Qirqquloqtoifalar bo’limi – polypodiophyta - Botanika - Referatlar

Qirqquloqtoifalar bo’limi – polypodiophyta

Yuklangan vaqt:

15.12.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

477.630859375 KB

Ko'chirib olish

Qirqquloqtoifalar bo’limi – polypodiophyta Reja: Ujovniksimonlar ajdodi  Marattiysimonlar ajdodi  Polipodiumsimonlar ajdodi  Salviniyakabilar kichik ajdodi

Qirqquloqlar turlarining soni jihatdan yuksak o’simliklar orasida magnoliyatoifa (gulli) o’simliklar va yo’sintoifa o’simliklardan keyingi uchinchi o’rinda turadi. Hozirgi paytda Yer sharida qirqquloqlarning 300 ga yaqin turkumga mansub, 10 mingdan ziyodroq turlari tarqalgan. Bular ham eng qadimgi o’simliklar hisoblanadi. Chunki qirqquloqlarning bizgacha etib kelmagan vakillari Devon davrida (425370 mln. yil oldin) qirilib ketgan (8-rasm). Ular qadimgi qirqquloqtoifa o’simliklar bilan bir vaqtda o’sib, o’rmonlar hosil qilgan. Qirqquloqlar tog’larda, tekisliklarda, botqoqliklarda va suvda uchraydi. Biroq bo’limning ko’pchilik turlari taraqqiyot siklida sernam muhitni talab qilganligi tufayli tropik va subtropik iqlimli joylardagi o’rmonlarda ancha keng tarqalgan. U yerlarda daraxtlarning tanasi va shoxlariga yopishgan holda o’suvchi bir qancha epifit turlari ham uchraydi. Qirqquloqlar xilma xil ekologik muhitda o’sishi sababli ular orasida har xil hayotiy shakldagi turlarni uchratish mumkin. Ayniqsa tropik va sernam subtropik o’rmonlarda tikka o’suvchi, yotib o’suvchi o’t vakillaridan tortib, epifit, lianalargacha bo’lgan turlarni va siateydoshlar (Cyateaceae) oilasiga mansub siatey va diksoniya turkumlariga kiruvchi bo’yi 25 m gacha etadigan daraxtsimon qirqquloqlarni uchratish mumkin. O’rta Osiyo hududida esa faqat o’t o’simliklardan iborat vakillari tarqalgan. Qirqquloqlarda qirqbo’g’imlardagidek ildiz sistemasi yaxshi taraqqiy etgan. Ofioglossdoshlar (Ilontildoshlar) (Ophioglossaceae) va ayrim qadimgi sodda (primitiv) guruhlarida seret, yo’g’on ildizlar uchraydi. Daraxtsimon qirqquloqlarda tipik ildizlardan tashqari poyasining asosida havo ildizlari ham taraqqiy etgan bo’ladi. Salviniya - Salvinia turkumining ayrim vakillarida ildizlar butunlay reduksiyalanib ketgan. Poyalari monopodial tipda shoxlangan, ayrim vakillarida dixotomik shoxlanishni ham kuzatish mumkin. Poyasining tuzilishidagi xarakterli belgilardan biri uning har xil tuklar, tangachalar bilan qoplanganligidir. Qirqquloqlarning poyasidagi o’tkazuvchi sistemasi sifonostel shaklda tuzilgan. Biroq eng qadimgi qirqquloqlarda va hozirgi qirqquloqlardan, masalan: sxizeydoshlar (Schizoaceae) ning o’tkazuvchi sistemasining primitiv shakldagi

