O`zbeкiston o`simliкlari va ularni muhafoza qilish - Botanika - Referatlar

O`zbeкiston o`simliкlari va ularni muhafoza qilish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

56.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Markaziy Osiyoning hududi va relefi. 2. Cho`llar zonasining o`simliklari. 3. O`zbekiston tog`larining o`simliklari. 4. Sug`oriladigan yerlar (vohalar) ning o`simliklari. 5. O`zbekiston o`simliklarini muhafoza qilish.

www.arxiv.uz 1. O`zbekiston Respublikasinnig maydoni Markaziy Osiyo hududida joylashgan. Markaziy Osiyo Hududining relefi juda murakkab. Bu hududning katta qismini tekislik egallaydi. Bu tekislik g`arbda Orol va Кaspiy dengizlari soxillaridan boshlanib, sharqda va janubiy- sharqda Tyan- Shan va Pomir - Oloy tog`lari etaklarigacha cho`zilib boradi. Sirdaryo va Amudaryo kesib o`tadigan bu tekislik hududi Turon past tekisligi deb ataladi. Shimoliy tomoniQozog`iston cho`llariga borib qo`shiladi. Janubda esa Кopetdog` tizmasi va Parapamiz qirlariga yetib boradi. Markaziy Osiyo releflarining tekislik hududlarining hammasi iqlim jihatidan Janubiy cho`llar kichik zonasiga kiradi. Bu yerlarda havo issiq bo`ladi. Iyulning o`rtacha t0si +26+280, maksimal t0 +47+480S (yoz uzun va juda issiq, kuz iliq va quruq, qish qisqa) lekin ba`zan qattiq sovuqlar. -23-300 yetadi. Markaziy Osiyoning tekislik qismida yiliga o`rtacha 80 - 200 mm yog`in yog`adi (kuz - qish va bahor oylarida). Markaziy Osiyoning tekslik qismida qum massivlari ko`p yerlarni egallaydi. Bu massivlar relefi va o`simliklari jihatidan turlichadir.Qumli joylar, qumli cho`llar deb ataladi.Qum sevar-psammofit o`simliklar o`sadi. Cho`l tekisliklarining orasida suv juda ko`p yuvib ketgan va yillar davomida nihoyatda nuragan ayrim - ayrim past qoldiq tog`lar va qirlar bor. Markaziy Osiyo cho`llar qismini bir qancha tumanlarida qumli yoki gil tuproqli massivlar orasida pastkam yerlar uchraydi, bunday yerlarda sizot suvi yaqin turadi. Bu yerlardagi tuproqlarda xlorid va sulfidlar juda ko`p bo`ladi. Bunday sho`rxok yerlarda galofit o`simliklar o`sadi. Bunday yerlar sho`rxok cho`llar deyiladi. Ular ko`p joyni egallamaydi, balki boshqa cho`llar orasida har yer - har erda uchraydi. Markaziy Osiyoning tekislik qismini janub va sharqdan o`rab turgan tog` tizmalariga yaqin joylarning tuprog`i bo`z tuproqdir. Bu tuproqlar sho`rlanmagan organik moddalarga boy emas. Bunday yerlar lyossli cho`llar yoki efemer cho`llar deb yuritiladi.

