Magnoliyatoifalar bo’limi - Botanika - Referatlar

Magnoliyatoifalar bo’limi

Yuklangan vaqt:

15.12.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

427.1494140625 KB

Ko'chirib olish

Magnoliyatoifalar bo’limi Reja: Gulli o’simliklarning kelib chiqishi  Gulli o’simliklarning asosiy evolyusion yo’nalishlari  Magnoliyatoifalarning klassifikatsiyasi 1

MAGNOLIYATOIFA (YOPIQ URUG’LI) O’SIMLIKLAR BO’LIMI – MAGNOLIOPHYTA (ANGYOSPERMAE) Ba’zi ilmiy adabiyot va darsliklarda bu bo’lim urug’chili yoki ginetseyli o’simliklar deb ham yuritiladi. Magnoliyatoifalar deb atalishi esa so’nggi yillarda (A.L. Taxtadjan, 1966, 1980, 1987, 1997) qabul qilingan, gulli o’simliklarning kelib chiqishi va klassifikatsiyasi sohasidagi yangi ilmiy dalillarga asoslangan. Magnoliyatoifalar urug’li o’simliklarning ikkinchi bo’limi bo’lib, tanasining murakkab tuzilganligi, jinsiy ko’payishining o’ziga xosligi (gulning bo’lishi), turlar sonining va turlicha muhit sharoitiga moslanuvchanlik imkoniyatlari juda katta bo’lganligi tufayli Yer sharida keng tarqalganligi bilan yuksak sporalilar va ochiq urug’li o’simliklardan keskin farq qiladi. Ular barcha yuksak o’simliklar orasida filogenetik jihatdan eng yoshi hisoblanib, barq urib rivojlanishi mezozoy erasi bo’r davrining ikkinchi yarmiga to’g’ri keladi. XX asrning boshida gulli o’simliklarning turlar soni 160 mingtagacha deb hisoblangan, asr o’rtalarida 200 mingdan ko’proq va hozirgi kunda esa 533 oila, 13000 turkumga mansub 250000 atrofida turlar mavjudligi aniqlangan. Gulli o’simliklarning kelib chiqishi Gulli o’simliklarning kelib chiqishi haqida hozirgacha yagona bir fikr yo’q. Shu bois, gulli o’simliklar qachon va qaerda paydo bo’lgan va eng qadimiy gulli o’simliklarning dastlabki vakillari qaysi o’simliklar 2

degan savollar paydo bo’ladi. Ilmiy manbalarda ta’kidlanishicha, gulli o’simliklar bo’r davrida paydo bo’lgan. Bu fikrni tasdiqlovchi bir qator dalillar mavjud. Demak, gulli o’simliklar taxminan bundan 120 mln. yil oldin paydo bo’lgan. Ayrim olimlar gulli o’simliklar Mezozoy erasining trias davrida hattoki, Paleozoy erasining Perm davrida paydo bo’lgan deb hisoblaydilar. Gulli o’simliklarning kelib chiqishida ikki xil fikr mavjud. 1. Monofilitik yo’l bilan gulli o’simliklar bitga qadimgi ajdoddan kelib chiqqan deyiladi. (A.L. Taxtadjyan). 2. Polifilitik yo ’ l bilan esa gulli o ’ simliklar bitta o ’ simlikdan emas balki , bir nechta qadimiy ajdodlardan kelib chiqqan . Ingliz botanigi R. Melvilla fikricha, gulli usimliklar devon davrida riniofitlardan kelib chikkan. Bu jarayon urug’li qirqquloqlargacha Permning oxiri va Triasning boshlarigacha davom etgan. Unga Gondvan hududidagi Afrika, Antarktida, Janubiy Amerika va Avstraliya materiklari kirgan. Mashhur rus botanigi A.L. Taxtadjyan dastlabki gulli o’simliklar Janubi-Sharqiy Osiyoda paydo bo’lgan deb qaraydi, chunki eng qadimiy oddiy tuzilishga ega bo’lgan gulli o’simliklar shu mintaqada uchraydi. Amerikalik olim Dj. Stebbins fikricha, dastlabki gulli o’simliklar quruq hududlarda tez o’sishga moslashgan ikki urug’pallalilarni o’z ichiga olgan, bir urug’pallalilar esa suv havzalarida va soy bo’ylarida o’sgan. Gulli o’simliklar ko’pchilik olimlarning fikriga qaraganda eng sodda tuzilishga ega bo’lgan butasimon ochiq urug’li o’simliklardan 3

