Botanikadagi sistematik birliklar - Botanika - Referatlar

Botanikadagi sistematik birliklar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

155 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja : 1. Botanikadagi sistematik birliklar (kategoriyalar) xususida 2 . Botanika darsliklaridagi sistematik birliklar (kategoriyalar) xususida 3. Amaldagi va ajratilgan oilalarning ilmiy va o`zbekcha nomlari

www.arxiv.uz O`zbyokiston mustakillikka erishgandan so`ng ta`lim va ilmiy tadqiqot ishlari soxalarida juda katta o`zgarishlar yuz berdi. Zero, fanning dunyo miqiyosida tan olingan eng muhim nazariy g`oya va yo`nalishlarini o`zida majassamlashtirgan. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» tug`risidagi Respublikamiz qonunlari talablariga javob bera oladigan, kelajak avlodni tarbiyalab kamol toptirishga qaratilgan, milliy an`ana va g`oyalarni o`ziga singdirib olgan, ekologik muammolarni, shu jumladan inson salomatligini muxofaza qiladigan, biologik (botanika) ta`limi konsensiyasi va standarti (andozasi) talablariga javob bera oladigan, maxalliy materiallarga boy darsliklar yaratish zaruriyati tug`ildi. Shunday ekan xech shubxasiz ayni vaqtda O`zbyokistonning barcha oliy ukuv yurtlarida talabalar qanday darsliklardan foydalanmoqda, mavjud darsliklar zamon talabiga javob bera oladimi, ularning soni yetarlimi, kimlar tomonidan qachon va qaysi oliy o`quv yurtlari uchun yozilgan, ularda so`nggi fan yuto`qlari va maxalliy materiallar qay darajada aks ettirilgan degan savollar ko`pchilikni qiziqtirmoqda. Respublikamizning barcha oliy o`quv yurtlarida xozirgi kunga qadar «Botanika» fani asosan bitta, ya`ni, sobiq Ittifok pedinstito`tlari va universitetlari uchun 1940 yillarda prof.L.I. Kursanov, N.A.Kamorniskiy, prof.K.I. Meyr, prof.V.F. Rozdorskiy va A.A. Uranovlar tomonidan yozilib, keyingi yillarda qayta-qayta nashr etilgan 2 tomi «Botanika» darsligidan foydalanib kelinadi. Darslikning birishi (tomi) o`simliklar anatomiyasi va morfologiyasiga, ikkinchi tomi esa tuban (sodda tuzilishga ega bo`lgan) va yuksak (murakkab tuzilishga ega bo`lgan) o`simliklar sistematikasiga bag`ishlangan. Bu darslik o`zbek tiliga xam tarjima qilingan. O`z davrida millionlab talabalariga bilim bergan bu kitoblar o`tgan davr mobaynida fan qo`lga kiritilgan yuto`qlardan ancha uzoqlashib ketdi. Boshqacha qilib aytganda, u ancha eskirib, zamon fani talabiga to`liq javob berolmaydigan xolatga tushib qoldi. Ayniqsa, ikkinchi tomda keltirilgan dalillar ko`p jixatdan qayta ko`rib chiqishni talab etmoqda. Shu munosabat bilan mazkur qo`llanmada ikkinchi tomdagi yuksak o`simliklar sistematikasiga oid materiallarga ko`prok e`tiborni jalb etmoqchimiz.

www.arxiv.uz Darslik sobiq Ittifoq oliy o`quv yurtlarining talablariga mo`ljallab yozilganligi uchun unda keltirilgan o`simlik turlarining aksariyat qismi O`zbyokiston xududlarida uchramaydi. Darslikdagi o`simliklar eski tizim (sistema) (ayniqsa, qabila, oila, turkum va boshqa) asosida joylashtirilganligi t u f a y l i s o ` n g g i y i l l a r d a m a s h x u r o l i m a k a d . A . L . T a x t a d j y a n (S. Peterburg, 1966,1967) tomonidan tavsiya etilgan gulli o`simliklarning yangi sistemasi (tizimi) dan katta farq qiladi. Jumladan, bo`lim, (ajdod) qabila (tartib), oila, turkumlarning o`rni va hajmiga jiddiy o`zgarishlar kiritilgan. Kitob chiqkandan keyin Markaziy Osiyo xududidan o`z RFA Botanika instituti va Botanika bog`i (hozirgi «Botanika» ilmiy-ishlab chiqarish markazi) xodimlarining ilmiy tadqiqotlari tufayli o`simliklar dunyosining chiqib kelishi, tarqalishi va taraqqiyoti haqida yangidan-yangi ma`lumotlar beruvchi (qazilma, toshga aylangan yoki tasviri saqlanib qolgan o`simlik) paleoBotanikaga oid 6000 dan ziyod namunalar to`plandi. Bo`lar orasida dastlabki, eng sodda to`zilishiga ega bo`lgan gulli o`simliklar haqida ma`lumotlar beruvchi mezazoy erasida o`sib, yo`qolib ketgan fan uchun qazilma holda faqat Yevropadan (2 joydan) ma`lum bo`lgan Bennettitsimonlar sinfi (ajdodi)ga mansub, kamyob namunalar O`zbyokiston (Xisor tog`lari) dan topildi. Uz RFA Botanika instituti ToshDU (hozirgi M. Ulugbek nomidagi O`zbyokiston Milliy Universiteti) xodimlarining sa`y harakatlari bilan O`rta Osiyo yuksak o`simliklari (florasi) haqida puxta ma`lumot beruvchi 10 tomli «Opredelitel rateniy Sredney Azii» nomli yirik monografiya yuzaga keldi. O`zbyokistonda Botanika instituti va Botanika bog`i hamda Oliy o`quv yurtlarining «Botanika»darsliklariga kiritilishi lozim bo`lgan qator monografiya, to`plam va risolalar nashr etildi. Qayd etilgan dalillar mavjud darsliklardan butunlay voz kechish kerak degan fikrni bildirmaydi, albatta. Hech shubxasiz, kelajakda uning fan talabiga javob bera oladigan muhim qismlaridan dars berishda va yangi «Botanika» darsligini yozishda foydalanish mumkin.