www.arxiv.uz Bular yoz oylarida yorilib - yorilib kyetadi. Bu suvni sust o`tkazadigan gil tuproqdir. Tipik taqirda o`simlik deyarli bo`lmaydi. Taqir atrofidagina bir necha xil o`simliklar uchraydi. 2. Markaziy Osiyo cho`llarida relefning, tuproq qatlami, tuproq sho`rining, tuproq ostki qatlamining har xilligiga, sizot suvining joylashishiga qarab, cho`llar zonasining turli joyida turli xil o`simliklar o`sadi. Qumli cho`llar o`simliklari. Markaziy Osiyo hududida qumli cho`llarQizilqum vaQoraqumda katta maydonni. Surxondaryo viloyatida (katta qum) va Farg`ona vodiysining markaziy qismida kichikroq maydonlarini egallaydi. Bu yerlarda daraxtsimonlardan saksovullar, yirik juzg`unlar, butalardan sho`rak, cherkez, chog`on, quyonsuyak, zag`aza, chalabutalardan shuvoqlar, ba`zi astragallar, o`tlardan iloq, qo`ng`irbosh, arpag`on, lolalar, boychechaklar, gulsavsar kabi o`simliklar o`sadi. Yaylov sifatida foydalaniladi. Toshli (gipsli) cho`llar o`simliklari. Markaziy Osiyoda toshli va gipsli cho`llar, qumli massivlarga qaraganda kam maydonni egallaydi. Ular qoldiq tog`lar hamda qirlarga to`g`ri keladi.Qizilqumdagi eng katta qoldiq tog` tizimlari jumlasiga Oqtov, Buxontov va Sulton Vays tog`lari kiradi.Qoraqum shimolida shunday katta qoldiq tog`lardan Zaunguz platosida, Ustyurt va Кrasnovodsk platosida ham katta - katta tog` qoldiqlari bor. Bularning tuprog`i toshli va shag`alli bo`lib, ko`pincha sho`r va gips bosgan bo`ladi. Qir o`simliklari juda siyrak, ular nimjon shuvoq, chalabuta- sho`raklar, izen, itsiyaklardir. Efemer va efemeroidlar deyarli yo`q, yirik butalar kam bo`ladi. Sho`rxok cho`l o`simliklari. Sho`rxok cho`llar asosan juda sho`r, sizot suvlari yuza turgan pastqam yerlarda tarqalgan.Qizilqumning janubidagi katta Mingbuloq sho`rxok pastqamligi bor. Ustyurtning janubiy-sharqiy qismida Borsakelmas sho`rxoki, Qoraqumning markaziy qismidagi ung`iz pastkamligi katta sho`rxoklar hisoblanadi. Bu yerlarda bir yillik sho`raklar, qorabargo`t.Qizil sho`ra, sho`rxok yerlar g`allagullisi - ajriq ham uchraydi.

www.arxiv.uz Lossli yerlar o`simliklari yoki efemer cho`llar. Mirzacho`lda (Sirdaryo bilan Jizzax o`rtasida) JanubiyQozog`istonda (Keles massivida) Turkmanistonda (Kopetdog` tizmasi bo`ylab) harakatli efemer cho`llar bor. Bularning tuprog`i bo`z tuproq bo`lib dehqonchilik qilinmokda. Bu yerlarda rang, qo`ng`irbosh, boychechaklar, ayiqtovon, arpag`on, chitir, lola va shularga o`xshash o`simliklar o`sadi. Mollar bahor va yozda yaxshi oziqlanadi.Qishda oziqlana olmaydi. To`qay o`simliklari. Bular daryo vodiylarida uchraydigan o`simliklardir. Bu o`simliklar cho`llar zonasida joylashgan bo`lsa ham ularni cho`l o`simliklar tipiga kiritib bo`lmaydi. Bu o`simliklar toshqin suvlar bosadiagn yerlarda, shuningdek sizot suvlari, yuza bo`lgan yerlarda o`sadi. Ular namdan toliqmaydi va ularning tuzilishida kseromorflik belgilari ko`rinmaydi. To`qay o`simliklari Markaziy Osiyoning Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon, Chirchiq, Ohangaron, Surxandaryo kabi yirik daryolar bo`yida yaxshi o`sadi. Daraxt o`simliklaridan turangil terak, tol, jiyda kabi o`simliklar uchraydi. Bularga ilon chirmoviq chirmashib o`sadi. Buta o`simliklaridan yulg`un, jing`il, oqtikan, oq chingil, sho`rxok yerlarda sho`ra o`simligi, qora baroq, o`t o`simliklaridan qamish, ko`ralar va boshqalar uchraydi. Suv toshadigan yerlarida ro`vak, qizilmiya, kendir o`sadi. Birmuncha quruq yerlarda savacho`p, yantoq, oqbosh, qizilmiya va boshqalar uchraydi. 3. O`zbekiston tog`larining o`simliklari. Markaziy Osiyo tog`laridagi o`simliklar poyasini tasvirlashda har xil olimlar turlicha sxema taklif qilgan. Akademik К.Zokirov Markaziy Osiyo tog`laridagi o`simliklarni uchta vertikal poyasga ajratadi. Bular adir (tog` oldi), tog` (tog`larning o`rta poyasi) va yaylov (tog` tepalari) poyaslaridir. Adirlar dengiz sathidan 500- 700 m dan 1200-1600 m gacha baland bo`lgan tog` oldi tepaliklari bo`lib, ularni cho`llar zonasi bilan tog`lar o`rtasidagi bosqich deyish mumkin. Adirlar tuprog`i to`q bo`z tuproq bo`lib, efemerli cho`llar tuprog`iga o`xshaydi, lekin ularga qaraganda tarkibida organik moddalar ko`p. Adirlarning ayrim joylarida tog` jinslari yoki ularning emirilish mahsulotlari qattiq

