Qarag’aytoifalar bo’limi – pinophyta (gymnospermae) - Botanika - Referatlar

Qarag’aytoifalar bo’limi – pinophyta (gymnospermae)

Yuklangan vaqt:

15.12.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1086.4443359375 KB

Ko'chirib olish

Qarag’aytoifalar bo’limi – pinophyta (gymnospermae) Reja: Urug’li qirqquloqsimonlar ajdodi  Bennittitsimonlar ajdod  Sagovniksimonlar ajdodi  Gnetumsimonlar ajdodi  Velvichiyanamolar qabilasi. Velvichiyadoshlar oilasi  Gnetumnamolar qabilasi. Gnetumdoshlar oilasi  Ginkgosimonlar ajdodi  Qarag’aysimonlar ajdodi  Qarag’aynamolar qabilasi  Sarvnamolar qabilasi. Sarvdoshlar oilasi

Ochiq urug’li o’simliklar ham yuksak o’simliklar singari juda qadimiydir. Ular paleozoy erasining oxiri, mezozoy erasining boshlarida taxminan bundan 350- 400 million yil oldin Devon davrida paydo bo’lgan. Ayniqsa, paleozoy va mezozoy eralarida tog’ ko’tarilishi jarayonlari natijasida quruqlik kengayib borgan. Namli muhit biroz bo’lsa ham qurg’oqchilikka aylangan. Bunday muhitning o’zgarishi paporotniklarni siqib chiqarib, ularning o’rnini ochiq, urug’li o’simliklar egallashiga sabab bo’lgan. Ochiq, urug’li o’simliklar ba’zi olimlarning fikricha, eng qadimiy har xil sporali qirqquloqlardan kelib chiqqan. Ochiq urug’lilar ham boshqa urug’li o’simliklar singari har xil sporalidir. Mikrosporangiylardan mikrospora, megosporangiylardan megospora voyaga yetadi. Bu ikkala spora shakli, katta kichikligi va tuzilishi jihatidan bir-biridan farq qiladi. Ko’pincha mikro va megosporalar strobillarda (qubbalarda) voyaga etadi. Faqat qirilib ketgan ayrim bennettitlarda bitta strobilda mikro va megosporalar bo’lgan. Demak, ayrim bennettitlarning strobillari ikki jinsli bo’lgan. Ochiq urug’li o’simliklar asosan daraxt va butalardan iborat. Ayrim turlari gnetum va qizilcha liana shaklida ham uchraydi. Ularning yana bir xarakterli tomoni shuki, yog’ochlik qismi yaxshi rivojlangan. Barglari xilma-xil shakl va turlicha kattalikka ega. Shu sababdan ochiq urug’lilarni klassifikatsiya qilishda bu belgilar muhim rol o’ynaydi. Hozirgi paytda bu bo’limga kiruvchi turlarning soni 700 ga yaqin bo’lib, ular 68 turkum, 10 qabila va 6 ajdodga kiradi. Ochiq urug’lilar Yer yuzida keng tarqalgan bo’lib, Shimoliy yarim sharda Tayga o’rmonlarini hosil qiladi. Ochiq urug’li o’simliklarning chiqib kelishi asosan Devon davri bilan bog’liq bo’lib, ularning bundan 350-400 mln. yil ilgari o’sgan har xil sporali shakllarining qoldiqlari topilgan. Ochiq urug’lilar evolyutsiyasida kambiyning paydo bo’lishi, ikkilamchi ksilemaning vujudga kelishi katta rol o’ynagan, natijada ularning daraxtsimon shakllari taraqqiy yetib borgan. Qarag’aytoifa o’simliklar hayotiy shakli jihatdan daraxt, buta va ayrim lianalardan iborat. Monopodial tipda shoxlangan bu o’simliklarning ildiz sistemasi yaxshi taraqqiy yetgan.

Qarag’aytoifalarga xos xususiyatlardan yana biri ularda qubbalarning bo’lishidir. Qubbalar o’q poya, qoplag’ich va tangacha barglardan tashkil topgan. Tangacha barglar qo’ltig’ida urug’kurtak yoki changdonlar joylashgan, shunga ko’ra ular changchi (erkaklik) va urugchi (urg’ochi) qubbalarga ajraladi. Hozirgi klassifikatsiyalar bo’yicha qarag’aytoifalar quyidagi 6 ta ajdodga bo’linadi: 1. Urug’li qirquloqsimonlar– Lyginopteridopsida yoki Pteridospermae 2. Sagoniksimonlar - Cycadopsida 3. Bennettitsimonlar - Bennetittopsida 4. Gnetumsimonlar - Gnetopsida 5. Ginkgosimonlar - Ginkgoopsida 6. Qarag’aysimonlar - Pinopsida Yuqoridagi 6 ta ajdoddan birinchi va uchinchilarning vakillari faqat qazilma qolda uchraydi. Qolgan sinflarning vakillari esa yer yuzasida ancha keng tarqalgan. Urug’li qirqquloqsimonlar ajdodi - Lyginopteridopsida (Pteridospermae) Bu ajdodga mansub turlar to’liq qirilib ketgan. Ular yuqori Devon davrida paydo bo’lib, Toshko’mir davrida yer yuzasida keng tarqalgan, ayrimlari Perm davrining oxirlarigacha o’sgan. Urug’li qirqquloqlar daraxt, liana va o’t o’simliklarni o’z ichiga olgan. Barglari yirik, murakkab patsimon, hozirgi qirqquloqlarning barglariga o’xshash bo’lgan. Xarakterli xususiyatlari ular urug’ hosil qilgan. Urug’li qirqquloqlar urug’lari yordamida ko’paygan. Biroq urug’lari juda sodda tuzilishga ega bo’lib, urug’ murtagi bo’lmagan. Shuning uchun ayrim olimlar ularni urug’li o’simliklar emas, balki urug’kurtakli o’simliklar deb atashgan. Mikrosporangiyalari tuzilishi jihatdan hozirgi qirqquloqlarnikiga o’xshash bo’lgan. Urug’li qirqquloqlarning mikrosporalari kattaligi va tuzilishi jihatdan har xil bo’lgan.

