O`rta osiyoning o`simlik va hayvonot dunyosi - Botanika - Referatlar

O`rta osiyoning o`simlik va hayvonot dunyosi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

32.17578125 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. O`rta Osiyo o`simliklarining umumiy xususiyatlari 2. Tekislik o`lkalarining o`simliklari 3. Tog`li o`lkalarning o`simliklari 4. Chala cho`l hayvonlari 5. Cho`l hayvonlari 6. To`qay va daraxtzor hayvonlari 7. Tog`li o`lkalarning hayvonlari

www.arxiv.uz O`rta Osiyo Sibir, Markaziy Osiyo, Tibet, Eron, Old Osiyo va Kavkaz oralig`ida ekanligi uning o`simlik va hayvonot dunyosiga katta ta`sir etgan.Bu o`lkada O`rta dengiz bo`yidagi mamlakatlar Kavkaz, Eron, Sibir, hatto Shimoliy Afrika uchun xos bo`lgan endemik o`simlik va hayvon turlari ham oz emas. O`rta Osiyoda hammasi bo`lib 9000 ga yaqin o`simlik turi bor. Ammo bu o`simliklar hududning hamma yerida barobar o`savermaydi. O`rta Osiyoning ko`p qismi cho`l va chalacho`l bo`lsada, lekin barcha o`simlikning 10%gina bu zonada o`sadi, qolgan 90% tog` o`simliklaridir. Demak asosiy landshaft tiplariga qarab O`rta Osiyoni 3 ta geografik o`lkaga-chalacho`l, cho`l va tog`lar. Chalacho`l dasht bilan cho`l o`rtasidagi oraliq zona bo`lganidan uning o`simliklari dasht va cho`l tipidagi o`simliklardir. Chalacho`l shuvoqli o`tlar o`sadigan dashtlarda bo`lsada, lekin uning shimolida boshoqli o`simliklar ko`pdir. Boshoqli o`simliklar janubga tomon tobora kamayib, shuvoq o`tlar ko`paya boradi, sho`ra ham ancha ko`p uchray boshlaydi. Chalacho`lning shimolida betaga, qiltanoq, chalov kabi boshoqli o`simliklar va turli o`tlar o`sadi. Betaga shu qadar ko`pki, bu yerni betaga shuvoqzor chalacho`l deyish ham mumkin. Bahorda chalacho`lda yog`in ko`p bo`lganidan bir yillik efemerlar, ko`p yillik efemeroidlar barq urib o`sadi, lekin quruq va vegetatsiya davri tugaydi. Lola , chuchmoma , gulsafsar , ayiqtovon , ravoch , tangabarg va boshqalar ana shu efemer va efemeroid o ` simlikladandir . Bir yillik efemerlar bir poyali pakana o`simlik bo`lib, yam-yashil barglari va poyalari yoz boshida tez so`lb qoladi. Chalacho`lda daraxtlar nihoyatda oz. Qayin tog` terak, zarang, tol va qarag`aylardan daraxtzorlar balandliklarda, suvli chuqur joylarda va soy bo`ylarida ko`p uchraydi. Qozog`iston past tog`larining eng baland qismida, ayniqsa Ulutov, Qarqali tog`lari, Chingiztovda va bu tog`lar orasidagi vodiylarda o`simliklar ko`p. Tog` etaklari qalin pichanzorlar bilan tog`lar va ularning yon bag`irlari qayin, tog` terak, qarag`ay daraxtzorlari bilan qoplangan, bu daraxtzorlar orasida do`lana, namatak, cheryomuxa, qoraqat, maymunjon, malina butazorlari ham bor. Chalacho`llarning qumoq va qumloq yerlarida dastlab klok, erkak o`t, selin, qumarchiq kabi o`simliklar uchraydi.

