Psilofitsimonlar (Psilophytophyta) va Psilotsimonlar (Psilophyta) bo‘limlari

Psilofitsimonlar (Psilophytophyta) va Psilotsimonlar (Psilophyta) bo‘limlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

33.5 KB

Ko'chirib olish

Psilofitsimonlar (Psilophytophyta) va Psilotsimonlar (Psilophyta) bo‘limlari . Reja : 1. Psilofitsimonlarning umumiy tavsifi, morfologik tuzilishining o‘ziga xos xususiyatlari 2. Psilotsimonlarning umumiy tavsifi, morfologik tuzilishining o‘ziga xos xususiyatlari. 3. Psilofitsimonlar va Psilotsimonlarning kelib chiqishi

Tayanch ibora va atamalar : psilofit, epifit, fillodiy, prostotel, tetrada, sifonostel, sporangiy. Psilofitsimonlar bo‘limi — Psilophytophyta (Riniyasimonlar — Rhyniophyta ) Psilofitsimonlar faqat qazilma holda uchraydigan o‘simliklardir. Birinchi bor bu o‘simliklar quyi devon qatlamlarida D. Duson tomonidan 1859 yilda Kanadada topilgan. Lekin filogenetik sistemada bu o‘simlik oradan 50 yildan ortiqroq vaqt o‘tgach, 1917 yilda Shotlandiyaning devon qatlamlarida R. Kidston va U. Lang tomonidan qayta topilgandan so‘ng o‘z o‘rnini topdi. Har ikkala holda ham o‘simlikni sporofit nasli topilganligi kuzatiladi. Sporofitning vegetativ tanasi dixotomik shoxlangan, poyaga o‘xshash, ildizsiz, bargsiz tallomli organlardan iborat. Bu bo‘limning sodda tuzilishli vakillarining yer osti organlari bir hujayrali rizoidlar, uncha-muncha taraqqiy etgan vakillarining yer osti organlari vazifasini esa tallomning shoxlangan yer osti qismi – ildiz poya bajargan. Bularda barg umuman bo‘lmagan, lekin yuksak taraqqiy etgan vakillarida barg vazifasini bajaradigan qipiqsimon o‘simtalar – fillodiylar bo‘lgan. Vegetativ tanasining ichki tuzilishi juda sodda bo‘lib, tananing eng ust qismida bir qavat hujayra dan iborat epidermis, uning ich tomonida ko‘p qavatli po‘st joylashgan. Poyaning markazida boshlang‘ich o‘zak tsilindr – prostotel joylashgan. U o‘z navbatida floema va ksilemadan tashkil topgan. O‘simlikda ikkilamchi yo‘g‘onlashish kuzatilmaydi. Tallomning uchida bir hujayrali, cho‘ziq, bir xonali sporangiy joylashgan. Sporangiyning devori ko‘p qavatli bo‘lib, uning ichida arxisporial to‘qimalalr taraqqiy etgan. Arxisporial to‘qimalardan to‘rttadan spora – tetrada vujudga kelgan. Psilofitsimonlarning gametofiti aniqlanmagan. Ularning bitta qabilaga mansub, 5 oila, 20 ga yaqin turkumi ma’lum. Shulardan barqaror aniq vakillari riniya, xorneya, psilofiton va asteroksilon hisoblanadi. Bo‘limning riniya (Rhynia major), xorneya (Hornea), psilofiton (Psilophyton), asteroksilon (Asteroxilon) singari vakillari qazilma holda uchraydi.

Psilotsimonlar bo‘limi — Psilophyta Bu bo‘limga monotip psilotsimonlar (Psilotopsida) ajdodi bilan monotip psilotlar (Psilotalesa) qabilasi mansub. Shu qabilaga mansub psilotdoshlar (Psilotaceae) oilasiga hozirgi paytda tarqalgan psilot (Psilotum) va tmezipteris (Tmesipteris) turkum vakillari taalluqli. Bular quruqlikda tarqalgan o‘simliklar, ildizi yo‘q, uning o‘rniga uzunligi 1 m keladigan rizomoidlari mavjud. Poyasi tik o‘sadi, balandligi 1 m ga yaqin, uchidan uch tomonlama bo‘linuvchi initsial hujayra o‘sadi. Har ikkala turkumga mansub o‘simliklarning ham ichki tuzilishi bir xil emas. Psilotning ust tomonida og‘izcha va kutikulali epidermis, uning ostida uch qavat po‘st, uning ichki qismida endoderma va markazida shotisimon traxeidlardan iborat o‘tkazuvchi bog‘lamlar joylashgan. Tmezipteris yer ustki poyasining markazida sifonostel deb ataladigan o‘zakning bo‘lishi va lub qatlamining ancha taraqqiy etganligi bilan farq qiladi. Psilotning bargi rangsiz qipiqsimon, fotosintezi asosan poyada sodir bo‘ladi. Tmezipteris barglari esa lantsetsimon, ancha keng, to‘qimalari yaxshi taraqqiy etgan. Spora barglari psilotsimonlarda shoxcha shaklida, psilotda uch uyali, tmezipterisda esa ikki uyali. Sporalari bir xil kattalikda, qulay muhitga tushishi bilan ulardan nursimon simmetriyaga ega psilot gametofiti unib chiqadi. Uning kattaligi 2 sm gacha bo‘lib, yer ostida hayot kechiradi, xlorofili yo‘q, bir hujayrali rizoidlari bo‘lishiga qaramasdan, ichida joylashgan zamburug‘lari yordamida saprofit holda oziqlanadi. Anteridiy va arxegoniy gametofitning butun yuzasi bo‘ylab joylashgan. Spermatozoidlari ko‘p hujayrali. Psilotsimonlar tropik va subtropik mintaqalarda keng tarqalgan. Ularning aksariyat qismi epifit o‘simliklar hisoblanadi, lekin ayrim hollarda chirindiga boy nam tuproqlarda ham uchraydi. Psilotsimonlar xo‘jalik ahamiyatiga ega emas, faqat bir turi, ya’ni P. glabrum Yaponiyada manzarali o‘simlik sifatida o‘stiriladi. Barg poyali arxegonial o‘simliklar — Cormobionta archigoniata