Urug’li qirqquloqlarning poyasi datslab protostel tipda bo’lib, keyinchalik sifonostel tipga o’tgan. Poyasining o’zak qismi atrofida bir qancha o’tkazuvchi bog’lamlari va ikkilamchi ksilemasi bo’lgan. Bu ajdod 4 ta qabiladan iborat: Lignopterisnamolar - Lyginopteridales, Medullosnamolar - Medullosales, Keytoniyanamolar - Caytoniales, Glossopterisnamolar - Glossopteridales. BENNETTITSIMONLAR AJDODI - BENNETTITOPSIDA Bennettitsimonlar asosan Perm davriga oid qazilma o’simliklardir. Bo’r davrining oxirlarida, ya’ni 70 mln. yil ilgari ular batamom qirilib ketgan (14-rasm). Bennetgitlarning qoldiqdari O’zbekistan (Hisor tizmasi) dan ham topilgan. Ular tashqi ko’rinishdan hozirgi sagovniklarga o’xshash bo’lgan. Bennettitlarning poyasi yo’g’on bo’lib, tik o’sgan. Barglari ko’pchilik turlarida murakkab patsimon, ayrimlarida esa oddiy va butun bo’lgan. Poyasida o’zak va po’stloq qavatlari rivojlangan, yog’ochlik qismi esa kam taraqqiy etgan. Shuningdek kambiy qavati va kollateral tipdagi o’tkazuvchi bog’lamlari bo’lgan. Qubbalaridagi barglari spiral shaklda o’rnashgan. Undan ichkarida mikrosporofillar o’rnashgan. Mikrosporafillardagi mikrosporangiyalarda bir qancha mikrosporalar hosil bo’lgan. Mikrosporafillar qubbadagi tangachasimon barglari bilan navbatlashib joylashgan. Tangachasimon barglarga bo’lg’usi gulqo’rg’on deb qaraladi. Mikrosporafillarda urug’kurtak taraqqiy yetgan. Urug’lari kichik, ya’ni sholi doni kattaligida bo’lgan. Bennettitsimonlarning urug’i ikki palladan iborat bo’lib, urug’pallalarida zahira moddalari to’plangan. Bennettitsimonlar ko’pincha ikkita: Vilyamsoniyadoshlar - (Williamsoniaceae) va Bennettitdoshlar - (Bennettitaceae) oilasiga ajratiladi.

14-rasm. Qirilib ketgan bennittitlar (rekonstruksiya qilingan ko’rinishi). Syuorda Vilyamsoniya, Sekadeoideya Vilyamsoniya oilasining Gigant vilyamsoniya ( Williamsonia gigas ) nomli turining balandligi 2 metrgacha yetadigan, barglari murakkab patsimon, qubbalari asosan ikki jinsli bo’lgan. Vilyamsoniyalar deyarli hamma qit’alardan topilgan. Bennettitdoshlar (Bennettitaceae) oilasi vakillari asosan quruq, issiq iqlimli joylarda o’sgan. Poyasi yo’g’on va kichik (1 m gacha) shoxlanmagan bo’lib, patsimon murakkab barglari poyasining uchida rivojlangan. Qubbalar poyasining yonlarida o’rnashgan. Bennettitlarning qoldiqlari Shimoliy Amerika, G’arbiy Yevropa, Mongoliya, Hindiston, Yaponiya va O’rta Osiyo, toshga aylangan poyasi esa Italiyadan topilgan. XX asrning boshlarida Amerika olimi D. Uiland uning strobilini rekonstruksiya qilib, qadimgi gulli o’simliklarning guliga o’xshashligini ko’rsatgan. Shunday qilib, bennettitlar qubbasining tuzilishiga asoslanib, Angliyalik paleobotaniklar Arber va Parkinlar bennettitlar gulining kelib chiqishi haqidagi o’zlarining strobilyar (chingul) nazariyasini yaratganlar. Shunga asosan aytish mumkinki, bennettitlar gulli o’simliklarning eng yaqin ajdodlaridan hisoblanadi.

SAGOVNIKSIMONLAR AJDODI - CYCADOPSIDA Bu sinfga bitta qabila va bitta sagovnikdoshlar (Cycadaceae) oilasi 9 ta turkum, 120 ga yaqin tur kiradi. Tur soni jihatdan bu ajdod qarag’aytoifa bo’limda Qarag’aysimonlar ajdodidan keyingi o’rinda turadi. ajdodning nomi sagovnik turkumidan olingan bo’lib, sagovnik yoki sikas ( Cycas ) yunoncha kukas - palma degan ma’noni bildiradi. Sagovniklar Yevropa, Antarktida va boshqa qit’alarda tarqalgan. Ular tabiatda yakka-yakka holda yoki kichik guruhlar hosil qilib o’sadi.