www.arxiv.uz O`rta Osiyo cho`llari shimoliy va janubiy zonachalarcha bo`linadi. Bu cho`llar paydo bo`lishi ekologik xususiyatlari bilan bir-biridan farq qiladi. Shimoliy cho`llarda yog`in umuman oz, ammo yil fasllarida yog`in deyarli bir tekisda yog`asi va bahorda yomg`ir umuman oz, ammo yil fasllarida yogin deyarli bir tekisda va bahorda yog`maydi. Shuning uchun o`simlik va tuproq paydo bo`lishi jarayoni o`z rivojlanishida mavsumlik xususiyatiga emasdir. Shimoliy gil toshloq cho`llarni shuvoq turali cho`lar deb yuritiladi, chunki shuvoq bilan sho`ra bir to`p bo`lib o`sadi. Bu cho`llar dasht uvoqning turlari ko`p: Shimoliy cho`l shu jihatdan janubiy cho`llardan farq qiladi. Shuvoq, sho`ra o`simliklarida esa burgon va boyalik shimoliy cho`lining asosiy o`simliklaridir. Shimoliy qumlarda bug`doyiq, chalov o`simligining bir necha turi bor, tereskan, shuvoq kabi o`simliklar ko`p. Bahorda qo`ng`irtbosh, yaltirbosh, qumqiyoq, iloq kabi efemer o`simliklar paydo bo`ladi. Bug`doyiq, chalov, shuvoq, qizilcha va qiyoq kabi o`simliklar qumni tutib turishda katta ahamiyatga ega. Janubiy cho`llar esa iqlim jihatdan o`simlik va hayvonot dunyosining roivojlanish tarixi va tarkibi jihatidan Old Osiyo va Shimoliy Afrika cho`llarining davomidir. Ya`ni bular O`rta dengiz tipidagi subtropik o`simliklardandir. O`rta Osiyoning Janubiy cho`llarida yog`in bir tekisda yog`maydi. Bahor va qishda yog`in ko`p yog`adi, yoz esa nihoyatda quruq keladi. Janubiy qumli cho`llar (Qoraqum va Qizilqum) o`simliklari yog`ingarchilik kam bo`lishiga, quruq va juda issiq yozga, kuchli shamolga moslashib olgan. Bu yerda quruq iqlimga bardosh beradigan va qum bosib ketganda ham bemalol o`sa oladigan o`simliklar o`sadi. Bunday o`simliklar o`zidan namni kam bug`lantirgani uchun ularning ko`plarining barglari bo`lmaydi. Barglari bo`lgan taqdirda ham juda mayda yoki ingichka, yikonli bo`ladi. Qumli cho`lga xos bo`lgan juzg`un, quyonsuyak, tereskan, qizilcha, astragal kabi butalarning hammasi past bo`yli, barglari kam. O`simlik bamisoli butaga o`xshab ko`rinadi. Sho`rxok cho`lning o`ziga xos o`simliklaridan biri qora saksovuldir. U Qoraqumda, Qizilqumda, Sirdaryo atrofidagi tekisliklarda, Mo`yinqumda va Balxash bo`yi qumli cho`li va boshqa yerlarda o`sadi. Qora saksovul oq saksovul

www.arxiv.uz orasida kam uchraydi, ya`ni do`ng qum tepaliklarida oq saksovul o`ssa, qum oralaridagi kotlovinalarda boshqa o`simliklar bilan bir qatorda qora saksovul o`sadi. Qora saksovul 18-25 yil yashaydigan daraxt bo`lib, bo`yi 5-6 m, ayrim joylarda 8 m ga boradi. Qumlar orasida sho`rxok va taqirlar ham bor. Taqirlarda o`simliklar butunlay o`smaydi yoki nihoyatda siyrak o`sadi. Faqat taqir atroflarida, taqir atrofidagi yoriqlarda efemer va ayniqsa sho`ra o`simliklarini ko`p uchratish mumkin. O`rta Osiyo tog`li o`lkalari alohida floristik va zoogeografik oblastni tashkil etadi. Bu yerga qadimgi Hindiston-Himolay, O`rta dengiz-Afrika, dast-cho`lli Mo`g`uliston, Markaziy Osiyo yassi tog`ligi va Yevroosiyo o`simlik va hayvonlarining vakillari turli davrda turli yo`llar bilan kirib kelgan. O`simlik va hayvonot dunyosining tarkibi ham o`ziga xos xususiyatlarga ega. Bu xususiyat shundan iboratki, Turkiston tog`li o`lkasi javdar, no`xat kabi ekinlarning markazi bo`lgan, tog`lardagi yovvoyi olma, o`rik, olcha, tog`olcha, bodom, pista, tok va boshqa meva daraxtlaridan bu yerda bog`lar vujudga keltirilgan, ular keyinchalik butun dunyoga tarqatilgan. Tog` cho`l mintaqasi-(300-500m) tog` etaklaridagi adirlarni, yoyilma konuslarni va daryo terrasalarini ishg`ol etgan. Bu mintaqaning o`simliklari, tog` oldi bo`z tuproqli dashtlarning o`simligi singari asosan efemerlardan iborat bahorda hammadan ilgari ko`karadigan qorabosh va qo`ng`irbosh orasida chuchmoma, lola, gulsafsar va boshqa piyoz ildizlilar rang-barang bo`lib gullab yotadi. Eng so`ng ayiqtovon, lolaqizg`aldoq, turli astragallar gullaydi. Bu paytda o`simlik nihoyatda zich o`sadi, har bir kv.m. ga taxminan bir necha ming tupdan (masalan, qorabosh 2340 tupdan) to`g`ri keladi. Cho`l mintaqasining daryo o`zanlari qalin to`qaylar, terakzor, jiydazor va yulg`unzorlar bilan qoplangan. Bu mintaqa bahorgi va yozgi yaylovlar hisoblanadi. Obikor yerlarda paxtachilik va bog`dorchilik rivojlangan. Tog` chala cho`l –(500-1500m) mintaqasida yog`in cho`ldagidan bir oz ko`proq yog`adi, shuning uchun unda o`simlik zichroq o`sadi, lekin yer yuzasini

