arbiy havo massasining (shamolining) bir qismidir. Siklon va antisiklon Yer yuzasi notekis isigandan atmosfera quyunlari (uyurmalari) vujudga keladi. Yer yuzasining biror qismi tevarak-atrofga nisbatan ko’proq isib ketdideylik, natijada bu joy ustidagi havo yuqoriga ko’tarilib, tevarak- atrofga yeyilib ketadi va o’sha yer ustida bosim pasayadi. Bu yerdagi siyraklashgan havoni to’ldirish uchun atrofda o’sha joyga havo oqib kelaveradi. Bu hodisa shu yerda havo bosimi tenglashguncha davom etadi. Aksibcha, biror joy sovib, bosim ortsa, havo o’sha joydan atrafga harakatlanadi. Shunday qilib, yer yuzasining noteks sishi tufayli bir qancha joylarda, ayniqsa, o’rtacha georafik kengliklarda turli xossalarga ega bo’lgan havo massalari to’qnashishi natijasida sikllonlar va antisiklonlar paydo bo’ladi. Lekin siklon va antisiklonlarning markazlari yil fasllariga qarab o’zgarib turadi. Siklon va antisiklonlar deganda yer yuzasining notekis qizishidan vujudga keladigan past va yuqori bosimli teritoriyalar holatini ko’rsatadigan berk izobarlargina emas, balki bu berk izobarlar ichidagi havo oqimlarining to’lqinli harakati ham tushiniladi. Bir – biri bilan uchrashgan havo massalarining temperaturasi, namligi va yo’nalishi turlicha bo’lganidan ular orasida egri – bugri chegara – front hosil bo’ladi. Savuq havo bilan iliq havo bir – birining orasiga go’yoki bir pona singari kirib board Agar sovuq havo ichiga iliq havo kirib borsa, bunday joylarga siklon, aksincha, iliq havo ichiga sovuq havoga kirib borsa, antisiklon vujudga keladi. Siklonlar Yer yuzining bosimi past bo’lgan joylarida vujudga keladi va kartada doira shaklidagi berk izobarlar bilan ko’rsatiladi va siklonda havo bosimi narkaziga qarab pasaya boradi. Demak, siklon joylashgan yerda eng past bosim uning markaziy qismida bo’ladi. Shu sababli, atrofdan siklonning markaziga qarab shamollar esa boshlaydi. Lekin Yerning aylanishi tasirida siklon markaziga esuvchgi shamollar shimoliy yarim sharda o’nga, janubiy yarim sharda esa chapga buriladi. Natijada atrofdan siklon markaziga qarab esuvchi havoning aylanma

www.arxiv.uz harakati yani uyurma vujudga keladi. Havoning bunday uyurmasi shimoliy yarim sharda soat strelkasii yo’nalishiga qarshi, janubiy yarim sharda esa soat strelkasi yo’nalishi bo’ylab aylanadi. Siklonlar ko’proq o’rtacha mintaqalarga xos byuo’lib, ba‘zan issiq mintaqalarda ham siklonlar paydo bo’ladi. Bu siklonlarni tropik siklonlar deyiladi. Tropik siklonlar kichik maydonlarga tarqalishi, nihoyatda kuchli shamollar esishi, juda ko’p yog’in yog’ishi Bilan o’rtacha mintaqa siklonlardan farq qiladi. Osiyoning janubi-sharqiy sohillarida o’rta hisobda yiliga 20 siklon hosil bo’lib, nihoyatda kuchli uyurma shamol esadi. Bunday shamol tayfun deyiladi. Atlantika okeanidagi siklonlarda hosil bo’lgan kuchli bo’ronlar uragan , Hind okeanidagi siklonlar orkan deb ataladi. Antisiklonlar markazida bosim yuqori bo’lib, atrofiga tomon pasayadi. Shu sababli antisiklon markazida ob-havo tinch, shamolsiz, bulutsiz bo’ladi. Shamollar markazdan atrofga qarab – Yerning aylanishi ta‘sirida shimoliy yarim sharda soat strelkasi yo’nalishi bo’yicha, janubiy yarim sharda esa soat strelkasiga teskari yo’nalishda esadi. Antisiklonda havo oqimlari ko’proq yuqoridan pastga tushadi. Havo to’yinmaganligi sababli, ob-havo ko’proq ochiq bo’ladi. Antisiklondagi bulutli ob-havo undagi havo massalarining namligi va haroratiga bog’liq. Agar antisiklonning havo massalari dengizdan kelsa iliqroq va namroq bo’ladi. Bunday havo matrerik ustiga kelib soviydi, natijada bulutli ob-havo vujudga keladi. Arktika havosidan tashkil topgan antisiklonlarda esa bulutsiz ob-havo bo’ladi. Antisiklonlarda havo markazdanatrofga qarab esib, ochiq va quruq ob-havo hosil bo’ladi. Qishda osmon ochiq, havo tiniq bo’lib, qattiq sovuq turadi. Antisiklon chetlarida esa sovuq havo massalari iliqroq havo bilan to’qnashadi va o’sha joylarda qishda tuman paydo bo’ladi. Mahalliy shamollar. Brizlar, mussonlar, fyon, tog’-vodiy shamollari, garmsel, afg’on kabi shamollar mahalliy shamollardir. Yer yuzasidagi ikkita qo’shni joy orasidagi bosimning farqi natijasida dengiz va ko’l sohilida esadigan shamol briz deyiladi. Yoz davrida dengiz, ko’l yoki daryo yopqasida tursangiz, kunduzi dengiz, ko’l yoki daryodan quruqlik tomonga,