kelib chiqqan. Gulli o’simliklarning qoldiqlari bo’r davri yotqiziqlaridan topilgan. Lekin Paleozoy va Mezozoy erasida o’sgan ochiq urug’lilarning ayrim belgilari gulli o’simliklarnikiga o’xshash bo’lgan. Buni o’sha davrga xos bo’lgan qazilma holda topilgan materiallar tasdiqlamoqda. Dastlabki gulli o’simliklarda chang donasi bir poradan (teshikcha) iborat bo’lib, xuddi qirqquloqlarning sporasiga va urug’li o’simliklarning changiga o’xshash bo’lgan. Dastlabki gulli o’simliklarda, ya’ni hamma bir urug’pallali va primitiv (sodda) tuzilishga ega bo’lgan ikki urug’pallali o’simliklarning changchilari o’xshash bo’lgan. Bundan 120 mln. yil oldin o’sgan gulli o’simliklarda chang 3 porali, ya’ni ikki urug’pallalilarnikiga o’xshash bo’lgan. Bundan taxminan 8090 mln. yil oldin o’sgan yopiq urug’li o’simliklar Yer yuzida hukmronlik qilgan. Gulli o’simliklarning qadimiy vakillarini aniqlash uchun qazilma holda topilgan urug’li o’simliklar asos qilib olingan va ularning bir-biri bilan bog’liqligi o’rganila boshlangan. Natijada ularning filogeniyasini yanada yaxshiroq o’rganish imkoni yaratildi. Ta’kidlash joizki, ayniqsa qirqquloqlar, sagovniklar va qarag’aylarda gulli o’simliklarga xos ba’zi bir belgilarni ko’rish mumkin. Gulli o’simliklarning filogeniyasini o’rganishda urug’li qirqquloqlar, bennettitlar va boshqa nina bargli o’simliklarning roli ham benihoya katta. Sagovniklar bilan qarag’aylar ikkilamchi yo’g’onlashishga ega va urug’lari orqali ko’payadi. Demak, yog’ochlik esa 350 mln. yil oldin vujudga kelgan. Sagovniklar bilan qarag’aylarning qubbalari tashqi ko’rinishidan o’xshash bo’lsada, kelib chiqish jihatidan bir-biridan farq qiladi. Masalan: sagovniklarning 4

qubbasi shakli o’zgargan barg bo’lsa, qarag’aylarning qubbasi juda murakkab tuzilishga ega. Shu sababdan bularni analogik organlar deb atash mumkin. 1859 yilda Ch. Darvinning «Tabiiy tanlanish yo’li bilan turlarning paydo bo’lishi» nomli asari vujudga kelishi bilan, olimlar evolyutsion tizim (sistema) tuzishga bel bog’ladilar. Bu borada yirik nemis botanigi A. Engler katta ish qiladi. Engler morfologik belgilar evolyusiyasiga alohida e’tibor beradi. Uning fikricha, eng sodda (primitiv) gul, gulqo’rg’onisiz va bir jinsli bo’lgan. 1875 yili nemis botanigi A. Braun primitiv belgiga ega bo’lgan o’simliklarning guli gulqo’rg’onli, yirik va ikki jinsli bo’lgan deydi va bunga misol qilib magnoliyalarni keltiradi. Ikki jinsli gullardan ayrim jinsli gullar paydo bo’lgan deb hisoblaydi. Bu fikrni ko’pchilik olimlar qo’llab-quvvatlaydi, nemis botanigi X. Galler (1912) va amerikalik Ch. Bessi (1915) ayiqtovonnamolar qadimiy o’simliklar deb qaraydilar. Gallir va Besi tizim (sistema)lari asosida yirik ingliz olimi Dj. Xatchinson (1926-1936) o’z tizimi (sistemasi)ni yaratadi. Akademik A.L. Taxtadjyan ham shu fikr asosida o’z sistemasini tuzadi. Lekin ayrim botaniklar masalan, R. Dalgren gulli o’simliklar qandaydir yo’q bo’lib ketgan yanada soddaroq o’simliklardan kelib chiqqan, magnoliyalar esa ulardan keyin paydo bo’lgan deb tushuntiradi. Lekin, hozirgacha gulli o’simliklarning kelib chiqishi masalasi uzil kesil hal qilinmagan. Shu sababdan gulli o’simliklar haqida tuzilgan tizimlar (sistema) 20 dan ortib ketdi. Gulli o’simliklarning kelib chiqishi to’g’risida asosan 3 ta nazariya mavjud: 5