www.arxiv.uz tuproq, shag`al - tosh va qum - shag`allar ko`rinib turadi. Bu yerlarda jazirama yoz kam bo`lib, yog`in ko`p (250-350 mm) yog`adi. Adir o`simliklari asosan rang o`simliklari formatsiyalaridan tarkib topgan. U yerlarda karrak, kovrak, oq quvray va qo`ziquloqlar eng ko`p uchraydi. Yuqori adirlarni har xil o`tlar (bug`doyik, chalov) o`sadigan quruq dasht ishg`ol qilgan. Tog`larnnig o`rta poyasi o`simliklari. Adirlar poyasining yuqorisini, dengiz sathidan 1200- 1500 m dan 2800-3000 m gacha bo`lgan balandliklarni tog`lar poyasi ishg`ol qiladi. Adirlarga nisbatan tog` poyasining relefi birmuncha notekis. O`zbekistonda tog` poyasi katta maydonni ishg`ol qilmaydi. Tyanshanning g`arbiy tarmoqlarida (Qurama va Chotqol tizmalarida), Pomir- Oloy tog`larida, Zarafshon tizmasida, Turkmaniston va Xisor tizmalariniing bir qismida tipik tog` poyasini ko`rish mumkin. Tog` poyasidagi o`simliklarni ikki asosiy tipga: dasht o`simliklari va daraxt - buta o`simliklariga ajratiladi. Dasht o`simliklari tog` poyasining aksari quyi qismida o`sadi va ular asosan bug`doyiq - har xil o`tlar hamda dasht formatsiyalaridan iborat. Bug`doyiqni bo`yi 50-70 sm ga yetadi. Ikki pallali o`simliklarning qurg`oqchilikka chidamli ba`zi turlari, jumladan, qo`ziquloq, astragal, sentavriya, esparset, isfarak va boshqalar bug`doyiqqa aralashgan holda o`sadi. Bu yerlarda na`matak, yovvoyi olcha, zirk, tuyasingir singari butalar, ba`zan serqoya yon bag`irlarda archa ham uchraydi. Tog` poyasida o`rmonlar hosil qiladigan daraxt butalardan iborat ko`pgina formatsiyalar bor. Na`mataklar butalar ko`p, bularga zirk, shilvi, irg`ay kabi barg to`kadigan butalar aralash o`sadi. 2300-2500 m balandliklarda doimiy yashil buta zag`azazorlarni ko`rish mumkin. Tog`larning 2000-2800 m balandligida daraxtlar ko`p. Bu yerlarda Shrenk eli, Semenov oq qarag`ayi, o`rik, archa, savr va boshqalar uchraydi. Bulardan tashqari tog` poyasida mevali daraxtlardan olma, tog`olcha, noklarning ko`p xillari yongoqning turli xillari, do`lana ba`zan anor, anjir, xurmo, jiyda, toklar uchraydi. Bargli daraxtlardan zarangning turlari, terak, tol, ba`zan qayin, chetan (ryabina) kabilar o`sadi. Yaylovlar (baland tog`lar) poyasi o`simliklari. Tog` poyasidan yuqorida, dengiz sathidan 2700-2800 m balanddan boshlab to qor chizig`igacha bo`lgan