www.arxiv.uz kechqurin esa, aksicha, quruqlikdan dengiz, ko'l yoki daryo tomonga shamollar esganini sezasiz. Chunki, kunduzi suv havzasi ustida bosim qo’shni quruqlikka nisbatan yuqori bo’ladi. Shu sabali, quruqlikka qarab salqin shamol esadi. Kechqurin esa, aksincha, quruqlik suvga nisbatan tez soviydi va bosim ortib, dengiz, ko’l yoki daryoga qarab shamol ( kechki briz ) esadi. Mussonlar – yilning sovuq faslida materikdan okeanga issiq faslida, aksincha, okeandan materikka esadigan shamollardir. Chunki qishda materik juda sovib ketadi. Shu davrda okean – dengiz iliqroq bo’lib, bosim pastroq bo’ladi. Shu sababli, materikdan okeanga sovuq, quruq havo esadi. Yozda, aksincha, quruqlik tez isib ketadi. Okean-dengiz asta-sekin isiydi. Natijada dengizdan ham havo oqimi quruqlikka esadi, bunday paytda ko’plab yomg’ir yog’adi. Fyon – tog’li rayonlarda vujudga keladigan shamoldir, Fyon tog’ tizmalarning har ikki tomonida bosimning bir xil bo’lmasligidan vujudga keladi. Agar tog’ning bir tomonida bosim past bo’lsa, ikkinchi tomonidagi baland bosimli havo yuqoriga ko’tariladi va soviydi. Ko’tarilgan havo har 100 m da 0,5 0 sovib boradi, toqqa ko’tarilgan havo sovib, to’yinib yog’in hosil qiladi.Nihoyat, tog’dan oshib o’tgan havo quruq bo’ladi va pastga tusha boshlaydi. Uning temperaturasi har 100 m ga tushganda 1 0 isiydi. Chunki pastga tushayotgan havoda kondensatsiya protsessi bo’lmaydi. Shu sababli, 1000 m balandlikdan oshib o’tgan va apstga tushagn havoning temperaturasii 10 0 , 2000 m balandlikdan oshib, pastga tushgan havoning temperaturasi 20 0 ko’tariladi. Bunday hodisa ba‘zan Toshkent viloyatining tog’ oldi rayonlarida sodir bo’ladi. Tog’-vodiy shamollari tog’li rayonlarda, xususan. O’rta Osiyo tog’larida tez- tez sodir bo’lib turadi. Tog’-vodiy shamollari ob-havo o’zgarmaganda, kunning birinchi yarmida vodiyning yuqori qismidan quyi qismiga, ikkinchi yarmida esa teskari yo’nalishda esadi. Tunda esa tog’dan vodiyga oqadi. Tog’-vodiy shamollarining hosil bo’lishi birmuncha murakkab bo’lib, tog’ va vodiyning orografik tuzilishiga bog’liqdir. Garmsel O’rta Osiyodagi mahalliy shamollardan biri bo’lib, issiq va changli bo’ladi. Garmsel esganda harorat keskin ko’tariladi, namlik esa pasayadi. U may