protostel holda bo’lishi, ularning riniofitlar bilan filogenetik bog’liqligidan darak beradi. Ularga xos belgilardan yana biri barglarining (vayalarining) yirik bo’lishi va ularda o’sish nuqtasining poyadagidek uchki qismida joylashganligidir. Bu jihatlardan ular plauntoifalardan va qirqbo’g’imtoifalardan farq qo’shadi. Qirqquloqlar shakli va ichki tuzilishi jihatidan ham xilma-xil bo’ladi. Qirqquloqlarning ko’pchiligida barg ikkita funksiyani, ya’ni ayrimlarida fotosintez va spora xosil qilish vazifasini bajarsa, boshqalarida spora hosil qiluvchi barglari xlorofillni yo’qotib, faqat jinssiz ko’payish vazifasini o’taydi (masalan, salviniyalarda) Qirqquloqlar bargining anatomik tuzilishi jihatlardan gulli o’simliklar bargining anatomik tuzilishiga ozroq o’xshab ketadi. Ko’ndalangiga kesilgan bargning ustki va ostki tomoni epidermis bilan qoplangan. Labchalari ko’pincha bargning ostki qismida joylashadi. Qirqquloqtoifalarda ham qirqquloqtoifalardagidek sporofit bo’g’in gametofit bo’g’inga nisbatan ustun turadi. Evolyusion taraqqiyoti davomida qirqquloqlarning sporangiylari bargning chetki qismidan pastki qismga o’tib joylashgan. Sporangiylarning bargning pastki qismiga o’rnashishi ularni tashqi muhitning noqulay ta’siridan himoyalanishi uchun qulaylik tug’dirsa, ikkinchidan bargning yuza qismida fotosintez jarayonning normal borishi uchun imkonyat yaratadi. Bargda to’p-to’p bo’lib joylashgan sporangiylarga sorus (grekcha soros - tutam, to’da) deyiladi. Sporangiylar hosil bo’lishi jihatdan ikki xil: eng qadimgi qirqquloqlarda ular bargning epidermisidagi bir nechta hujayralardan hosil bo’lgan. Shuning uchun ular yirik va tashqi tomonidan bir necha qavat hujayralar bilan qoplangan. Evolyutsiya jihatdan ancha yosh bo’lgan vakillarida esa sporangiylar bargning bitta hujayradan hosil bo’lgan. Ular nisbatan kichik va bir qavat po’st bilan qoplangan. Sporalar qulay sharoitda o’sib, undan gametofit taraqqiy etadi. Teng sporali qirqquloqlarning gametofiti ipsimon, lentasimon, chuvalchangsimon, yuraksimon va boshqa ko’rinishlarda bo’ladi. Bularga xos belgilardan yana biri anteridiyning arxegoniyga nisbatan oldinrok taraqqiy etishidir. Bunga protoandriya (yunoncha protos - birincha va andreios - erkaklik) deyiladi. Protoandriyaning biologik

mohiyati shundaki, turli muddatlarda etilgan arxegoniyda chetdan urug’lanishi uchun imkoniyat tug’iladi. Qirqquloqlarda ham spermatozoid qirqbo’mimlarnikidek ko’p xivchinli bo’lib, urug’lanishi suv yordamida boradi. Gametofitdagi tuxum hujayralardan bir nechtasi urug’lanishi mumkin, lekin ulardan faqat bitgasining zigotasigina taraqqiy etadi va o’simta (gametofitni) hosil qiladi. O’simtada murtak joylashadi, undan esa sporofit rivojlanadi. 9-rasm. Qirilib ketgan qirqquloqlar . 1. Eospermatopteris, 2. Stavtopteris, 3. Kladoksilon