www.arxiv.uz sidirg`asiga qoplay olmaydi. Bu mintaqaning asosiy o`simliklari Kopetdog`da, Turkiston, Zarafshon va Hisor tog`larida, Tojikistonning janubi-g`arbidagi Darvoz, Safedkuh, Hazratishox, Mozor, Ko`hitang, Alp tog` tizmalarida, Farg`ona vodiysi atrofidagi tog`larda, Qirg`iziston va Talas tizmalarida, Toshkent va Chimkent yaqinidagi tizmalarda o`sadigan chala cho`l tipidagi turli o`tlar va bug`doyiqdan iborat. Mintaqada efemerlar ham oz emas, biroq shuvoq uchramaydi. Uning o`rniga boshoqli dag`al o`simlik-bug`doyiq o`sadi. Bug`doyiqning ildiz tanachalari bo`lib, bo`yi 40-50 sm, ildizi yo`g`ondir. Boshoqlilardan taktak (yovvoyi arpa) ham uchraydi: uning bo`yi bir metrga yetadi. Bu mintaqada yarongul, tuberoza, liman sorgosi, jasmin, cho`l yalpizlari ham o`sadi. Tog` quruq dashtlar mintaqasi (1200-1500m dan 2200-3000 m gacha ) Kopetdog`dan Torbo`g`atoy tog`lari qadar bo`lgan barcha tog`larda uchraydi. Boshoqlilar ko`p o`sadigan bu mintaqani chalov betaga dashtlari deyish mumkin. Chalov betaga orasida chalovning boshqa turlari, tikanli bodom, na`matak kabi butalar uchraydi. Toshloq yerlarda esa shuvoq oralarida ebalak va izen o`sadi. Tog` chala cho`l va tog` quruq dashtlar mintaqasining janubida Kopetdog`dan to Issiqko`lning g`arbiga qadar bo`lgan yerlarda yovvoyi pistazor va bodomzorlar bor. Farg`onada, janubiy Tojikistonda va ayniqsa Kushka atrofida pistazorlar ko`p. Kushka va Eron bilan Afg`onistonning Kushka yaqinidagi yerlari pistaning haqiqiy makonidir. Tog` quruq dasht mintaqasida yovvoyi anor va boshqa mavali o`simliklar ham bor. Bu mintaqada lalmikor yerlarida g`alla, paxta va beda ekiladi, tok va mevali bog`largina sug`oriladi. O`rmon o`tlari dasht mintaqasi ancha balandda va yog`in eng ko`p yog`adigan zonadir, shuning uchun bu mintaqaning iqlimi nam va salqin. Tog`larning shimoliy yon bag`irlari mezofit o`tloqlar bilan, janubiy quruq yon bag`irlari va yassi suv ayirg`ichlar esa ko`pincha kserofit dasht o`simliklari bilan qoplangan. Chuqur vodiylarda kotlovinalarda va zaxkash yonbag`irlarida turli tip butazorlar va bargli o`rmonlar o`sib yotadi. Bu mintaqaning bir-biriga ulanib ketgan uloqlaridagi barra o`tlar barq urib o`sadi. O`tloqlar ikkiga shimoliy va janubiy tipga bo`linadi. Birinchi tip o`tloqlar Jung`oriya Olatovidan to Talas