www.arxiv.uz Oliy o`quv yurtlari (universitet va ped.instito`tlari) uchun o`simliklar sistematikasidan yozilgan 2 tomlik o`quv qo`llanma (darslik) professor S.S. Saxobiddinov qalamita mansub bo`lib. Uning 1957 yil nashr etilgan birinchi tomi sporali va ochiq urug`li o`simliklarga, ikkinchi tomi (1966 y.) esa yuksak o`simliklarga bag`ishlangan. Bu qo`llanma (darslik) eng og`ir paytlarda o`zbek tilida yozilib, nashr etilgan dastlabki kitoblardan biri edi. U Botanika terminologiyasi xali ishlab chiqilmagan bir davrda yuzaga keldi va yoshlarga bilim berishda katta rol o`ynadi. Kitobning mazmuniga kelsak, u L.I. Kursanov va boshqalar yozgan kitobning ikkinchi tomidagi «Yuksak o`simliklar sistemasi»ga juda yaqin turadi. Shuning uchun ham L.I. Kursanov va boshqalar. Kitobida keltirilgan ayrim kamchiliklar S.S. Saxobiddinovning darsligida ham o`z aksini topgan. Afsuski, kitobning ikkinchi tomidagi kategoriya va terminlar qayta ishlanib, nashr etilmadi. Proffessor P.M Jukovskiy yozgan «Botanika» darsligidan ham talabalar uzoq yillar davomida foydalanib keladi. Bu kitob L.I.Kursanov va boshqalarning kitoblaridan asosan botanir geografiyaga oid boy ma`lumotlar keltirildganligi bilan farq qiladi. U ham sobiq ittifoq uchun yozilgan darslik edi. Bu kitob ham yuqorida qayd etilgan sabablarga ko`ra zamon talabiga to`lik javob berolmaydi. So`nggi yillarda O`zbyokistonda Qishlok xo`jalik instito`tlari uchun V.A. Burigin, F.X. Jongurazov «Botanika» (1977), I.Hamdamov va boshqalarning Botanika asoslari (1990) va farmasevtika instituta talabalari uchun X.M. Maxkamovaning «Botanika» (1995) darsligi nashr etildi. Mavjud darsliklar haqidagi mutaxassislarning ijobiy va tanqidiy fikrlari Botanikaga bag`ishlab utkazilgan qator yirik ilmiy va o`quv jarayonlari bilan bog`liq anjumanlarda bayon etilgan. Nashr etilgan darsliklarni tahlil qilish, hozirgi paytda oliy o`quv yurtlarida Botanika fanidan dars berishda foydalanilayotgan darsliklar ko`p jihatlari bilan zamon talabiga to`lik javob bermasligini va son jihatidan kam ekanligini ko`rsatdi. Shuning uchun oliy o`quv yurtlarida Botanika fanidan turli hajmdagi dasturlar asosida ma`ruza matnlari tayyorlana boshlandi. Keng kamrovli bilimga ega matnlardan foydalanib dars berish yaxshi, buni hech kim inkor etolmaydi. Lyokin ma`ruza matnlari