10-rasm. 1. Sistopteris ( Cystopteris fragilis ), 2. bargining sorusli qismi, 3. Umumiy ko’rinishi, 4. Sorusli segment qismi Qirqquloqtoifalarning klassifikatsiyasi: 1-ajdod. Dastlabki qirqquloqsimonlar – Primofilicopsida 1 - qabila. Protopteridnamolar – Protopteridales 2 - qabila. Kladoksilnamolar – Cladoxylales 3 - qabila. Zigopteridnamolar – Zygopteridales 4 - qabila. Arxeopteridnamolar – Archaeopteridales 2-ajdod. Ujovniksimonlar – Ophioglossopsida qabila. Ujovniknamolar – Ophioglossales 3-ajdod. Marattiysimonlar – Marattiopsida qabila. Marattiynamolar – Marattiales 4-Ajdod. Polipodiidsimonlar – Polypodiopsida 1 - qabila. Haqiqiy paporotnikkabilar – Filiciidae 2 - qabila. Marsiliyanamolar – Marsiliidae 3 - qabila. Salviniyanamolar – Salviniidae

Dastlabki qirqquloqsimonlar ajdodi – Primofilicopsida Bu ajdodga to ’ liq qirilib bitgan o ’ simliklar kiradi . Ajdod vakillari bo ’ limning eng qadimgi va sodda tuzilgan vakillari bo ’ lib , ular faqat qazilma holda mavjuddir . Paleozoy davrida ular o ’ sgan , asl qirqquloqliq belgilari ularda umuman shakllangan emas , o ’ simliklar bargsiz yoki juda mayda bargli bo ’ lgan . Sporangiylar barglarda emas balki , psilotlarga o ’ xshab , poyalarning uchlarida hosil bo ’ lgan , ba ’ zi vakillarida yolg ’ on dixotomik shoxlanish yoki dixotomik shoxlanish uchragan . Protopteridnamolar – Protopteridales qabilasi . Qoldiqlari o ’ rta Devon davridan ma ’ lum bo ’ lib , Yevropa va Osiyoda o ’ sgan . Besh turi bo’lgan, tik turgan poyalar dixotomik shoxlangan. Sporalari bir xil bo’lgan. Poya va barglarning anatomik tuzilishi noma’lum. Kladoksilonnamolarlar – Cladoxylales qabilasi. Kladoksilon ( Cladoxylon ) turkumi Devon va Karbon davrida yashagan, 25 sm gacha balandlikda, dixotomik shoxlangan, diametiri 4-6 sm. Har bir shox sporangiyli va sporofil bilan tugagan. Zigopteridnamolar – Zygopteridales qabilasi. Zigopteris ( Zygopteris ) turkumining 8 turi bor. Toshko’mir davridan ma’lum, poya diametiri 1.5 sm, barglar poyada o’rama qopchiq hosil qiladi. Barglar 2 qator bo’lib bo’lib joylashgan. Sporangiylar poyada qalin va qattiq bandchalar yordamida birikadi. Arxeopteridnamolar – Archeopteridales qabilasi. Bular Devon va Toshko’mir davrida yashagan. Arxeopterislar devon davridan ma’lum. Barglari spora hosil qiluvchi va vegetativ xillarga bo’lingan. Bular har xil sporali o’simliklar bo’lgan . Dastlabki qirqquloqlar ularning tartiblari riniofitlardan kelib chiqqan. Ujovniksimonlar ajdodi – Ophioglossopsida