www.arxiv.uz Olatovigacha bo`lgan tog`larni, Farg`ona va Oloy tizmalarini, ikkinchi tip o`tloqlar esa O`rta Osiyo tog`li o`lkasining g`arbidagi va janubidagi tog`larni o`z ichiga oladi. Shimoliy tipdagi o`tloq o`simliklari murakkab gullilardan bo`lib, bo`yi 1m ga yetadigan sassiqquvray va baland bo`yga ega bo`lgan shirach-eremusdan iborat. Ikkinchi tip ya`ni janubiy tip o`tloqlarga xos o`simlik chayirdir, u soyabongullilardan bo`lib, bo`yi 1m ga yetadi. Chayirlar orasida ko`rkam shirach, labgullilar va boshqa soyabongullilar ham o`sadi. O`rmon o`tloq dasht mintaqasining quyi yarusida astragal, kovrak va boshqa o`tlar yer yuzasining yoppasiga qoplab olgan. Tog`larda 2200 m gacha bo`lgan joylarda asosan yong`oq va zarang, archa, nama`tak, uchqat kabi daraxt va butalar o`sadi. O`rta Osiyo tog`lariga xos bo`lgan archa daraxti toshloq yon bag`irlarida 3000 m gacha balandlikda o`sadi. Bular orasida olmazorlar ko`p. Chetan, oq qayin, tog`terak, zarang, qayrag`och, o`rik kabi daraxtlar o`sadi. Sub`alp tipidagi o`tloqlar mintaqasi o`rmon-o`tloq-dasht mintaqasidan yuqorida joylashgan va tog`larning geografik o`rni, yo`nalishi va namligiga qarab Orqaili Olatovida 1500-1600 m dan, qurg`oqchil Farg`ona tizmasida 2500-2700 m dan va Oloy vodiysida 3100-3200 m dan boshlanadi. Bu mintaqada o`tloqlar bilan bir qatorda yel`-pixta o`rmonlari, archazorlar, tog` dashtlari va qoyalar o`sadigan qo`ng`irbosh, sovuqqa chidamli yaron gul, oq animon va pushti qo`qongul o`tlaridir. Quyi poyas o`simliklaridan qizilquloq, sassiquvray, janubiy tog`li o`lkalarda esa chayir o`sadi. Sub`alp tipidagi o`tloqlar mintaqasida yel-pixta daraxtlaridan iborat igna bargli o`rmon, asosan Tayanshan sharqidagi tog` tizmalarida shuningdek, tog`larning soya salqin shimoliy yon bag`irlarida hamda vodiylardan ko`tarilib turgan tik yon beg`irlarda va tog` daralaridadir. Alp tipidagi mintaqa sub`alp tipidagi mintaqadan yuqorida bo`lgan tog` tepalarini ishg`ol etadi va ba`zan doimiy qor chegarasidan ham yuqoriga chiqib boradi. Alp tipidagi o`tloq o`tlarining bo`yi subalp tipidagi o`tloqlarnikidan past bo`ladi, barglari esa ko`pincha yer bag`riga yopishib turadi. Namgarchilik ko`p yerlarda qiyoqning bir turi to`ng`izsirt o`sib yotadi. Alp tipida kichik-kichik zaxkash maysazorlarda son-sanoqsiz oq va ola-bula yulduzo`t, sariq ayiqtovon,