Bu pog‘onaga plaunsimonlar, qirqbo‘g‘imlar, paporotniksimon va ochiq urug‘li o‘simliklar taaluqli. Dastlabki uch bo‘lim tashqi ko‘rinishi jihatidan bir- biridan keskin farq qilsa-da, hammasi sporali bo‘lganligi bilan ochiq urug‘li o‘simliklardan ajralib turadi. Lekin ochiq urug‘li o‘simliklar yopiq urug‘lilarga nisbatan sporalilarga yaqin ekanligini dastlab V. Gofmeyster (1851) aniqlab, keyinchalik V. Belyaev rivojlanish tsiklini tahlil qilish, gametofora va sporofazaning o‘zaro munosabatini aniqlash natijasida isbotlagan. Haqiqatdan ham, barcha arxegoniyli o‘simliklarda, shu jumladan, ochiq urug‘li o‘simliklarda ham jinsiy jarayon arxegoniyda sodir bo‘ladi, ya’ni arxegoniyda dastlab gametofit hisobida urug‘ murtak rivojlanadi. Shunday ekan, barcha arxegoniyli o‘simliklarda sporofitning hayoti ma’lum vaqt ichida to‘lig‘icha gametofitga bog‘liq bo‘ladi. Argxegoniyli o‘simliklar o‘tsimon, buta, daraxt singari hayot shakllariga ega. Ayrim qazilma holda uchraydigan plaunsimonlarning balandligi 30 metrga qadar bo‘lgan, ochiq urug‘lilar poyasining balandligi bundan ham ortiq, ayrim hollarda 100-120 metrgacha bo‘ladi. Ular turli-tuman iqlim zonalarida keng tarqalgan. Urug‘ murtak rivojlanishining boshlang‘ich stadiyasi arxegoniyda yoki urg‘ochi gametofit ichida o‘tadi. Faqat yopiq urug‘li o‘simliklarning urug‘ murtagi yaxshi differentsiallashgan. U zapas oziq modda — birlamchi endosperm bilan ta’minlangan. Shuning uchun ham qulay muhit sharoitida uzoq muddat tinim holatida bo‘lishi mumkin. Birlamchi endosperm ochiq urug‘li o‘simliklarda jinsiy jarayon sodir bo‘lgunga qadar hosil bo‘ladi.

Foydalaniladigan adabiyotlar 1. Burigin V. A., Jongurazov F. X . Botanika. Toshkent, “O‘qituvchi”, 1977. 2. Kursanov A. va boshqalar . Botanika. Toshkent O‘rta va Oliy maktab Davlat nashriyoti. 1963. 3. Mustafayev S. M . Botanika. Toshkent, “O‘zbekiston”, 2002. 4. Sahobiddinov S. S . O‘simliklar sistematikasi. Toshkent, “O‘qituvchi”, 1976. 5. Xudoyqulov S. M., Nazarenko L. N . O‘simliklar sistematikasidan amaliy mashg‘ulot. “O‘qituvchi”, Toshkent, 1984. 6. Zokirov K. Z., Jamolxonov X. A . Botanikadan ruscha-o‘zbekcha ensiklopedik lug‘at. I tom. “O‘qituvchi” Toshkent, 1973. 7. Жизнь растений. I-VI т. М. “Просвещение”, 1976-1986. 8. Комарницкий Н. А., Кудряшов Л. В., Уранов А. А . Ботаника: систематика растений. “Просвещение”, М., 1975.

O'xshashlar

Plauntoifalar bo`limi - lycopodiophyta

Botanikadagi sistematik birliklar

O`simliklar sistematikasining qisqacha rivojlanish tarixi

Hujayraning hayot sikli va bo‘linishi

Meva va urug`. Mevaning tuzilishi va tiplari