Sagovniklarning ayrim turlari o’rmonlarda o’ssa, masalan Avstraliyada evkalipt o’rmonlari orasida yoki Amerikada doim yashil eman o’rmonlarida, ayrim turlari esa ochiq joylarda Afrika savannalarida akatsiyalar bilan birgalikda uchraydi. Sagovniklarning tropik va subtropik hududlarda tarqalgan turlari ularning eng qadimgi turlari sanaladi va ular Mezozoy erasida keng tarqalgan bo’lib, bizning davrimizgacha yetib kelgan. Keyingi ma’lumotlar bo’yicha sagovniklar quyi karbonda paydo bo’lib, ular kelib chiqishi jihatdan urug’li qirqquloqlar bilan borliq deb qaraladi. Sagovniklar hayotiy shakliga ko’ra asosan daraxt va butalardan iborat, lekin poyasi to’liq yer ostida yoki tanasining bir qismigina yer ustida joylashgan turlari ham bor. Yer ustida esa asosan barglari joylashgan. Ba’zi birlarida yer usti poyalari tugunaksimon shaklda bo’ladi. Sagovniklarning poyasining uchida joylashgan patsimon barglari urug’li qirqquloqlarning barglariga o’xshab ketadi. Ularning barglari ham har xil. Masalan, pakana (karlik) Zamiyalarning barglari 56 sm uzunlikda bo’lsa, Sagovnik turkumi va Serotozamiya turkumlarining vakillarida 3 metrgacha, Ensefalyartos turkumining ayrim vakillarida esa barglarining uzunligi 5-6 m gacha etadi. Sagovniklarning barglari kseromorf tuzilishga ega. Ular qalin, qattiq kutikula bilan qoplangan. Sagovniklarning poyasi sekin o’sadi. Ko’pincha poyasining uchida mikro-va megostrobil hosil bo’lgandan so’ng, o’sishdan to’xtaydi. Chunki, tepa kurtak strobilla bilan tugaydi. Sagovniklarning poyasi o’ziga xos tuzilishga ega. Poyaning markazida o’zak hujayralari bo’lib, ularni parenxima o’rab turadi, undan so’ng kambiy qavati joylashgan, kambiydan tashqarida ikkilamchi floema, po’stloq parenximasi va nihoyat poyaning tashqi qavati ikkilamchi qoplovchi to’qima joylashgan. Sagovniklarda o’tkazuvchi bog’lam kollaterial tipda uchraydi. Po’stloq parenximasi va o’zak qismida shilimshiq modda yo’llari bo’ladi. Yuksak o’simliklarda sagovniklardan boshlab, evolyutsiya jarayonida o’q ildiz taraqqiy eta boshlagan. Ayrim vakillarida u qisqa, yo’g’on, ayrimlarida esa 10-12 metrga yetadi. Ba’zan bosh ildiz ma’lum vaqtdan so’ng o’sishdan to’xtab, uning o’rniga

bir qancha qo’shimcha ildizlar taraqqiy etadi. Ildizning uchki qismida ildiz qinchasi bor. Ildizni tashqi tomonidan periderma o’rab olgan. Po’stloq qavati bir necha qavat tirik parenxima hujayralardan tashkil topgan. Undan ichkarida endoderma va ko’p qavatli peritsikl joylashgan. Ildizning ichki qismida murakkab o’tkazuvchi bog’lamlar bo’lib, unda 1-3 ta radial cho’zilgan ksilemalar, floema bilan navbatlashab joylashgan. Ko’pchilik sagovniklarning sporofillari qubbalarda to’plangan. Megosporangiya urug’chi o’simlikning megosporofil deb ataluvchi generativ barglarining qo’ltig’ida joylashgan. Sagovniklar ikki uyli o’simlikdir (16-rasm). Ularning changchi va urug’chi qubbalari boshqa-boshqa o’simliklarda taraqqiy etadi. Strobilalar (qubbalar) sagovniklarda poyasining uchidagi barglari orasida shakllanadi. Sagovniklarning ko’payish organlari poyalarining uchida joylashadi. Uni Shimoliy Osiyoda (Janubiy Yaponiyada) o’suvchi, balandligi 3 metrgacha yetadigan Egiluvchan sagovnik misolida ko’rish mumkin. Ularning uzunligi 2 m gacha etadi. Changchili o’simlik tupining uchki qismida joylashgan changchili qubbalari hosil bo’ladi. Ularning uzunligi 50- 70 sm. Qubbaning uchida mikrosporofillar o’rnashgan. Mikrosporofillarning pastki qismida bir qancha mikrosoruslar joylashgan bo’lib, ularning har qaysisida 2 tadan 4 tagacha mikrosporangiylar o’rnashgan. Mikrosporangiylar etilgandan so’ng uzunasiga chatnab, ulardan bir qancha ellipssimon mayda sporalar to’kiladi. Urug’kurtakda urug’lanish jarayoni quyidagicha ro’y beradi. Mikrospora (chang) chang yo’li orqali chang kamerasiga tushgandan so’ng, uning ichidagi vegetativ hujayrasi o’sib, uzun naychani (gaustoriyani) hosil yetadi va u nutselus to’qimasiga qadar o’sib boradi va anteridial hujayra bo’linib, spermagen hujayrani hosil qiladi. Spermagen hujayra tez kattalashib, so’ngra bo’linadi va ko’p xivchinli 2 ta spermatozoidni hosil etadi. Spermatozoidlar esa chang naychasi orqali kelib, arxegoniyning tuxum hujayrasi bilan qo’shiladi. Urug’langan tuxum hujayradan zigota, zigotadan esa keyinchalik urug’ning murtagi taraqqiy etadi. Shunday qilib, urug’kurtakdan urug’ hosil bo’ladi. Urug’

uzilib yerga tushgandan so’ng yetiladi. Sagovniklardan har xil maqsadlarda: oziq- ovqat, manzarali o’simlik sifatida va xalq tabobatida foydalaniladi. 16-rasm. Sagovnik (Cycas revoluta) tuzilishi va ko’payish organlari. 1. Sagovnikning umumiy ko’rinishi, 2. A. mikrosporofil, Б , В . Mikrosporangiylarning soruslari, 3. Г , Д , Е . Turli xil sagovniklarning megasporangiyli megasporofillari 17-rasm. Ikki bo’lakli ginkgo ( Gingko biloba ). 1. Bargli va mikrostrobilli qisqargan novdasi, 2. Mikrostrobil, 3. Bargli va megastrobilli qisqargan novdasi, 4.