80 dan ziyod tur kiradi. O’rta Osiyoda 2 turkumga mansub 3 turi, O’zbekistonda 2 turkumga oid 2 turi o’sadi. Bular o’tchil o’simliklar bo’lib, ildiz poyasi to’liq yerga yopishgan. Ildiz poyadan yuqoriga ko’tarilgan barglar va novdalar bo’ladi. Ildizpoyadan pastga tomon ildizlar ketgan. Barglar vegetativ va meva beruvchi bo’lgan. Bargning ikkala qismi ham bir yerdan banddan chiqqan. Gametofiti tuproq ostida bo’lib xlorofilsizdir. Ujovniknamolar qabilasida ujovnikdoshlar (Ophioglossaceae ) oilasi bor. Turkumlari: Ophioglossum, Botrychium, Helminthostachus. O. vulgatum - bo’yi 5-30 sm poyadan ildizlar har tomonga tarqalgan. Ildizpoyadan yer yuziga bitta barg chiqadi. Vegetativ bargi etdo va plastinkaga o’xshash. Meva beruvchi qismi uchida boshoqchasi bo’lib, 2 qator sporangiylar joylashgan. Ildizpoyalarda o’sish konusi joylashadi. Ofioglosumni bargi 4-5 yilda voyaga yetadi. Sporangiysi sharga o’xshaydi. Devori ko’p qavatli hujayralardan tashkil topgan, tashqisi epidermisdir. Sporangiy bo’shlig’i sporalar bilan to’ladir. Sporalarni shakli bir xildir. Sporalardan gametofit o’sib chiqadi. Plaunlar gametofitiga o’xshaydi. U 2-10 sm tuproq ostida o’sadi. Gametofit parenximatik hujayralardan tuzilgan. To’qima tashqi qavatida zamburug’lar simbiozlik qilib yashaydi. Jinsiy organlari gametofit chetlarida joylashgan. Arxegoniy va anteridiy gametofit o’simtaga botib turadi. Gametofit yuzasida kalta o’simta ko’rinib turadi. Urug’lanishdan keyin tuxum hujayra gametofit to’qimaga botib kiradi, keyinchalik rivojlanib sporofit o’simlik hosil bo’ladi. Bularda vegetativ ko’payish ham mavjud. Ophioglossum turkumiga 43 tur har xil o’simliklar kiradi. Botrychium ga 34 tur kiradi. Vegetativ bargi patsimon yoki murakkab patsimon bo’lingan. Marattiysimonlar ajdodi – Marattiopsida Sinf bitta qabila marattiyasimonlar (Marattiles), bitta oila marattiyadoshlar (Marattiaceae), 7 ta turkum va 100 dan ortiqroq turlarni o’z ichiga oladi. Ular

tropik zonada, Yangi Zelandiya, Antil orollari, Meksika, Braziliya, Janubiy Sharqiy Xitoy, Hindiston, Indoneziya va boshqa joylarda saqlanib qolgan. Paleobotanik ma’lumotlarga ko’ra, Toshko’mir, Perm davrlarida yer sharida bu ajdod turlari o’simliklar qoplamida ustunlik qilganligini paleobotanik materiallar tasdiqlaydi. Angiopteris va marattiya turkumlarining vakillari hozirgi qirqquloqlarning eng yirik turlari sanaladi. Ularning murakkab barglarining uzunligi 6 m gacha etadi. Marattiyasimonlar ajdodiga mansub o’simliklarning sporangiylari barglarining ostki tomonidagi yon tomirlarining chetlarida (bargining chetyaarida) joylashgan. Har qaysi sporangiyda 1450 gacha izosporalar yetiladi. Sporadan unib chiqqan gametofit ikki jinsli bo’ladi. Ajdodning eng yirik turkumlaridan biri maratgiyalardir. Bu turkumga 60 dan ortiq tur kiradi. Ular har ikkala yarim sharning tropik qismlarida tarqalgan. Marattiyalarda ham sporangiylar bargning ostki qismida o’rnashgan. Biroq ular qo’shilib o’sib, sinangiy hosil bo’ladi. 10-rasm. Aspeleniumdoshchalar. 1. Devor Aspeleniumi, 2. Sochnamo aspelenium, 3. Shimol aspeleniumi, 4. Dorivor seterax, 4. Kamptosorus Marattiyalarning seret barglari, poyasi va yon bargchalari mahalliy aholi tomonidan iste’mol qilinadi. Shuning uchun madaniylashtiriladi.