1. Psevdant (soxta) gul nazariyasi. Bu nazariyaning asoschilari R. Vettshteyn va A. Karstenlarning (1900) fikricha, eng qadimiy sodda tuzilishga ega bo’lgan o’simliklarning gullari bir jinsli, gulqo’rg’oni oddiy yoki gulqo’rg’onsiz bo’lgan. Ular shamol vositasida changlangan. Bunday o’simliklarga misol qilib, qizilcha (efedra) va kazuarinlarni keltirishadi. 2. Strobilyar nazariya 1905 yilda yaratilgan. Ochiq urug’lilarning vakili bennetgitlarning qoldiqlari topilgandan keyin bu nazariya paydo bo’lgan. Unga ko’ra bennettitlarning strobillaridan gul paydo bo’lgan degan xulosaga kelingan. Bu nazariyasi bo’yicha, strobillardan hosil bo’lgan gul ikki jinsli, gulqo’rg’onli bo’lib, hasharotlar vositasida changlangan. Unga misol qilib, magnoliyalar olingan. Nemis botanigi X. Gallir (1912), ingliz olimlari, A. Arber, D. Parkinlar (1905) strobillar yoki chingul nazariyasining asoschilari hisoblanadi (20-rasm). 3. Telom nazariyasi ning asoschisi nemis olimi V. Simmerman (1959) eng qadimgi gulli o’simliklar psilofitlarning telomidan kelib chiqqan deydi. 6

20-Rasm. Gulli o’simliklar qadimgi ajdodlarining gul tuzlishi (Arber va Parkin bo’yicha). А – Proantostrobil, Б - antostrobil Gulli o’simliklarning asosiy evolyusion yo’nalishlari 1. Daraxtlar – butalar – ko’p yillik o’tlar – bir yillik o’tlar. O’tlar – ikkilamchi yog’ochlanuvchi o’simliklar. 2. Tik o’suvchi poyali o’simliklar – yotib, ilashib va chirmashib o’suvchi o’simliklar. 3. Doim yashil o’simliklar – barglarini to’kuvchi o’simliklar. 4. Doira shaklida joylashgan o’tkazuvchi naylar – tarqoq joylashgan naylar. 5. To’rsimon tomirlangan barglar-parallel tomirlangan barglar. 6. Oddiy butun barglar – oddiy bo’lingan barglar – murakkab barglar. Murakkab barglar – ikkilamchi oddiy barglar. 7. Ketma – ket joylashgan barglar – qarama – qarshi joylashgan barglar. 8. To’g’ri (aktinomorf) gullar – qiyshiq (zigomorf) gullar. 7

9. Oddiy, yakka gullar – to’pgullar (ko’p gullar). 10. Gul bo’laklari noaniq (ko’p) gullar – gul bo’laklari kam va aniq sonli gullar. 11. Qo’sh gulqo’rg’onli gullar – oddiy gulqo’rg’onli yoki gulqo’rg’onsiz gullar. 12. Gul bo’laklari birlashmagan (erkin) – gul bo’laklari qo’shilgan (birlashgan). 13. Hasharotlar bilan changlanish-shamol yordamida changlanish. 14. Ikki urupallali urug’ – bir urutallali urug’. 15. Apokarp (tutashmagan) meva – senokarp (tutashgan) meva. 16. Ko’p sonli changlar – kam sonli changlar. 17. Ikki jinsli gul – bir jinsli gul. 18. Ko’p urug’kurtak – bir urug’kurtak. Magnoliyatoifalarning klassifikatsiyasi Magnoliyatoifalarni klassifikatsiyalashning turli taksonlar orasidagi filogenetik qimmatini olimlar turlicha talqin etishadi va o’z sistemalarini qabila va oilalargacha yetkazishadi, xolos. Faqat A. Engleming filogenetik sistemasi (tizimi) turkumlargacha, ba’zan hatto turlargacha aniqlik bilan tuzilgan. Ayrim noaniqliklari bo’lishiga qaramasdan bu sistema hozirgacha ham o’z ilmiy qiymatini yo’qotgani yo’q. 8