2 urug’kurtakli megastrobil, 5. Yetilgan mevali yakka megastrobil, 6. Bargi GNETUMSIMONLAR AJDODI – GNETOPSIDA Bu ajdodga 3 ta qabila (Qizilchanamolar-Ephedrales, Velvichiyanamolar-Welwetschiales, Gnetumnamolar-Gnetales), 3 oila, 3 turkum va 70 dan ortiq turlar kiradi. Ular O’rta Yer dengizi atrofidagi cho’llarda, Janubiy Osiyo, O’rta Osiyo, Shimoliy va Janubiy Amerika, Kavkaz, Sibir, Janubi- G’arbiy Osiyo, Afrika va Janubiy Amerikaning tropik zonalaridan tarqalgan. Hayotiy shakli jihatdan bu sinf vakillari uncha katta bo’lmagan daraxt, buta va lianalardan iborat. Bu ajdod vakillari qubbasining atrofida gulqo’rg’on ko’rinishidagi o’ramasining bo’lishi va murtakda hosil bo’ladigan urug’ining tashqi tomonini o’rab oluvchi yumshoq etli pardaning bo’lishi bilan ajralib turadi. Ikkilamchi ksilemasining haqiqiy naylari «traxeya» larning bo’lishi, mikro va megostrobillning dixotomik shoxlanganligi, erkaklik ayniqsa urg’ochi gametofitning reduksiyalanganligi ularga xos belgi hisoblanadi. Bu ajdod vakillaridan faqat qizilchanamolarda arxegoniy bo’ladi, qolgan qabila vakillarida esa faqatgina tuxum hujayra bor. Erkaklik jinsiy hujayrasi spermaning bo’lishi (qarag’aydoshlarga o’xshash), urug’ining ikkita palladan iborat bulishi uning qarag’aydoshlarga yaqinligini bildiradi. Qabila bitta qizilchadoshlar - Ephedraceae oilasi va bitta qizilcha Ephedra turkumidan iborat. Bu turkumning yer sharida (ayniqsa Yevrosiyo va Amerikada) 40 dan ziyod turi tarqalgan bo’lib, O’zbekistonda 10 ta turi o’sadi. Ularga asosan buta va balandligi 6-8 m ga yetadigan ayrim daraxtlar kiradi. Qizilchalar tashqi ko’rinishidan qirqbo’g’imlarga yoki Avstraliyada o’suvchi yopiq urug’lilarga oid kazuarinlarga o’xshaydi. Poyasi bo’g’imli, barglari tangachasimon, qarama-qarshi yoki halqasimon o’rnashgan. Novdalari serqirra, yashil, unda fotosintez jarayoni o’tadi. Qizilchaning strobili (qubbalari) bir jinsli va ko’pincha ikki uyli. Ba’zan bir uyli butalari ham uchraydi. Yashil shoxchalarining bo’g’imlaridagi barglarning

qo’ltiqlarida 2-3 tadan, ba’zan 4 tadan mikrosporafillar joylashgan. Har bir mikrostrobil 2 tadan to 8 jufttacha qarama-qarshi o’rnashgan tangachasimon qoplagich bargchalarga ega. Changchi qubbasida 2-8 tagacha mikrosporangiyalar hosil bo’ladi. Urug’chi qubbalar (monostrobili) ham huddi changchi qubbalari singari yashil shoxchalarning bo’g’imlaridagi barglarning qo’ltiqlarida 2-4 tadan joylashgan. Har bir urug’chi qubbada (megostrobilda) yetilgan paytda unga shamol yordamida chang kelib tushadi va urg’ochi gametofiti joylashgan 2 ta arxegoniydan bittasini urug’lantiradi. Undan keyinchalik urug’ taraqqiy yetadi. Urug’ pishgandan so’ng qubbani o’rab turuvchi 4 ta tangachasimon barglar o’ziga shira to’plab, qizil, sarg’ish, zarg’aldoq rangdagi yumshoq eti «meva» ga aylanadi. Shuning uchun qizilcha deb ataladi. Qizilchalar xalq xo’jaligida muhim ahamiyatga ega. Jumladan, E. equisetina, E. intermedia kabi turlaridan tabobatda yurak xastaliklari va astmaga qarshi dorilar tayyorlanadi. Tibbiyotda E.equisetina yer ustki qismi foydalaniladi. Mahsulot aprel oyidan boshlab, yoz va kuz oylarida yig’iladi. Qizilchaning yashil rangli shox va shoxchalari qo’l bilan sindirib yoki pichoq, o’roq bilan qirqib olinadi va ochiq havoda, quyoshda quritiladi. Quritilgan mahsulot farmasevtika zavodlariga efedrin alkaloidi olish va dorivor preparat tayorlash uchun yuboriladi. O’simlikning yer ustki qismida efedrin alkoloidi bor. U o’zining kimyoviy tuzilishi va ta’siri bo’yicha adrenalin gormoniga yaqin. Chunonchi, u ham adrenalin singari adrenoreseptorlarni ta’sirlab, qon tomirlarini toraytiradi, qon bosimini ko’taradi, yurak faoliyatini yaxshilaydi, nafas yo’llarini kengaytiradi. Efedrin o’zining bunday ta’sirini uzoq davom etishi va ichganda ham samara berishi bilan adrenalindan farq qiladi. Bundan tashqari, efedrin markaziy asab sistemasi faoliyatini jonlantiradi. Velvichiyanamolar qabilasi - Welwitschiales Velvichiyadoshlar oilasi - Welwitschiaceae