www.arxiv.uz O`zbyokistonning barcha institut va universitetlarida puxta ishlab chiqilgan yagona umumiy dasturiga amal qilingan bilim, malaka va tajribaga ega bo`lgan mugaxassislar guruhlari tomonidan yozilsa maqsadga muvofiq bo`lardi. Kuzatishlar ayrim oliy o`quv yurtlaridagi dastur va ma`ruza, matnlarining bir-biridan ko`p jihatlari bilan farq qilishini ko`rsatmoqda. Bu, hol ma`ruza matnlarining sifatini yanada yaxshilashni ta`qazo etadi. Buning uchun: yuksak o`simliklar sistematikasi bo`yicha malakali mutaxassislar guruhi tomonidan Respublikadagi barcha Oliy o`quv yurtlarining talablariga javob bera oladigan yagona dastur ishlab chiqish va shu dastur asosida matnlar yaratish: foydalanish uchun mavjud (eski) darslik va ilmiy manbalarga tanqidiy yondoshib zamonaviy darslik va ilmiy asarlardan kengrok foydalanish: Botanika nomenklaturasi qoidalariga to`la-to`kis rioya qilishlik: o`zbek tilida Botanikaga oyid terminlarni o`z ichiga oluvchi izoxli yirik lug`atlarning ishlab chiqilmaganligi tufayli mavjud lug`at, darslik va boshqa qo`llanmalarda keng ishlatilib kelinayotgan termin va toksonomik kategoriyalardan to`g`ri foydalanish: O`zbyokiston botanirlari qo`lga kiritgan fan yuto`qlari natijalaridan hamda «Botanika» ilmiy-ishlab chiqarish markazida saqlanayotgan Yer sharining turli qit`alaridan yig`ilgan bir milliondan ziyod yuksak o`simliklarga mansub gerbariylardan hamda mingga yaqin introduksiya iqlimlashtirilgan simliklardan unumli foydalanish: mahalliy florani va uning botanika (darslik)da tutgan o`rnini yetarlicha yorita bilish: Professor-o`qituvchilar bilan ilmiy xodimlar o`rtasidagi hamkorlikni yanada mustahkamlash: Oliy o`quv yurtlarini yuksak o`simliklar sistematikasi bo`yicha mutaxassis pedagoglar bilan ta`minlash kerak deb bilamiz. Bayon etilgan fikrlar mustaqil respublikamizning barcha oliy o`quv yurtlari uchun «Botanika» fanidan yangi zamonaviy darslik yozish naqadar zarur ekanligini ko`rsatmoqda. Shu munosabat bilan O`zbyokistondagi Botanika fani o`qitiladigan institut va universitet uchun Botanikadan yagona darslik yaratish masalasi, o`z RFA

www.arxiv.uz «Botanika IICHM xodimlari, Mirzo Ulugbek nomidagi O`zbyokiston Milliy Universiteta Biologiya-tuproqshunoslik fakulteti va boshqa institut va universitetlarning proffessor-o`qituvchilari o`rtasida keng muhokama qilinib, respublikamiz uchun botanika fanidan yagona darslik yaratish zarur degan xulosaga kelindi». Yangi darslik O`zbyokiston Milliy Universiteta Biologiya- tuproqshunoslik fakultetining yuksak va tuban o`simliklar sistematikasi kurslari o`qitiladigan kafedralarning cho`qurlashtirilgan dasturlari asosida yozilishini maqsadga muvofiq deb bilamiz. Bundan qishloq xo`jaligi instituti va universiteti, farmasevtika instituti va ped. universitetlarning dasturlari inobatga olinmaydi degan xulosa chiqmaydi. Barcha institut va universitetlarning Botanikadan dars berishdagi o`ziga xos tomonlari hech shubxasiz inobatga olinadi. Katta dasturga binoan yoziladigan darslikdan xar bir institut va universitetda o`z dasturi, ajratilgan soatiga qarab dars berish mumkin. O`simlik haqida ran borganda, uning hayot manbai ekanligini aslo unutmasligimiz kerak. Tabiatdagi barcha tirik mavjudodlarni o`simliklar olamisiz tasavvur etib bo`lmaydi. O`simliklar kadim zamonlardan ayni kunga qadar tabiat va insonlar hayotida katta rol o`ynab keladi. Yer yuzida o`simlik turlari juda keng tarqalgan. Ularni tabiatning turli burchaklarida va har xil ekologik sharoitda uchratish mumkin. So`nggi ma`lumotlarga ko`ra, Yer yuzida tuban va yuksak o`simliklarning 500 mingga yaqin turlari o`sadi, shulardan 2 sinf (ajdod), 533 oila va 13400 turkumga mansub 250 mingdan ziyod turlarni gulli (yopik urug`li) yoki magnoliya toifa o`simliklar tashqil etadi. Urta Osiyoda yuksak o`simliklarning 8000 dan ziyod va O`zbyokistonda 4500 ga yaqin turlari o`sadi. Mazkur qo`llanma yozishda O`zbyokistonda keng tarqalgan mavzuga oid o`simlik turlaridan keng foydalanildi. Qo`llanma umuman M.Ulugbek nomidagi O`zbyokiston milliy Universiteti (oldingi ToshDU) tomonidan 1998 yili ishlab chiqilgan dastur bo`yicha yozildi. Lyokin, so`nggi yillarda Botanika fani qo`lga kiritgan ilmiy manbalarga asoslanib, dasturga ayrim o`zgarishlar kiritildi.