www.arxiv.uz joylarni yaylovlar (baland tog`lar) ishg`ol qiladi. Bu poyasda, o`tloqlarda ko`k sutlamalar). Yaylovlarning pastki qismida yer bagirlab o`suvchilar, Turkiston archasi va buta-daraxtlar uchraydi. Dengiz sathidan 3200-3500 m balandda kichik- kichik o`tloqlar uchraydi. Bu yerlarda boshoqdoshlar, ayiqtovondoshlar oilasi vakillari, va dasht o`simliklardan betaga, chalovlar o`sadi. Baland tog` poyasining o`tloq va dasht o`simliklari yozda juda yaxshi yaylov hisoblanadi.Tyanshanning betaga o`sadigan bu dasht yerlarida mollar yil bo`yi boqiladi. Pomirda kichik- kichik maydonlarda sug`oriladigan dehqonchilik qilinadi. Bu yerlarda arpa, javdar va bug`doyning sovuqqa chidamli turlari, hamda ba`zi sabzavotlar eqiladi. 4. Sug`oriladigan yerlar (vohalar) ning o`simliklari. O`zbekistonning tekisliklaridagi va qisman tog` etaklaridagi sun`iy sugoriladigan hududlar voxolar deb nomlanadi. Eng yirik vohalar daryolar bo`ylab joylashgan. Masalan: Chirchik daryosi vodiysidagi Toshkent vohasi, Sirdaryoning chap qirg`og`ida Mirzacho`l vohasi, Zarafshon daryosining o`rta va quyi oqimidagi Samarqand va Buxoro vohalari, Amudaryo etagidagi Xorazm hamdaQoraqalpoq va boshqa vohalar shular jumlasidandir. Sun`iy sug`orish ta`sirida erning tuproq qatlami o`zgargan, qadimiy sug`oriladigan yerlarda qalinligi 2-3 m ga etgan. Vohalarda dehqonchilik qilinadi. Turli xil madaniy o`simliklar ekib o`stiriladi. Vohalarning tabiiy o`simlik qoplami ikkilamchi harakterga ega. U faqat o`zlashtirilmagan yoki tashlandiq yerlarda paydo bo`ladi. 5. Yuqoridagilardan ko`rinadiki O`zbekistonning o`simlik olami juda boy va xilma-xildir. Biroq uzoq yillar davomida o`simliklar dunyosiga kam e`tibor berildi va undan foydalanishda ham jiddiy xatoliklarga yo`l qo`yildi. Natijada o`simliklarning qimmatli turlari yo`q bo`la boshladi, ayrimlari yo`qolish arafasiga keldi. Ana shunday turlar jumlasiga lola, yetmak, dorivor o`simlik lagoxillus, anzur piyozi anor va shu kabilar kiradi. Bu o`simliklar O`zbekistonning “Qizil kitobi” ga kiritilgan bo`lib, ular qonun yo`li bilan muhafoza qilinmokda. O`zbekiston hududida 4000 dan ortiq yovvoyi o`simlik turlari mavjud bo`lib, muhafozaga muxtojlari 400 atrofida. O`zbekiston “Qizil kitobi” ga 301 tur

www.arxiv.uz kiritilgan. Ularni muhafoza qilish uchun qo`riqxonalar tashkil yetilgan. Jumladan O`zbekistondaQoraqum cho`lidagi Repetek, Orol dengizinnig cho`l zonasidagi Borsa kelmas, Zomin tog`-o`rmon qo`riqxonasi, Samarqand shahar atrofidagi Zarafshon qo`riqxonalari.Qo`riqxonalardagi tabiiy holat o`z holicha saqlanadi, u yerlarda daraxt kesish, o`t o`rish, mol boqish, ov qilish kat`iyan man etiladi.

www.arxiv.uz Adabiyotlar : 1. Burigin. V. A. Jongurazov. F. X. Botanika “O`qituvchi” T.: 1977. 2. Кursanov. V. A. Кamarniskiy N. A va bosh.- Botanika “O`qituvchi” 1977. I II tom. 3. Hamdamov I, Shukrullayev P va boshqalar- botanika asoslari “Mehnat” T.: 1990. 4. Soxabiddinov. S. “O`simliklar sistematikasi” I II bob. “O`qituvchi” T.: 1976. 5. Hamidov “O`simliklar geografiyasi” “O`qituvchi” T.: 1984. 6. Belolipov. I. V. Sheraliyev. A. Axadova. M. A. “O`rta Osiyo o`simliklari morfologiyasi” SOP, TIPO, T.: 1991. 7. Holdarov. X. Xojimatov. К. X.“O`zbekiston o`simliklari”, “O`qituvchi” T.: 1992. 8. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

O`zbekiston o`simliklarini muhofaza qilish

O`rta osiyoning o`simlik va hayvonot dunyosi

O`zbekistondagi dorivor o`simliklar

Hujayra tuzilmalarining biogenezi va o`z o`zini qurishi

O`zbekistonga o`tish xavfi bo`lgan begona o`tlar