Bu oilaga bitta turkum va yagona velvichiya - Welwitschia mirabilis deb ataluvchi tur kiradi (17-rasm). U Angolaning toshloq cho’llarida va Janubi-G’arbiy Afrikada (Namib cho’llarida) tarqalgan. Uning o’q; ildizi 3 m gacha chuqurlikka tushadi. Poyasi tashqi qo’inishidan kesilgan daraxtning to’nkasiga o’xshash bo’lib, ko’pchilik qismi yer ostida joylashgan. Yer ustki qismining balandligi 50 sm, diametri esa 1,2 m gacha etadi. Poyasining tepa qismida bir-biriga qarama-qarshi o’rnashgan ikkita barg hosil bo’ladi. Ular o’simlik umrining oxirigacha (2000 yil) qurimasdan turadi. Bir yilda barg 8-15 sm gacha o’sadi. Bargning uzunligi 2-3 m ga etadi. Amerika botanigi K. Bortman Namib cho’llarida uzunligi 8,8 m ga etadi gan velvichiya bargini uchratgan. Yirik bargli vakillarida bargining eni 1,8 m gacha etishi aniqlangan. Velvichiya 2 uyli o’simlik. Ularning strobillari barg qo’ltig’ida taraqqiy etadi. Changchi qubbasi o’q va qoplag’ich bargdan iborat. Urug’chi qubbasi ham o’qdan va unda o’rnashgan tangachabarglardan tuzilgan. Velvichiyalar hasharotlar yoki shamol yordamida changlanadi. Urug’i qanotchali, 2 urug’pallali, urug’i unib chiqqandan so’ng urug’palla barglari 2-3 yilgacha saqlanadi. 17-rasm. Ajoyib velvichiya ( Welwitschia mirabilis ). Umumiy tuzilishi. Strobillari: mikrostrobil, mikrosporalarining ko’rinishi

Gnetumnamolar qabilasi – Gnetales Gnetumdoshlar oilasi – Gnetaceae Bu oilaga bitta turkum gnetum - Gnetum va 30 ga yaqin tur kiradi. Ular asosan sernam tropik mamlakatlarda, Janubiy-Sharqiy Osiyo, Malayziya, Janubiy Amerika, Afrikada tarqalgan. Ular yirik liana, daraxt va butalardan iborat. Barglari qisqa bandli, qarama-qarshi o’rnashgan, yirik, qalin, butun. Gnetumlar ham ikki uyli o’simlikdir. Har bir mikrostrobilda bittadan mikrosporofill bo’ladi. Gnetumlarning changlari shamol yordamida tarqaladi. Megostrobil (urug’chi) qubbalarining tashqi tomoni (qoplami) yumshoq etli bo’ladi. Urug’chili (urg’ochi) gametofitga chang kelib tushgandan so’ng sperma tuxum hujayra bilan qo’shiladi va undan urug’ hosil bo’ladi. Janubiy-Sharqiy Osiyoda gnetum madaniylashtirilgan. Ularning qubbalari, yosh barglari, murtagi iste’mol qilinadi Ayrim tropik mamalakatlarda gnetumlarning po’stlog’idan tola olinadi. Ba’zi bir turlaridan iste’mol qilinadigan moy olinadi. Gnetumlarning qubbalarini tekshirish shuni ko’rsatadiki, ularning qadimgi ajdodlaridagi strobil 2 jinsli bo’lgan. Bunday 2 jinsli strobillar bennetitlarda bo’lgan. Shuning uchun gnetumnamolar bennettitlardan kelib chiqqan degan fikr ham bor. GINKGOSIMONLAR AJDODI – GINKGOOPSIDA Bu ajdodga o’tmishdan saqlanib kelayotgan bitta oila Ginkgodoshlar - Ginkgoaceae ga mansub bitta monotip relikt tur Ginkgo biloba kiradi. Ginkgodoshlar oilasining 17 ga yaqin turkumlari vakillarining qazilma holdagi qoldiqlari topilgan. Ginkgodoshlar Bo’r davridan boshlab tabiatda kamayib borgan. Tabiiy sharoitda ginkgo faqat sharqiy Xitoyda ozroq maydonda saqlanib qolgan. So’nggi paytlarda Xitoydan ginkgoning ikkinchi turi topilganligi haqida ma’lumotlar bor. Ginkgo so’zi yapon tilidan olingan bo’lib, «kumushrang o’rik» yoki «kumushrang meva» degan ma’noni anglatadi. Yaponiya, Xitoy, Koreyalarda bu

muqaddas daraxt sifatida ziyoratgoh joylarda, parklarda o’stirilgan. 1730 yillarda G’arbiy Yevropaga keltiriladi. 1771 yilda K. Linney bu o’simlikka Ginkgo biloba L. deb ilmiy nom bergan (16-rasm). Ko’p mamlakatlarda shu jumladan O’zbekistonda ham 1920 yildan boshlab manzarali o’simlik sifatida o’stiriladi. Ginkgo biloba balandligi 30 metrdan oshadigan, qishda bargini tukuvchi siyrak shox-shabbali daraxt. Barglari oddiy, uzun bandli, yelpig’ichsimon. Barg yaprog’i ikki bo’lakli. Ginkgoning igna bargli daraxtlardan farqi shundaki, unda smola hosil bo’lmaydi. Ginkgo - ikki uyli o’simlik. Qulay sharoitda ginkgo 2030 yoshlarida urug’ bera boshlaydi. Ginkgolarda changchili (mikrostrobil) va urug’chili (megostrobil) qubbalari qisqargan shoxlarda joylashgan. Changchili qubbalarining uchida mikrosporofillar spiral holda joylashgan. Mikrosporofillari qisqa bandli bo’lib, har bittasida ikkita, ba’zan 3-4 ta mikrosporangiya (changdonlar) joylashgan. Mikrosporangiylarda hosil bo’ladigan mikrosporalar (changlar) sagovniklarning mikrosporasiga o’xshash. Mikrosporaning o’sib, erkaklik gametofitga aylanishi mikrosporangiydan ajralib chiqmasdan avval, uning ichida boradi. Tayyor mikrospora shamol yordamida tarqalib urug’kurtakka tushadi. Mikrospora bahorda urug’kurtakning chang kamerasiga tushgandan so’ng undan ikkita xarakatchan spermatozoid hosil bo’ladi. Spermatozoid tuxum hujayrani urug’lantirgandan so’ng zigota, undan keyin urug’murtak hosil bo’ladi. Urug’kurtakning intigumentidan urug’ po’sti hosil bo’ladi. Urug’murtagining taraqqiyoti ko’pincha urug’ yerga to’kilgandan so’ng boradi. Bu jihatdan ginkgolar ham sagovniklarning taraqqiyotiga o’xshab ketadi. Ginkgoning urug’ida tinim davri bo’lmaydi. Ginkgolar uzoq, umr ko’ruvchi daraxtlardan hisoblanadi. Xitoy, Koreya va Yaponiyada 1000 yoshdan ortiq yashagan tuplari bor. Ginkgo urug’i yordamida va qalamchasidan ko’payadi. Ginkgo havosi ifloslangan joylarda ham bemalol o’saveradi, kasalliklarga ham chidamli. Shuning uchun uni manzarali o’simlik sifatida o’stirish maqsadga muvofiq. Urug’ning tashqi yumshoq etli qavati iste’mol qilinadi.