www.arxiv.uz Botanika darsliklaridagi sistematik birliklar (kategoriyalar) xususida. O`zbyokistovda davlat tilida o`simliklar dunyosi bilan bog`liq holda olib boriladigan ilmiy izlanishlar va yoziladigan darslik hamda qo`llanmalar mazkur sohaning terminologiyasini, shu jumladan kategoriyalarini (tur, turkum, oila, qabila, sinf, bo`lim) ning o`zbekcha nomlarini mukammal ishlab chiqish ayni zamonning botanirlar oldida turgan eng muhim vazifalaridan biridir. Davlat tilida Botanikaga oid yirik ensiklopedik lug`atlarning yaratilmaganligi o`simliklarga bag`ishlab o`zbek tilida nashr etilayotgan, ayniqsa, ilmiy ommabop asarlarida, ba`zi bir maqolalarda, hamda darslik va qo`llanmalarda chalkashliklarga yo`l qo`yilib, termin va kategoriyalarning nomlari buzib yozilmoqda. Bulardan tashqari O`zbyokistonda uchraydigan o`simlik tur va turkumlarining ko`pchillikka manzur bo`ladigan Botanika nomenklaturasi qoidalariga asoslangan o`zbekcha nomlarining yetarli emasligi bir tur yoki turkumga mansub o`simliklarning bir nechta nomlar bilan atalib ketishiga sabab bo`lmoqda. Ta`kidlash joizki, Respublikamizda Botanika fanning taraqqiyoti ko`p jihatdan shu soha terminologiyasining mukammal ishlab chiqilganligi bilan belgilanadi. Shuning uchun bu mavzu o`ziga xos maxsus tadqiqotlarni talab etadi. Biz o`zbek tilida nashr etilgan Botanikaga oid asarlardagi terminlarni tahlil qilmoqchi emasmiz. Aksincha, mavjud lug`atlardagi fikrlarni quvvatlagan holda O`zbek tilida nashr etilgan «Botanika» darsliklarining yuksak o`simliklar sistematikasiga oid bo`limlarida yo`l qo`yilgan ayrim kamchiliklarni aniqlab, ularni bartaraf etish yo`llarini topishga harakat qilish bilan birga, ayrim terminlarni yozilishi haqidagi o`z fikr va muloxazalarimizni bayon etmokchimiz, holos. O`zbekcha Botanika terminlari va ularning ilmiy asoslari hamda turli darajadagi kategoriyalarning nomlari to`la-to`kis ishlab chiqilmaganligi sababli nashr etilgan darsliklarda sistematik birliklarning nomlarini yozishda bir qator kamchiliklarda yo`l qo`yilgan.

www.arxiv.uz Ana shu xilma-xillikni qiyoslash maqsadida o`zbek tilida turli vaqtlarda nashr etilgan. Botanikaga oid darsliklar (asosanL.I.Kursanov va b. S.S.Sohabiddinov. V.A. Burug`in va b. I.Hamdamov va b. Hamda X.M. Maxkamovlarning darsliklari) ga hamda termin va o`simliklarning nomlari haqida yozilgan asarlarga murojaat qilindi. Darsliklar turli oliy o`quv yurtlari uchun yozilganligi tufayli ular bir-biridan hajmi, ularda keltirilgan kategoriya va taksonlarning yozilishi va soni jihatidan ancha farq qiladi. Masalan, rus tilidagi «Poryadok»ni S.S. Saxobiddinov Ajdod deb yozsa, qolgan to`rtta muallif tartib deb. «Pod seseystvo» ni bir muallif oilacha desa, ikkinchisi kenja sila deb yoki bir muallifning o`zi ikkalasini ham ishlatgan. To`g`ri kategoriyalardagi taksonlar sonining ko`p yoki kamligi shu fan uchun ajratilgan soatlarga qarab belgilangan bulishi mumkin. Shunday bo`lsada darsliklardagi 27 yoki37 oila filogenetik sistematikani talabalarga tushuntirishga yetarlimi degan savol tugiladi. Bizning fikrimizcha keltirilgan oilalar orqali gulli o`simliklarning chiqib kelishini to`lik bayon etib bo`lmaydi. Qayt etilgan darsliklarda qabul qilingan yirik birliklarni yozishda ayrim kelishmovchiliklarga yo`l qo`yilgan. Jumladan, rustilidagi «moxovidmiye» (bo`limi) o`zbek tilida «moxsimonlar» yusinsimonlar deb, «psolotovidno`e»-« psilotsimonlar», «psilofitsimonlar», «psilotlar» deb. «Xvoshividno`e»- Ponabarglilar yoki «Bugimlilar», «Ponabargsimonlar» deb, «Paparrotnikovo`e»-qirqqo`loqsimonlar, paporotniksimonlar deb, «Golososemenno`e»-Yalong`och urug`lilar», «Ochiq urug`lilar» deb, «Pokro`tosemenno`e» ili «Svetkovo`e»-«Yopik urug`lilar», gulli o`simliklar deb yozilgan. Shuni ham aytish kerakki, ba`zi darsliklarda bo`limlardan ayrimlarining o`rni almashtirib yuborilgan yoki umuman keltirilmagan. Yirik sistematik birliklarni qiyoslash va tahlil qilish S.S. Sohabiddinov darsligining ikkinchi tomida sinfdan keyin singarilar qo`shimchasi bilan un bir marta keltirilgan «Tana» ning qanday maqsadda keltirilganligi, uning filogenetik sistematikada tutgan o`rni, etimologiyasi juda ham aniq emasligini ko`rsatdi.