www.arxiv.uz va sentyabr oylari orasida esadi, yovvoyi o’simlik va ekinlarga zarar yetkazadi, ularda suv balansi buzilib, namlik yetishmay qoladi, ayrim hollarda nobud bo’ladi, yuqori bosimli havo cho’llarga kelganda antisiklon holatini vujudga keltiradi, cho’l ustida qizigan havoni atrofga haydaydi, anna shunda garmsel hosil bo’ladi. Tog’dan tekislikka esayotgan shamollar ham garmsel hosil bo’lishiga sabab bo’ladi. Garmsel singari shamol Misrda hamsin, Arabiston yarim orolida samum, Jazoirda sirokko deyiladi. Afg’on shamoli O’zbekistonning Surxon-SHerobod vodiysida tez-tez bo’ladi. Bu shamol O’rta Osiyoning janubiy-sharqiy qismiga kirib kelgan sovuq havo natijasida vujudga kelib, g’arbiy yo’nalishga ega. Lekin bu yerda Boysun Ko’hitang tog’lari bo’lganidan, bu shamol Surxon-SHerobod vodiysiga janubi- g’arbdan esadi. Bu chang-to’zon aralash quruq shamol bo’lib, sutkalab, ba‘zan 4-5 sutka esib turadi. Afg’on shamoli xalq xo’jaligiga, ayniqsa ekinlarga zarar keltiradi. Bu shamol yoz, kuz, bahor va hatto qishda qor qoplami bo’lmagan vaqtda ham esib turadi. Shamolning ahamiyati . Shamol bo’lmasa bulut qaysi yerda vujudga kelsa, o’sha joyga yog’in yog’ar edi. Natijada okean va dengizlar ustiga uzluksiz yog’in yog’ib, quruqlikka umuman yog’in tushmagan bo’lar edi. Dengiz oqimlari ham shamol tufayli vujudga kelib, materik qirg’oqlarini ilitib turadi. Agar shamol bo’lmaganda edi, avtomobillar, zavod va fabrikalar chiqaradigan har xil gazlar, xususan, kanbonat angidrid ma‘lum territoriyada to’planib, havoni juda ham buzib yuborgan bo’lar edi. Demak shamol iflos havoni haydab, uning o’rniga toza havo olib kelib turadi. Shamol energiya manbaidir. Kishilar qadim zamonlardan shamol kuchidan foydalanib, yelkanli kemalarda dengizlarda suzganlar, shamol tegirmonlari qurganlar, endilikda shamol kuchini elektr energiyaga ham aylantirmoqdalar. Dunyoning qurg’oqchil tumanlarida shamol kuchi asosida ishlaydigan agregatlar yordamida yer osti suvlari nasos orqali tortib olinmoqda. Shamol energiyasidan foydalanib, O’rta Osiyo cho’llarining ayrim qismlarini suv bilan ta‘minlanmoqda.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Amirqulov N. Umumiy ekologiya. Toshkent, 2002 y. 2. Baratov P. Yer bilimi va o’lkashunoslik. Toshkent, 1990 y. 3. Baratov P. Tabiatni muhofaza qilish. Toshkent, 1991 y. 4. To’raqulov Yo.H. va boshqalar. Umumiy biologiya. Toshkent, 1996 y. 5. Hamdamov I.H. Tabiat ilmining zamonaviy konsepsiyasi. Ma‘ruza matni. Samarqand, 2000 y . 6. Hamdamov I.H. va boshqalar. Tabiiy fanlar zamonaviy konsepsiyasi. Тошкент , 2 00 7 y. 7. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Moddalarning ajralishi

Moddalarning ajralishi

Sharq mutafakkirlarining insonni o'rab turgan tabiat bilan aloqalari haqidagi qarashlari__2

Tabiatshunoslikni o`qitishning moddiy bazasi. Jonli tabiat burchagi va o`lkashunoslik burchagi

Boshlang'ich sinflarda tabiatshunoslik fanining mazmuni__2