QARAG’AYSIMONLAR AJDODI – PINOPSIDA Ajdod vakillari asosan Shimoliy yarim sharda keng tarkalgan. Ularning Yer sharida 8 oila, 55 turkum va 600 ga yaqin turlari uchraydi. Ilmiy manbalarda keltirilgan 7 qabiladan 2 tasi bizgacha yetib kelmagan, qolgan 5 tasi quyidagilardan iborat: 1. Araukariyanamolar - Araucariales qabilasi 2 turkum, 35 turdan iborat. Ularga Janubiy yarim shardagi tropik hududlarda tarqalgan daraxtlar kiradi. 2. Qarag’aynamolar - Pinales qabilasi 3. Sarvnamolar - Cupressales qabilasi 4. Tissanamolar - Taxales qabilasi doim yashil daraxt va butalardan tashkil topgan. Qabila 2 oilaga mansub 20 turni o’z ichiga oladi. Ular asosan Shimoliy yarim shardagi issiq hududlarda tarqalgan. 5. Podokarpnamolar - Podocarpales qabilasi ochiq, urug’li o’simliklarning eng takomillashgan guruhini o’z ichiga oluvchi bitta oila (Podokarpdoshlar - Podocarpaceae), 9 turkum va 140 turdan tashkil topgan. Ular asosan janubiy yarim sharda tarqalgan. Qarag’aykabilar ajdodchasiga kiruvchi turlar Shimoliy Yevroosiyo va Shimoliy Amerikada katta o’rmonlarni hosil qiladi. Janubiy yarim sharda esa ular ko ’ proq mo ’ tadil iqlimli joylarda tarqalgan . Ayniqsa , Yangi Zelandiya , Avstraliya , Janubiy Amerikada ko ’ p uchraydi . Ko ’ pchilik endemik turkumlari va barcha relikt turkumlari Tinch okeani atroflari bo ’ ylab tarqalgan . Ayniqsa , Xitoyning Janubi - Sharqiy va Markaziy qismida , Tayvanda , Yaponiyada , Yangi Kaledoniya , Tasmaniya , Shimoliy Amerikaning Tinch okeani qismida , Chili janubida , Yangi Zelandiyada , yangi Gvineyada tarqalgan . Qarag’aykabilar ajdodchasi vakillarining tarixi Karbondan (370 mln. yillar muqaddam) boshlanadi. Trias davrida (240 mln. yillar muqaddam) ular Shimoliy

yarim sharning o’simliklar qoplamida katta rol o’ynagan. Qarag’aykabilarning ko’pchilik turlari baland bo’yli, ayrimlari esa gigant daraxtlardan iborat. Masalan: Kaliforniyada o’suvchi doim yashil sekvoyaning ( Sequoia sempervirens ) balandligi 110 m gacha, poyasining diametri esa 10 m gacha etgan. Meksika taksodiumi ( Taxodium mucronatum ) poyasining diametri 16 m, mamont daraxti ( Sequoidendrom giganteum ) poyasining yo’g’onligi esa 12 m ga etgan. Mamont daraxtlaridan ayrim turlarining 3000 dan ziyod yoshda ekanligi anikqlangan. Qarag’aykabilar orasida yoshi jihatdan eng kattasi Shimoliy Amerika qarag’ayi ( Pinus longaeva ) sanaladi. Nevada sharqida topilgan daraxtning yoshi taxminan 4900 yoshga teng deb aniqlangan. Gigant daraxtlar bilan bir qatorda, ular orasida podokarpdoshlar oilasiga mansub yer bag’irlab o’sadigan turlari ham bor. Bu ajdodcha vakillarida o’zak qavat kam taraqqiy etgan. Uni tashqi tomonidan yaxshi rivojlangan ikkilamchi yog’och’lik o’rab olgan. Undan so’ng kambiy, kambiydan tashqarida ikkilamchi floema joylashgan. Poyani tashki tomonidan qalin po’stloq qavat qoplab olgan. Ularga xos belgilardan yana biri po’stloq va yog’och qavatida smola yo’llari (kanallari) ning bo’lishidir. Ajdodcha vakillarining barglari asosan ignasimon yoki tangachasimon. Eng yirik ignasimon barg Shimoliy Amerikada o’suvchi botqoq qarag’ayi ( Pinus palustris ) niki bo’lib, uning uzunligi 45 sm ga etadi. Aksincha ko’pchilik sarvlarning barglari kichik tangachasimon bo’lib, shoxlar bilan qo’shilib o’sgan. Qarag’aykabilar asosan urug’lari orqali ko’payadi. Qubbalari ayrim jinsli. Ayrim vakillarida qubbalar to’p bo’lib, murakkab qubbalarni hosil etadi. Har bitta daraxtda juda ko’p sondagi mikrosporalar hosil bo’ladi. Tiss, kiparis va archalarda mikrosporalar shamol yordamida urug’kurtakka borib tushgandan so’ng gametofit hosil bo’ladi. Ajdodcha vakillarining urg’ochi (urug’chi) qubbasi ham xilma xil. Tisslarda qubba taraqqiy etmagan. Qarag’aykabilar asosan shamol yordamida changlanuvchi o’simliklar bo’lganligi sababli changchi qubbalarida hosil bo’ladigan changlar havo oqimi bilan urug’chi urug’kurtakning chang yo’li orqali chang kamerasiga borib tushadi. Changlanishdan so’ng ma’lum vaqt o’tgandan keyin urug’lanish jarayoni