www.arxiv.uz Sinfdan keyingi sinfcha (yoki kenja sinfni), undan keyingi o`rinda turadigan tartib (ajdodni) yozishda ham kelishmovchiliklarga yo`l qo`yilgan. Muhimi shundaki, ayniqsa tartiblar, yozilishi va qo`shimchalariga qarab bir-biridan ajralib turadi. Bo`lardan tashqari bir darslikdagi tartib, boshqa darslikda sinf va yoki sinfcha deb olingan. Darsliklarda zng ko`p qo`llaniladigan birlik-oilalarning lotincha va o`zbekcha nomlarini yozishga juda katta chalkashliklarga duch kelasiz. Mana shulardan ayrimlari. Torondoshlar oilasi Otqo`lokdoshlar yoki Grechixadoshlar, Yalpizdoshlar oilasi, Yasnotkadoshlar yoki Labguldoshlar, Loladoshlar oilasi Liliyadoshlar, Ra`nodoshlar oilasi Rozadoshlar, Atirguldoshlar, Ra`noguldoshlar deb yozilgan. Darsliklardagi munozarali masalalardan yana biri yirik taksonlarga beradigan qo`shimcha (afiks)lar bo`lib, ular ham qayta kurib chiqishni va xar bir birlik uchun muayyan qo`shimchani ishlatishni ta`qazo etadi. Botanika nomenklaturasi qoidalariga muvofiq sistematik birliklarni ifodalovchi maxsus qo`shimchalar ishlab chiqilgan. Unga ko`ra oilaga lotincha aseas, qabilaga - a!yez.sinfga - psida, bo`limga - phyta qo`shimchalari berilgan. Bu qoida akad.K.Z. Zokirov tomonidan o`zbek Botanika terminologiyasiga tadbik etilgan. Ta`kidlash joizki. 1966 yili nashr etilgan akademik K. Z. Zokirov bilan X.Jamolxonovlarning «O`zbekcha Botanika terminologiyasi masalari» nomli asarida sistematik birliklar va ularning qo`shimchalari ilk bor ishlab chiqilgan. Unda bo`limga toifa, sinfga-simonlar, lilar, qabila-(tartib) ga dor,namolar,oilaga-doshlar, guldoshlar dan iborat qo`shimchalarni qo`shib yozish tavsiya etilgan. Bu birliklar Respublikada o`zbek tilida yozilgan darslik, qo`llanma va risolalaridan hamda O`zbyokiston milliy ensiklopediyasidan puxta o`rin olganiga karamay, ba`zi bir Botanikaga oid darslik va ommabop asarlarda unta jiddiy e`tibor berilmadi. Natijada bitta qo`shimcha bir nechta birlik uchun ishlatiladi, yoki bitta birlikdagi qo`shimcha boshqa birliklarga ham tadbik etildi. Shunday qilib, eng katta sistematik birlik bo`limga akad. K.Z. Zokirov tavsiya etgan qo`shimcha (affiks) toifa birorta ham darslikda qo`llanilmadi. Sinf uchun tavsiya

www.arxiv.uz etilgan ikkita qo`shimchadan bittasi-simonlar bo`lib, u bo`lim, tartib va olachalarda, sinfning ikkinchi qo`shimchasi-lilar esa sinf, tartib va oilachalarning nomlarini yozishda qo`llanilgan. Xuddi shularga uxshash oiladagi guldosh qo`shimchasini ham bir qator katta birliklarga qo`shib yozilganligini kurish mumkin. Qabila (tartib), uchun belgilangan-namo va dor qo`shimchalari o`rnida - lar, -lilar, -gullilar, -kabilar guldoshlar, -doshlar qo`llanilgan. Oilalar uchun tavsiya etilgan -doshlar va guldoshlar qo`shimchalari o`rnida ko`pchilik darsliklarda -lar, gullilar va -guldoshlar deb yozila boshlandi. Yana bir darslik oilalar, doshlar (magnoliyadoshlar), guldoshlar (yongokguldoshlar) va -ular (ariumlar oilasi, nashalar oilasi, to`tlar oilasi) qo`shimchalari bilan yozildi. Shu mualliflar - guldoshlar, -simonlar va -lar qo`shimchalarini kenja oilalar uchun ham qo`llashdi. Oralik birliklarni va ularga berilgan qo`shimchalarni yozishda ham kelishmovchiliklar mavjud. Masalan, bir muallif «cha» qo`shimchasini qo`shsa, boshqasi kenja so`zini qo`shib oralik birlik tuzgan, xatto bir muallif o`zi ikkalasini ham ishlatgan. Yuqorida qisqacha bayon etilganlarni umumlashtirib, sistematik birlik (kategoriya)larni va ularga beriladigan qo`shimchalar (affikslar) ni tanlashda nimalarga e`tibor berish kerak degan savolga qisqacha to`xtalib o`tmoqchimiz. Avvalo, mavjud darsliklarda yo`l qo`yilgan kamchiliklarni bartaraf etish, hamda birliklarning nomlarini yozishda birinchi navbatda akad. K.Z. Zokirov, M.M. Nabiyev, U.P. Pratov, L.A. Jamolxonovlarning «Ruscha-o`zbekcha Btanika terminlarining qisqacha izoxli lug`ati »(1963), K.Z. Zokirov, X. Ajamolxonovlarning «O`zbek Botanika terminologiyasi masalalari» (1966) U.Pratov, T.Odilovlarning «O`zbyokiston yuksak o`simliklari oilalarining zamonaviy tizimi va o`zbekcha nomlari» (1995),nomli asarlariga rioya qilishini tavsiya etmokchimiz. Kategoriyalardagi qo`shimchalar barcha yuksak o`simliklarga oid birldiklarda bir xilda yozilmogi lozim. S.S. Saxobiddinov o`quv qo`llanmasida (darsligida) keltirilganidek gulsiz (sporali) o`simliklarga mansub ajdodlarga-kabilar, gulli o`simliklarga xos ajdodlarga-gullilar deb qo`shimchalar