21- Rasm. Morfologik evolyutsiya: A – mevabarg, Б – changchi (Taxtadjyan bo’yicha) Yer yuzidagi aksariyat mamlakatlardagi yirik gerbariylar, shu jumladan O’zR FA “Botanika” institutidagi Gerbariy ham Engler sistemasi asosida joylashtirilgan va u 1 million 400 mingga yaqin nusxadan iborat gerbariyni o’z ichiga oladi (S.A. Shostakovskiy, 1971). Ammo sodda yoki murakkab, qadimiy yoki paydo bo’lishiga ko’ra yosh belgilarni ba’zan bir sistematik guruh yoki takson chegarasida, hatto bir tur doirasida ham kuzatish mumkin. Masalan, ko’pchilik Ayiqtovondoshlar (Ranunculaceae) oilasiga xos turlarning gullari aktinomorf, ammo isfarak ( Delphinium ) da, akonit ( Aconitum ) da, 9

aksincha zigomorf; Nilufardoshlar (Nymphaeaceae) ning ayrim vakillarida tugunchasi ustki, shoxona viktoriya ( Victoria regia ) da esa tugunchasi ostki; Ra’nodoshlardan (Rosaceae) qulupnay ( Fragaria ) va maymunjon ( Rubus ) da tuguncha ustki, olma ( Malus ), nok ( Pyrus ), na’matak ( Rosa ) turkumlarida esa tuguncha ostkidir. Gavzabondoshlar (Boraginaceae) oilasining aksariyat turlarining gullari to’g’ri, ammo qiyagul ( Lycopsis ) da, ko’ztikan ( Echium ) ning gullari zigomorf va hokazo. Bundan tashqari, ko’pchilik hollarda sodda tuzilganlik birlamchi yoki ikkilamchi bo’lishi mumkin va uni aniqlash ancha qiyin. Masalan, oddiy gulqo’rg’onning umuman bo’lmasligi A. Engler va R. Vettshteyn bo’yicha birlamchi belgi hisoblansa, G. Gallir va A. Taxtadjyanlar uni ikkilamchi belgi deb hisoblaydilar. Anemofiliya ham huddi shunday, R. Vettshteyn, A. Engler, N. Bush uni birlamchi hisoblasalar, G. Gallir va A. Taxtadjyanlar fikricha bu ikkilamchi holdir. Ikki jinsli gullar va bir uyli o’simliklarning paydo bo’lishini A. Engler va R. Vettshteynlar ikkilamchi deb hisoblaydilar, ammo G. Gallir va A. Taxtadjyanlarning fikricha u birlamchi hisoblanadi (21-rasm). Gulli o’simliklarning hozirgi zamon filogenetik sistcmalari orasida rus olimi akademik A.L. Taxtadjyanning sistemasi o’zining mukammalligi, ixchamligi, sistematika fanining eng so’nggi yutuqlarini hisobga olib turkumlargacha aniqlik bilan tuzilganligi jihatidan alohida ajralib turadi. Bu sistemada magnoliyatoifalarning 533 oila, 13000 turkum va 250000 atrofida turdan iborat ekanligi ko’rsatilgan. 10

1. Magnoliyasimonlarning urug’lari ikki urug’pallali, Lolasimonlarniki esa bir urug’pallali. Ammo Magnoliyasimonlardan ayrimlarining urug’lari bir urug’pallali ekanligi kuzatiladi. Masalan, Ayiqtovondoshlar (Ranunculaceae) dan Fikariya ( Ficaria ) da, Navro’zguldosh (Primulaccac) lardan siklamen ( Ciclamen ) da va umuman 40 tacha misolda shunday tuzilishni kuzatish mumkin. Lolasimonlardan esa Agafantus ( Agaphanthus ) va sitxrantus ( Cythranthus ) da urug’larning ikki urug’pallali ekanligi aniqlangan. Ba’zi chetlanishlarga qaramasdan bu belgi ikkala ajdodni ajratuvchi eng muhim belgidir. 2. Magnoliyasimonlarda urug’pallalar lateral (ikki yon tomonda), Lolasimonlarda esa terminal, ya’ni poyachaning uchida o’rnashgan. 3. Magnoliyasimonlarning ildizi ikkilamchi yo’g’onlashishga ega, kambiy halqasi bor va o’q ildiz sistemasi shakllanadi; Lolasimonlarda aksincha, asosiy ildiz nobud bo’ladi, kambiy halqasi yo’q, qo’shimcha ildizlardan popuk ildiz sistemasi shakllanadi. 4. Magnoliyasimonlarning poyasida kambiy halqasi mavjud va shu sababdan ikkilamchi yo’g’onlashuv sodir bo’ladi; Lolasimonlarda esa kambiy yo’q, poya ikkilamchi yo’g’onlashishga ega emas. Ammo mustasno tarzda daraxtsimon liliyasimonlardan Dratsena ( Dracaena ) va Kordilina ( Cordylina ) larda ikkilamchi yo’g’onlashuv mavjud, u poyaning periferik 11