boshlanadi. Urug’lanish jarayonidan so’ng urug’kurtakdan urug’ hosil bo’ladi. Qarag’aykabilarning urug’i 3 tadan to 18 tagacha urug’pallalarga ega. Qarag’aynamolar qabilasi - Pinales Qabila bitta qarag’aydoshlar (Pinaceae) oilasiga ega bo’lib, 10 turkum va 250 ga yaqin turni o’z ichiga oladi. Shimoliy Yevrosiyo va Shimoliy Amerikada «Tayga» deb ataladigan o’rmonlarni hosil qiladi. Qarag’aydoshlar asosan doim yashil, qisman bargini tukuvchi daraxt, hamda ayrim yotib o’suvchi butalardan tashkil topgan. Barglari ignasimon, tangachasimon, ingichka nashtarsimon, turlicha kattalikda. Qarag’aydoshlarning barglari asosan ko’p yillik 2-7 yilgacha to’kilmaydi. Qubbalari ayrim jinsli. Changchi qubbasidagi mikrosporofillarda 2 tadan mikrosporangiy (changdon) joylashgan. Changlar shamol yordamida tarqalishga moslashgan. Urug’chi qubbasining qoplagich tangacha barglari qo’ltigida urug’ tangachalar o’rnashgan bo’lib, ularning yuzasida ypug’ kurtak joylashgan. Urug’lari qanotchali. Qarag’aydoshlarning tabiatdagi va xalq xo’jaligidagi ahamiyati beqiyos katta. Ulardan qurilishlar uchun yog’och, mebellar tayyorlashda, qog’oz sanoati uchun xom ashyo, smola, kanifol, skipidar, glyukozidlar olinadi. Kedrlarning urug’i tarkibida 59 % moy bor. Undan oziq-ovqat sanoatida va texnik maqsadlarda foydalaniladi. Barglari C vitaminga boy. Qarag’ay – Pinus turkumi 100 ga yaqin turga ega. Tabiiy sharoitda Ozarbayjon bilan Gruziyada o’suvchi (Eldar qarag’ayi) qurg’oqchilikka chidamliligi uchun O’zbekistonning ko’pchilik shaharlarida manzarali daraxt sifatida o’stirilmoqda (17-rasm). Mazkur turkumning oddiy qarag’ay - P. silvestris va Sibir qarag’ayi - P . sibirica singari turlari keng tarqalgan. Oddiy qarag’ay, uning areali juda keng, butun O’rta va Shimoliy Yevropadan Shimoliy Osiyoga qadar egallaydi. U muhit

sharoitini deyarli tanlamaydi. Janubda ko’pincha tog’li mintaqalarda, qumloq va daryo sohillarida, botqoqliklarda o’rmon hosil qilgan holda o’sadi. Oddiy qarag’ay yorug’sevar o’simlik. Uning poyasi tik o’sadi, balandligi 20- 40 m. Po’stlog’i qizg’ish qo’ng’ir. Qubbalari qisqargan novdalarda ikkitadan joylashgan, ko’kimtir, novdada uch yilga qadar saqlanadi. Urug’i yordamida ko’payadi. Ularning aksariyat qismi ikki uyli qubbasi mikrosporofil yoki megasporofillar to’plamidan shakllangan. Bu turkumning Sibirda Sibir qarag’ayi, Karpatda va Alp tog’larida Yevropa qarag’ayi, Qrim va G’arbiy Kavkazda Kavkaz qarag’ayi va boshqa turlari tarqalgan. Oddiy qarag’ayning yog’ochi qurilishda, mebellar tayyorlashda, kemasozlik, vagonsozlik, aviatsiya sanoatida ishlatiladi. Qarag’ay kurtagi va novdalari tarkibida tarkibida efir moyi, smolalar, achchiq, oshlovchi, C vitamini, karotin, antosian va boshqa moddalar bo’ladi. Tibbiyotda oddiy qarag’ayning kurtagidan, bargi va undan olinadigan efir moyidan hamda tanasini tilib olinadigan smoladan foydalaniladi. Tilog’och – Larix turkumi Yevropa, Shimoliy Osiyo va Shimoliy Amerikada Yevropa tilog’ochi - L. europaea keng tarqalgan. Uning balandligi 50- 55 m ga qadar boradi. Faqat qubbasining uzunligi va urg’ochi qubbalarining rangi bilan farq qiladigan, Yevropaning Shimoliy sharqida keng tarqalgan, balandligi 40 m keladigan Sibir tilog’ochi ( L. sibirica ) (18-rasm), Sharqiy Sibirdagina keng tarqalgan Daur tilog’ochi ( L. daurica ) sistematik jihatdan bu turga bir qadar yaqin turadi. Bu daraxtlarning qattiq chirimaydigan yog’ochi va ulardan olinadigan elim qimmatli hisoblanadi. Qoraqarag’ay - Picea turkumiga 30-50 ga yaqin tur kiradi. Ular soyasevar o’simliklar bo’lib, Shimoliy, Sharqiy Yevropada, G’arbiy va Sharqiy Sibirda, Kavkazda, O’rta Osiyo tog’larida, Shimoliy Amerikada tarqalgan Qoraqarag’ay turlarining ayrimlari 50-60 metrdan to 80 metrgacha balandlikka ega. Ular 500-600 yil yashaydi. O’rta Osiyoning Tiyonshan va Jo’ng’or Olatovda hamda Xitoy chegarasigacha bo’lgan hududlarda Shrenk qoraqarag’ayi ( Picea schrenkiana )