www.arxiv.uz berish, ya`ni bir butun tizimdagi birliklarga ikki xil qo`shimcha berishni talabga javob bera olmaydi deb o`ylaymiz. Shu bone - gullilar qo`shimchasini birliklar qo`llamaslikni tavsiya etamiz. Gulli o`simliklarga mansub yirik sistematik birliklarni yozishda akad. A. L. Taxtadjyanning sistema «Magnoliofita» nomli 1987 yili nashr etilgan monografiyasiga amal qilishni maqsadga muvofiq deb bilamiz. Ana shu kitobda o`simliklarning sistematika, filogeniya, tizimi va geografiyasi hamda Botanika nomenklaturasi qoidalariga oid jiddiy o`zgarishlar ke l t i r i l g an . S hu ni ng de k, bi r ne ch t a o i l al ar y an gi oi l a l a r g a ajratilgan. Masalan, Loladoshlar oilasi 7 ta mustaqil oilaga bo`lingan va b. (1-jadval). Amaldagi va ajratilgan oilalarning ilmiy va O`zbekcha nomlari. № Amaldagi oilalar Ajratilgan oilalar 1. Amaryliidaceac ( nargis doshlar ) Xioliridaceac - ( Chuchmomodoshlar ) 2. Campanulaceac - ( Qo`ng`iroqguldoshlar ) Sphenocleaceac - ( Nashtardoshlar ) 3. Geraniaceac - ( Eronguldoshlar ) Biebersteiniaceac - ( Kontepardoshlar ) 4. Liliaceac - ( Loladoshlar ) АШаееае – Piyozdoshlar Asparagaceae - Sarsabildoshlar Asphooelaceae - Shirachdoshlar Convallariaceae – Marvariddoshlar Hyacinthaceae – Xias е ndoshlar Melanthiaceae – Savrinjon doshlar 5. Могасеае - Tutdoshlar Cannabaceae – Nasha doshlar 6. Papaveraceae – Ko`knordoshlar Fumariaceae – Shotaradoshlar Нуресоасеае -Bug`ummevadoshlar

www.arxiv.uz 7. Polypodiaceae - ( O`zbekistonda uchramaydi ) Adianthaceae - Suvsumbuldoshlar Athyriaceae - Qirqquloqdoshlar Sinopteridaceae - Chetisparadon doshlar дошлар 8. Ranunculaceae - Ayiqtovondoshlar Раеопеасеае – Sallaguldoshlar 9. Saxifragaceae – Toshyordoshlar Grossulariaceae – Коракатдршалр Parnassiaceae – Mingurug`doshlar 10. Zygorhyllaceae - Tuyatovondoshlar Nitrariaceae – Oqchangal doshlar Peganaceae – Isiriq doshlar Tetradiclidaceae – Chorchanoq doshlar Ajratilgan oilalar bilan bir qatorda qo`shilgan oilalar ham bor. Masalan, Orobonchaceac (shumgiyadoshlar) oilasi. Scrophulariaceac (Sigirqo`yrukdoshlar) oilasiga, Limoniaceac oilasi Plumbaginaceac (kermakdoshlar) oilasiga, Monotropaceac va Pyrolaceac oilalari Ericaceae (Erikadoshlar) oilasiga qo`shilgan. Botanika nomenklaturasi qoidalariga amal qilingan holda ayrim oilalarning nomlarini turkumlarga asoslanib yozish tavsiya etildi. Qoidaga ko`ra Gruciferac(Kpectgyldoshlap) oilasini Brassicaceac (Kapamdoshlar), Leguminosac (Dukkakdoshlar), Fabaceac (Burchoqdoshlar), Labiatae (Labguldoshlar) Lamiaceac (Yalpizdoshlar), Umbelliferae (Soyabonguldoshlar)- Ar1aseaye (3iradoshlar), Compositae (Murakkabguldoshlar), Asteraceae (Qoqiguldoshlar) va Cramineae (Boshoqdoshlar) Roaseaye(Bug`doydoshlar) deb yozish tavsiya etildi. Oilalarning qavslarda keltirilgan nomlari U.Pratov va T.Odilovlarning yuqorida qayd etilgan kitobchasida tavsiya etilgan. Nashr etilgan darsliklarda sistematik birliklarni yozishda yo`l qo`yilib kelinayotgan kamchiliklar talabalarga bilim berishda kelishmovchiliklarga sabab bo`lmoqda. Qayerda kimning darsligi ko`prok bo`lsa, u yerda shu asosda dars o`tilmoqda. Natijada bitta birlik turlicha talqin qilinmokda.