qismida yangi nay-tolali boylamlar hosil bo’lishi hisobiga sodir bo’ladi. Ammo ba’zi liliyalar ( Lilium ), makkajo’xori ( Zea mays ), qo’g’alar ( Typha ) va boshqalarda dastlab kambiy bo’ladi, ammo tezda uning faoliyati to’xtaydi. Ayiqtovondoshlar (Ranunculaceae) dan podofillum da (ikki urug’pallalilar) kambiy butunlay yo’q. 5. Magnoliyasimonlarning barglari juda xilma-xil: oddiy, murakkab bandli, o’troq; qinli, qinsiz, yonbargchali; butun, kesilgan, bo’lakli; asosan to’rsimon va patsimon tomirli, ba’zan bargsiz turlari ham mavjud. Lolasimonlarda esa barglari oddiy, bandsiz, qinli yoki qinsiz, parallel yoki yoysimon, tomirlangan, yonbargsiz yoki bir yonbargli. Patsimon bo’lakli barglarni faqat palma va aronniklardagina ko’rish mumkin. Ammo ikki urug’pallalilardan Chinniguldoshlar (Caryophyllaceae) va Zupturumdoshlar (Plantaginaceae) ning barglari ensiz, qinli, parallel yoki to’rsimon tomirlangan. 6. Magnoliyasimonlarning gul qismlari asosan 5 tadan, qisman 4 tadan, ya’ni 4-5 doirali, changchilari ba’zan 2-3 doira hosil qilib o’rnashadi, umumiy gul formulasi: Ca 5 Co 5 A 5+5 G (5) . Lolasimonlarda esa gullari 4 doirali va 3 a’zoli, umumiy gul formulasi: Ca 0 Co 3 A 3 G (3) . Har bir oila va turkum doirasida gul qismlarining soni, doiralari soni qisman o’zgarishi mumkin. Masalan, Magnoliyasimonlardan zirklarda ( Berberis ), lavrda ( Laurus ) gul qismlari har doirada uchtadan; Lolasimonlardan 12

qarg’ako’z ( Paris ), rdest ( Potamogeton ) da esa gul qismlari 4 tadan. 7. Nihoyat bu ikkala ajdod vakillari changlarining hosil bo’lishi va joylashuv tartibiga ko’ra ham farq qiladi. Ikkala ajdod ajdod belgilarini taqqoslash, ularni ajratish uchun ayrim olingan bir belgi emas, balki belgilar majmualaridan foydalanish va ularga asoslanish lozimligini ko’rsatadi. Ayrim darsliklarning mualliflari (Kuznetsov, Bush, Lotsi) bir urug’pallalilar (Lolasimonlar)ni mustaqil sinf deb qaramaydi va bu o’simliklarning oilalarini ikki urug’pallali (magnoliyasimon) lar sistemasining turli qismlariga joylashtiradilar. Ammo bu tabiiy haqiqatni unchalik aks ettirmaydi, chunki bir urug’pallalilar o’ziga xos guruh bo’lib, ikki urug’pallalilardan ko’p jihatdan farq qiladi. Magnoliyatoifalarni magnoliyasimonlar va lolasimonlar ajdodlariga ajratish eng yangi sistemalarda ham qabul qilingan va asosli deb hisoblangan (V. Simmerman, A. Taxtadjyan). Umuman olganda, magnoliyasimonlar va lolasimonlarni o’zaro farq qiladigan eng muhim belgi urug’pallalarining sonidir. Hozirgi vaqtda bir urug’pallalilarning kelib chiqishi to’g’risida 4 xil nazariya mavjud: 1. Bir urug’pallalilardan ikkita urug’pallaning birlashib o’sishidan bitta urug’palla hosil bo’lgan. 2. Urug’pallalardan biri endospcrmdan oziq moddalarni so’rib oladigan organga (bug’doydoshlar urug’ida) aylangan, 13