Yon barglaridan olinadigan shilimshiq modda dorivor sifatida ishlatiladi. Angiopteris va maratiyalar manzarali o’simliklar sifatida ham ekiladi. Polipodiumsimonlar ajdodi – Polypodiopsida Bu qirqquloqlar bo’limining eng yirik ajdodi. U 6 ta qabila, 240 ga yaqin turkum va 9000 ta dan ziyod turni birlashtiradi. Ular butun Yer shari bo’ylab keng tarqalgan. 11-rasm. Ujovniksimonlar: 1. Gelmintostaxis, 2. Panjasimon ujovnik, 3. Oddiy ujovnik, 4. Ko’p bo’lakli grozdovnik Ko’pchilik turlari tropik o’rmonlarda tuprokda yoki daraxtlarga yopishgan holda o’sadi. Tropikaga xos turlari orasida daraxt va lianalari ham bor. Siateyadoshlar oilasining 500 dan ziyod daraxtsimon turlari bunga misol bo’ladi. Ularning bo’yi 15-20 m gacha boradi. Barglari bir necha marta patsimon bo’lingan, uzunligi 5-6 m etadi. Sporalari teng, ayrimlari esa har xil spora hosil qilib ko’payadi. Teng sporali vakillarida gametofit yaxshi taraqqiy etgan. Har xil sporalilarining gametofiti juda reduksiyalangan, bir necha hujayradangina tashkil topgan. Polipodiyasimonlar ajdodi 3 ta ajdodchaga bo’linadi: Polipodiyakabilar (Polypodiidae), Marsiliyakabilar (Marsileidae), Salviniyakabilar (Salviniidae).

Polipodiyakabilar ajdodchasi 4 ta qabilaga ajraladi: Osmundanamolar (Osmundales), Sxizeyanamolar (Schizeales), Polipodiyanamolar (Polypodiales), Siateyanamolar (Cyatheales). Bulardan eng yirigi polipodiyanamolar qabilasi bo’lib, u 5 ta oilani birlashtiradi. Shulardan bittasiga to’xtab o’tamiz. Polipodiumdoshlar ( Polypodiaceae ) oilasi 50 turkumga mansub 1500 ga yaqin turni birlashtiradi. Ular Yer yuzida keng tarqalgan. Bu turkum vakillarining ildizpoyalari yo’g’on, shoxlangan va tashqi tomondan qo’ng’ir rangdagi tangachalar bilan qoplangan. Barglari murakkab patsimon. Oval yoki dumaloq shakldagi soruslari bargning ostki tomonida joylashgan. O’simlikning yumshoq, seret va shirin ildizpoyasi tarkibida glyukozid, olma kislotasi va saponinlar saqlaydi. Bargi va ildizpoyasining qaynatmasi tibbiyotda ishlatiladi. Oddiy polipodium ( Polypodium vulgare ) manzarali o’simliklar sifatida o’stiriladi. Salviniyakabilar kichik ajdodi – Salviniidae Mazkur kichik ajdod bitta qabila (Salviniyanamolar - Salviniales) va 2 ta oila (Salviniyadoshlar - Salviniaceae ) va (Azolladoshlar - Azollaceae ) va shu oilalar nomi bilan yuritiladigan 2 ta turkum hamda 16 ta turdan tashkil topgan. Ular ko’proq tropik va subtropik hududlarda, ayrim turlari esa mo’tadil iqlimli joylarda tarqalgan. Salviniya – Salvinia turkumining yer sharida tarqalgan 10 ta turidan O’rta Osiyo hududida faqat bittasi - Suzuvchi salviniya (suv qirqqulog’i) – Salvinia natans uchraydi. Bu tur Janubiy Yevropa, Sibir, Uzoq Sharq, Kavkazda ham tarqalgan. Salviniya nomi XVII asrda yashagan italian olimi A. Salvini nomiga qo’yilgan. Salvinia natans - O’zbekistonda ko’llarda, sholipoyalarda uchraydi. U suvning yuzasida qalqib o’sadigan bir yillik o’simlik. Poyasi (ildizpoyasi) 1-1,5 sm uzunlikda, ingichka. Poyasining har bir bo’g’imida barglari halqasimon