www.arxiv.uz Qayd etilganlardan ko`rinib turibdiki. Oliy o`quv yurtlaridagi yuksak o`simliklar sistematikasiga oid darsliklarda keltirilgan sistematik birliklarning nomlarini va ayrim terminlarni yozishda jiddiy kamchiliklarga yo`l qo`yilmokda. Bu hol yuksak o`simliklar bilan bog`liq bo`lgan eng muhim kategoriya va terminlari qayta kurib chiqib, tartibga keltirish lozimligini ko`rsatmoqda. Shundagina Respublikamizning barcha institut, universitet va akademik lisey, kollej hamda maktablarida bir xil kategoriya va nomlar asosida dars berish imkoniyatiga ega bo`lamiz. Mazkur qo`llanmaning asosiy maqsadi ham ana shu mavjud muammolarni bartaraf etishga ko`maklashishdan iborat. Qo`llanmani yozishda O`zbyokistonda o`zbek va rus tillarida hamda chet ellarda nashr etilgan, asosan yuksak o`simliklar sistematikasiga oid ko`pgina darsliklar (Vettshteyn, 1912: Kozo- Poloyanskiy, 1965; 1922, Kuznesov, 1934; Bush, 1944; Kursanov va boshqalar. 1963; Burug`in va boshqalar 1977; Jukovskiy, 1969; 1982 Suvorov, 1979; Saxobiddinov, 1976; 1966; Hamdamov va b. 1990; Yakovlev, Chelombo`tko, 1990; Postokovskiy,1971; Xojanovskiy va boshqalar. 1982; Maxkamova,1995; Reyvn va boshqalar. «Sovremennaya Botanika», 1990, hamda shu sohaga aloqador ilmiy asarlar, qo`llanmalar, lug`atlar (Taxtadjyan 1966,1987) Jizn rasteniy, 6t; Flora O`zbyokistona, 6 t. «Opredelitel rasteniy Sredney Azii», 10 t.- Zakirov, Jamolxonov, 1966,1973; Zokirov va boshqalar. 1963; Nabiyev, 1969; Pratov, Odilov, 1995; va boshqa manbalardan foydalanildi. O`zbek tilida yo`zilgan yuksak o`simliklar sistematikasiga oid aksariyat birliklar va ularga berilgan qo`shimchalar` (affikslar) respublikamizning barcha oliy o`quv yurtlarida, akademik lisey va kollejlari talablari darajasida emasligi inobatga olinib, shu soha bo`yicha qo`yidagi sistematik birlik (kategoriya) lar va ularning qo`shimchalari ishlab chiqildi (2 jadval). Sistematik birliklar (kategoriyalar) ning nomlari va qo`shimcha (affiks) lari № Ilmiy ( lotincha ) Qo`shimch alari O`zbekcha nomlari Qo`shimch alari

www.arxiv.uz 1. Regnum - - O`simlik dunyosi - 2. Subregnu m - - O`simlik dunyosi 3. Divisio phyta Bo`lim Toifa 4. Subdivisio cae Bo`limcha, kichchik Singari 5. Classic psida Синф (аждод) Simon.lilar 6. Subclassic idae ( Sinfcha kichchik Kabilar 7. Orda ales Qabila ( tartib ) Namo . Dor 8. Subordo ineae qabilacha , kichchik qabila Namo . Dor 9. Familia aceae Oila Dosh. guldosh 10 . Subfamilia oideae oilacha , kichchik oila Dosh. guldosh 11 . Triba eae Bug`un - 12 . Subtriba inae Bug`uncha , kichchik - 13 . Genus - turkum - 14 . Subgenus - Turkumcha kichchik - 15 . Sectio - Nasl , seksiya - 16. Subsectio - Naslcha , seksiyacha - 17 . Series - Nasab - 18 . Subseries - Naslcha kichik nasab - 19 . Species - Tur - 20 . Subspecies - Turcha kichchik tur - 21 . Varietas - Tur. Xili - 22 . Forma - Xil . Forma - Jadvalda keltirilgan sistematik birliklar orasida darslik va boshqa o`zbek tilida yozilgan asarlarda qo`llanilmagan turli darajadagi yangi birliklar va qo`shimchalar bor. Ishlatib kelingan eng yirik birliklardan biri «sinf» tub ma`nosi jihatidan