ikkinchisi esa reduksiyalangan (bug’doydoshlar urug’idagi epiblast). 3. Urug’pallalardan biri endospcrmdan oziq moddalarni so’rib oluvchi organga, ikkinchisi tuproq yuzasiga chiqib, dastlabki yashil bargga aylangan. 4. Urug’pallaning poya uchida terminal joylashuvi va uchki kurtakning yon tomonida hosil bo’lishiga ko’ra ayrim olimlar ikkinchi urug’palla umuman bo’lmagan deb hisoblaydilar. Ammo A. Taxtadjyan buni mutatsion jarayonda paydo bo’lib, irsiy mustahkamlanish natijasida kelib chiqqan deb tushuntiradi. Bu nazariyalarning birontasi ham to’liq isbotlangan emas, balki ikkinchi yoki to’rtinchi nuqtayi nazar haqiqatga yaqinroqdir. Bir urug’pallalik va ikki urug’pallalikni sistematik belgi sifatida dastlab Jon Rey (XVIII asr) qabul qilgan 14

22-rasm. Yuksak o’simliklarning geoxronologik shajarasi (Taxtadjyan bo’yicha)

va keyinchalik A. Braun o’zining tabiiy sistemasida, R. Varming, A. Engler, R. Vettshteyn, I. Gorojankin, M. Golenkin va A. Taxtadjyanlar Magnoliyatoifalarni bir urug’pallalilar (Lolasimonlar) va ikki urug’pallalilar (Magnoliyasimonlar) ajdodlariga bo’lishgan (22-rasm). Ajdod - Magnoliyasimonlar yoki ikki urug’pallallar - Magnoliopsida yoki Dikotyledones. I. Kichik ajdodlar: 1. Magnoliyakabilar - Magnolidiae 2. Ayiqtovonkabilar - Ranunculidae 3. Chinnigulkabilar - Caryophyllidae 4. Temirdaraxtkabilar - Hamamelilidae 5. Dilleniyakabilar - Dilleniidae 6. Ra’nokabilar - Rosidae 7 . Yalpizkabilar - Lamidae 8. Qoqio’tkabilar - Asteridae . Ajdod Bir urug’pailalilar - Liliopsida yoki Monocotyledones. II. Kichik ajdodlar: 9. Bulduruqo’tkabilar - Alismatidae 10. Triuriskabilar - Triurididae 11. Lolakabilar - Liliidae 12. Palmakabilar – Arecidae

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI: 1. Pratov O`., Shamsuvaliyeva l., Sulaymonov E., Axunov X., Ibodov K., Mahmudov V. Botanika . Darslik. Toshkent “Таълим нашриёти” 2010, 285 bet. 2. Pratov O`., Nabiyev M. O`zbekiston yuksak o`simliklarining zamonaviy tizimi. Toshkent “O`qituvchi”, 2007. 62 bet. 3. Жизнь растений I-VI том. Москва, 1974-1982. 4. Czerepanov S.K. Vascular plants of Russia adjacent states (the former USSR) Cambridge University press, 1995. 516 p. 5. Takhtajan A. Flowering Plants. New York, 2009. 381 p. 6. Тадтаджян А. Система магнолиофитов. Ленинград, Изд. “Наука”, 1987. 439 с. 7. Пратов У., Тажетдинова Д. “Определитель растений Средний Азии” нинг I-X томларида келтирилган ўсимлик оилалари, туркумларининг лотинча, русча, ва маҳаллий номлари (қўлланма). Тошкент, 2010. 35 бет.

O'xshashlar

Plauntoifalar bo’limi

Qirqquloqtoifalar bo’limi – polypodiophyta

Psilottoifalar bo’limi – psilotophyta

Yo’sintoifalar (moxtoifa) bo’limi

Qarag’aytoifalar bo’limi – pinophyta (gymnospermae)