joylashgan. Ikkita bargi ovalsimon bo’lib, o’ziga hos tukchalar bilan qoplangan. Uchinchi bargi esa ipsmon kesilgan bo’lib, suv ostida joylashgan va o’simlikning suvdan oziqlanishi uchun xizmat qiladi (12-rasm). Salviniyaning haqiqiy ildizi bo’lmaydi. Poyasi va bargining anatomik tuzilishi uning suv muhitida yashashga moslashganligini bildiradi. Poyasining markazida konsentrik tipdagi bitta o’tkazuvchi bog’lam mavjud. Birlamchi po’stloq qavati yaxshi taraqqiy yetgan, unda yirik havo saqlovchi qismlari bor. Poyaning tashqi tomoni epidermis bilan o’ralgan. 12-rasm. Salviniyadoshlar turlari: 1-3 . Quloqdor salviniya, 4-5. Suzuvchi salviniya, 6- 8. O’rama salviniya, 9-11. Uzunchoqbarg salviniya

13-rasm. Marsiliyadoshlar turlari: 1. To’rtbo’lakli marsiliya, 2. Yopiq marsiliya, 3. Uning sporokarpiysi, 4. Regnillidium, 5. Sharchali pilyulyariya Bargning ustki va ostki tomoni ham epidermis bilan qoplangan. Epidermisida labchalar bo’lmaydi. Salviniyaning suvga botgan bargining qo’ltigida soruslar joylashgan. Mikrosoruslarda 500 tagacha, megasoruslarda esa 25 tagacha sporangiylar taraqqiy yetadi. Megasporangiyada bitta, mikrosporangiyada 32 ta yoki 64 ta spora hosil bo’ladi. Salviniyalarda gametofit juda reduksiyalangan va ayrim jinsli. Kuzda mikro- va megosporalar suvning ostiga cho’kadi. Sorusning devori asta-sekin chirigandan so’ng, mikro va megosporangiyalar yana suvning yuzasiga ko’tariladi. Sporalar sporangiyalarning ichida o’sib, gametofitni hosil qiladi. Mikrosporadan taraqqiy yetgan erkaklik gametofit bir necha vegetativ hujayralardan va 2 ta anteridiydan iborat. Har qaysi anteridiyda 4 tadan ko’p xivchinli spermatozoidlar taraqqiy etadi. Urg’ochi gametofitda uchta arxegoniy taraqqiy yetadi. Urug’lanishdan so’ng urg’ochi gametofitdan yangi sporafit taraqqiy yetadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI: 1. Pratov O`., Shamsuvaliyeva l., Sulaymonov E., Axunov X., Ibodov K., Mahmudov V. Botanika . Darslik. Toshkent “Таълим нашриёти” 2010, 285 bet. 2. Pratov O`., Nabiyev M. O`zbekiston yuksak o`simliklarining zamonaviy tizimi. Toshkent “O`qituvchi”, 2007. 62 bet. 3. Жизнь растений I-VI том. Москва, 1974-1982. 4. Czerepanov S.K. Vascular plants of Russia adjacent states (the former USSR) Cambridge University press, 1995. 516 p. 5. Takhtajan A. Flowering Plants. New York, 2009. 381 p. 6. Тадтаджян А. Система магнолиофитов. Ленинград, Изд. “Наука”, 1987. 439 с. 7. Пратов У., Тажетдинова Д. “Определитель растений Средний Азии” нинг I-X томларида келтирилган ўсимлик оилалари, туркумларининг лотинча, русча, ва маҳаллий номлари (қўлланма). Тошкент, 2010. 35 бет.

O'xshashlar

Qirqquloqtoifalar yoki paporotniktoifalar bo`limi - polypodiophyta

Magnoliyatoifalar bo’limi

Plauntoifalar bo’limi

Yuksak o’simliklar dunyosi – embryophyta (embryobionta)

Psilottoifalar bo’limi – psilotophyta