www.arxiv.uz qarindosh-urug`likni aks ettirmaganligi tufayli uning o`rniga xalqqa singib ketgan, ayniqsa insonlarning uzoq o`tmishdagi avlod- ajdodlarini va ularning yaqinligini bildiruvchi «ajdod» so`zini birlik sifatida ishlatilishni tavsiya etamiz. Darsliklarga uncha aloqador bulmasada, kelgusida yoziladigan asarlarni muljallab, rus tilidagi koleno-triba birligini-bugin, seksiyani-nasl, seriyani nasab deb ishlatishni maqsadga muvofiq deb bildik. Ko`p vaqtlar darsliklarda va boshqa asarlarda oralik birliklari yasash uchun ishlatib kelinayotgan kenja so`zi o`rnigacha qo`shimchasi yoki kichchik so`zini ishlatishni o`rinli deb bildik. Ma`lumki, kenja so`zi oilada kichchik farzandga nisbatan ishlatiladi. Agar bitta oila yoki turkum 4 ga bo`linsa, u holda barchasini kenja oila yoki turkum deb bo`lmaydi, albatta. Darsliklardagi birliklarning qo`shimchalarini ham kungildagidek deyish kiyin. Buni sinf, sinfcha, qabila va oilalarga berilgan qo`shimchalarda yakkol kurish mumkin. Masalan, bo`limga-simonlar, -lilar, -dor; sinfga-simon, - lilar, -simonlar, - namolar; qabilaga - namo, -dor, -lar, -lilar, -gullilar, -kabilar; oilaga - dosh, - guldosh, -lar, -gullar, qo`shib yozib kelindi. Qayd etilganlardan ko`rinib turibdiki, bitta qo`shimcha turlicha kattalikdagi birliklar uchun qo`llanilgan. Qo`shimchalardagi xilma-xillikni tartibga keltirish maqsadida bo`limga toifa; bo`limcha (kichchik bo`lim)ga singari; sinf (ajdod)ga-simon, -lilar, sinfchaga (kichchik sinf)ga -kabi; qabilaga -namo, -dor; oilaga -dosh, -guldosh affikslarini qo`shib yozishni tavsiya etmokchimiz. Qo`llanmada darsliklarda keltirilgan deyarli barcha yirik va oralik kategoriyalarni keltirishga harakat qilindi. Keltirilgan oilalarning aksariyat qismi yuksak o`simliklarning chiqib kelishi bilan boglangan. Qo`llanmaning yana bir muhim tomoni shundaki, unda keltirilgan oilalar. Yer yuzida uchraydigan gulli o`simliklarga mansub oilalarning deyao`rli 17% ga yaqin tashqil etadi va ularning vakillari yuksak o`simliklarga oid filogenetik sistematika kursini o`qitishga (yozishga) asos bo`la oladi. Bo`limdan turkumgacha bo`lgan gulli o`simliklarning sistematik birliklarini joylashtirishda, ularning sonini, hayotiy shakllarini va tarqalishini aniqlashda

www.arxiv.uz akad.A.L. Taxtadjyanning «Sistema magnoliofitov» (1987) va G.P. Yakovlev, L.V. Averyanovlarning «Botanika dlya uchiteley» (1997), U.Pratov, T. Odshyuvlarning «O`zbyokiston yuksak o`simliklari oilalarining zamonaviy tizimi va o`zbekcha nomlari»(1995), akad.K.Z. Zokirov, X.A. Jamolxonovlarning «O`zbek Botanika terminologiyasi masalalari» (1966) nomli asarlaridan va o`zbek tilidagi Botanikaga oid lug`at hamda darsliklardan foydalanildi. Mazkur qo`llanma Oliy o`quv yurtlarining talabalari uchun yuksak o`simliklar sistematikasi kursidan ma`ruza matnlarini yozishda mavjud darsliklarda yo`l qo`yilgan kamchiliklarni bartaraf etishda, akademik lisey, kollej, urta maktablarda Botanikadan dars berishda hamda yangi «Botanika» darsligini yozishda sistematik kategoriya va taksonlardan to`g`ri foydalanish imkonini beradi degan niyatdamiz. Yuqorida qisqacha bayon etilgan fikr, muloxaza, takliflar kelgusida «Botanika» dan yoziladigan yangi darsliklarning shakllanishiga ma`lum darajada yordam beradi degan umiddamiz.

www.arxiv.uz Adabiyotlar : 1. Biologicheskiy ensiklopedicheskiy slovar. M. Sovetskaya ensiklopediya. 1989 2. Burug`in V. A., Janguzarov F. X. Botanika Toshkent, o`qituvchi, 1977 3. Gordeyeva T. N. i dr. Prakticheskiy kurs sistematika rasteniy. Moskva Prosvesheniye, 1986 4. Komarniskiy N. A. i dr. Sistematika rasteniy. Moskva, Prosvesheniye, 1975 5. Maxmudov A. M. Tog`ayev I. U. Yuksak o`simliklar bo`yicha amaliy mashg`ulotlar. Toshkent universiteta, 1994 6. Novikov V. S. Gubanov I. A. Atlas opredelitel vo`ssho`x rasteniy. Moskva. Prosvesheniye. ,1991 7. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

O’simliklar sistematikasining rivojlanish tarixi, taksonomik birliklar. Proqaritlar va eukariotlar

O’simliklar sistematikasining qisqacha rivojlanish tarixi

O`simliklar sistematikasining qisqacha rivojlanish tarixi

O`simliklar sistematikasi. Usimlik dunyosi xilma-xilligi, sinfi va klassifikatsiyasi

O`simliklar sistematikasiga kirish. Viruslar, bakteriyalar