o’sadi. Qoraqarag’ay daraxti shoxlari yanvar oyida o’tkaziladigan yangi yil archa bayramida bezatish uchun ishlatiladi. Sarvnamolar qabilasi – Cupressales Sarvdoshlar (Archadoshlar) oila – Cupressaceae Oilaga 19 turkum 130 ga yaqin tur kiradi. Ular har ikkala yarim sharda ham tarqalgan. Oila vakillari bir yoki ikki uyli daraxt va butalar bo’lib, ularda smola yo’llari bo’lmaydi. Barglari ninasimon yoki tangasimon, novdada qarama-qarshi yoki halqasimon o’rnashgan. Changchi qubbalari yakka holda bo’lib, mikrosporafillari qalqonsimon, mikrosporangiylari 2-6 ta. Erkaklik gametofiti reduksiyalangan. Urug’chi qubbasida qoplagich tangacha barg va urug’ tangachasi qo’shilib, o’sib bittaga aylangan, qoplagich tangacha bargi yog’ochlangan yoki yumshoq etli (archalar) dir. Bu oila vakillarini urg’ochi qubbasining tuzilishiga qarab uch kenja oila: Sarvlar (Cupressaideae), archalar (Juniperideae), tuyalar (Thujoideae) ga bo’lish tavsiya qilinadi. Sarv (Kiparis) - Cupressus turkumi 15-20 turga ega. Ular O’rta Yer dengizi atrofida Himolay, Janubiy Xitoy va Amerikada tarqalgan. Ayrim turlari O’zbekistonda ham manzarali o’simlik sifatida o’stirilmokda. Sarvning keng tarqalgan turlaridan biri doimiy yashil piramidal sarv ( S. piramidalis ) bo’lib, uning balandligi 30 metr, 2000 yilgacha umr ko’radi, yog’ochi qo’ng’ir qizg’ish rangda, duradgorlikda keng qo’llaniladi. Bu o’simlik Qora dengiz sohilida, xususan Qrim va Kavkazda madaniylashtirilgan. Qrimda Amerikadan keltirilgan Arizon ( S. arisonica ) va Luzitan sarvlari ( S. lusitanica ) ayniqsa keng tarqalgan (18-rasm). Tuya - Thuja turkumi bir uyli daraxt va butalardan iborat bo’lib, 6 turga ega. Shulardan Fapb tuyasi ( Thuja occidentalis ) asosan Xitoyda tarqalgan. Manbalarda ko’rsatilishicha, Sharq tuyasi O’rta Osiyoda muqaddas daraxt sifatida o’stirilgan (18-rasm).

Archa - Juniperus turkumiga 14 tur kiradi. Shundan 3 turi: Zarafshon archasi ( J. zeravschanica ), yarim sharsimon (J . semiglobosa ) va Turkiston archasi (J . turkistanica ) O’zbekistonning tog’li hududlarda tarqalgan. Bundan tashqari Virgin archasi ( J. virginia ) manzarali o’simlik sifatida respublikamiz shaharlarida o’stirilmoqda (19-rasm). 18-rasm. Qarag’aydoshlar: Sibir tilog’ochi ( L. sibirica ), Oddiy qoraqarag’ay ( P.abies )

19-rasm. Sarvdoshlar: Doimiy yashil piramidasimon sarv (kiparis) ( Cupressus sempervirens ), Sharq savri ( Thuja orientales ), Tetraklinis ( Tetraclinis ), Oddiy archa ( Juniperus communis ), Loson kiparischasi ( Chamaecyparis lawsoniana ) Archalar ikki uyli, ayrimlari bir uyli o’simlikdir. Ularda changchi qubbalari kichik bo’lib, mikrosporafillarida 2-6 ta mikrosporangiyalar hosil bo’ladi. Ularning changchi qubbalari 1 yil daraxtda qishlab, ikkinchi yilning bahorida pishib etiladi. Urug’chi qubbalari qisqargan novdalarning qo’ltig’ida kuzda hosil bo’ladi. Ikkinchi bahorda ular kattalashib, ularda kurtaklar etiladi. Urug’lanishdan keyin yumshoq etli urug’chi qubbalarda urug’ hosil bo’ladi. Urug’i ko’pincha ikkinchi yili etiladi. Archalar tog’lik huddudlarda eroziyaga qarshi kurashda muhim ahamiyat kasb etadi. Ular o’zida fitotsid ajratish bilan havoni mikroblardan tozalaydi. Ulardagi efir moylari ham muhim ahamiyatga ega. Archalar qurilish uchun xom ashyo, manzarali o’simliklar sifatida ham katta rol o’ynaydi.

Savr archasi, Zarafshon archasini O’rta Osiyo xalqlari qadim zamonlardai beri pista ko’mir olish uchun ishlatganlar. Shu bilan birga bu o’simlikning yog’ochi qurilish materiallari va uy-ro’zg’or asboblari yasashda qo’llanilgan. Archa O’zbekistonda muhofaza qilinadigan o’simliklardan hisoblanadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI: 1. Pratov O`., Shamsuvaliyeva l., Sulaymonov E., Axunov X., Ibodov K., Mahmudov V. Botanika . Darslik. Toshkent “Таълим нашриёти” 2010, 285 bet. 2. Pratov O`., Nabiyev M. O`zbekiston yuksak o`simliklarining zamonaviy tizimi. Toshkent “O`qituvchi”, 2007. 62 bet. 3. Жизнь растений I-VI том. Москва, 1974-1982. 4. Czerepanov S.K. Vascular plants of Russia adjacent states (the former USSR) Cambridge University press, 1995. 516 p. 5. Takhtajan A. Flowering Plants. New York, 2009. 381 p. 6. Тадтаджян А. Система магнолиофитов. Ленинград, Изд. “Наука”, 1987. 439 с. 7. Пратов У., Тажетдинова Д. “Определитель растений Средний Азии” нинг I-X томларида келтирилган ўсимлик оилалари, туркумларининг лотинча, русча, ва маҳаллий номлари (қўлланма). Тошкент, 2010. 35 бет.

O'xshashlar

Yuksak o’simliklar dunyosi – embryophyta (embryobionta)

Magnoliyatoifalar bo’limi

Plauntoifalar bo’limi

Qirqquloqtoifalar bo’limi – polypodiophyta

Psilottoifalar bo’limi – psilotophyta