www.arxiv.uz erbaho, qo`qongul, sarg`ish yovvoyi ko`knor barq urib o`sadi. Alp tipidagi mintaqada o`tlardan tashqari, yostiqsimon chala butalar, chunonchi qizil tikan, toshyorargul va boshqalar uchraydi. Bu mintaqaning eng baland joylarda qor, muz va qoyalar o`lkasida kuchli sovuq va shamollardan toshlar orasida biqinib astragal, skerda, ostrolodochnik va boshqalar ham o`sadi. Alp tipidagi o`tloqlardan yozgi yaylov sifatida 3-4 oy foydalaniladi. O`rta Osiyo hayvonlarga boy o`lka: bu yerda hayvon turlari ko`p, ular tekislik va tog`larda yashaydi. O`rta Osiyo hayvonlari asosan, dasht, cho`l va chalacho`l sharoitiga moslashgan bo`lib quruq va issiq yozga, sovuq qishga bardosh bera oladi, ular suvi kam o`simligi oz, qumli, gilli va toshli cho`llarda ham yashaydi. Shu sababli tez harakat qilishga, uzoq muddatli suvsiz yurishga odatlangan. Tog` hayvonlari maxsus zoogeografik oblastni tashkil etib, vertikal mintaqalarda yashaydi. O`rta Osiyoda uning o`ziga xos endemik hayvon turlari bilan bir qatorda atrofidagi qo`shni o`lkalardan Eron hamda O`rta dengiz bo`yi mamlakatlaridan va Markaziy Osiyodan kirib kelgan hayvonlarning vakillari ham bor. Chala cho`l zonasida yozning issiq va quruq, qishning qattiq sovuq bo`lishi hayvonlarning yashash sharoitiga ta`sir etgan va natijada mavsumiy hayvon turlari vujudga keladi. Yozda janubiy issiq o`lkalarning hayvonlari masalan chayon, cho`l kaltakesagi va ba`zi parrandalar shimolga chala cho`lning uzoq ichki qismigacha kirib boradi va yangi mahalliy sharoitga moslanib, tusini o`zgartiradi, ko`pincha malla yoki qo`ng`ir tusga kiradi, ya`ni tuproq tusini oladi. Qish juda sovuqligi sababli chala cho`lda hayvonlar dashtlardagiga nisbatan oz bo`ladi, qishda ularning ko`pi uyquga kiradi, to`rg`ay, loyxo`rak kabi parrandalar boshqa yerlarga uchib ketadi. Chala cho`lda suv kam bo`ladi yoki bor suvni ham issiq va taxirligidan ichib bo`lmaydi, shuning uchun hayvonlar suvga tashnaliklarini turli yo`llar bilan qondiradilar. Masalan, oqquyruq juda chopqir hayvon bo`lib, o`tlab yurgan joydan g`oyat uzoqdagi suvloqqa tez borib kela oladi. Bo`ri, tulki, sassiqko`zan, oqsichqon kabi yirtqichlar odatda suvloqlar atrofida yashaydi. Yumronqoziq,

www.arxiv.uz qo`shoyoq, olmaxon singari kemiruvchi hayvonlar yegan ovqatidagi nam bilan qanoatlangani sababli suvni oz ichadi yoki butunlay ichmaydi. Chalacho`ldagi hayvonlarning eng ko`p sonlisi yumronqoziqlardir. Malla va kichik yumronqoziqlar ayniqsa ko`p uchraydi. Ular inlarida yashaydi, efemer, shuvoq va sho`ra o`sgan yerlarda ko`p bo`ladi. Chala cho`lda kichik olmaxon, cho`l olasichqoni, turli dala sichqoni va qumsichqon, kalamush, doimiy yer tagida hayot kechiruvchi ko`r sichqon kabi boshqa kemiruvchi hayvonlar nihoyatda ko`p. umuman chala cho`lda sichqon va kalamushlar yerni ilmateshik qilib tashlashgan. Chala cho`lning obod qilinmagan rayonlarida, chunonchi Betpaqdala, Orolbo`yi Qoraqumi va Ustyurtning shimoliy chekkalarida, To`rg`ay o`lkasida, Balxash bo`yi qumlarida tukli hayvonlar yashaydi, oqquyruq va jayron gala-gala bo`lib o`tlab yuradi. Oqquyruq bilan jayron nihoyatda chopqir hayvon bo`lib dushmanlaridan qochganida soatiga 60-70 km yo`l bosa oladi. Chala cho`lning balandroq joylarida, daralar orasida yovvoyi qo`y (arxar) yashaydi. Chala cho`lda o`tmishda qulon ham uchraydi, lekin uni saqlab qolish maqsadida Borsakelmas orolida oqquyruq bilan birgalikda qulonni ham ko`paytirish mo`ljallanmoqda. Chala cho`lda yirtqich hayvonlardan bo`ri, quloqlari katta, oyoqlari ingichka tulki, sassiqko`zan, oqsichqon yashaydi. Parrandalardan oqto`rg`ay va qora to`rg`ay, chopqir yirik yilqichi qush, oq to`shli va qora to`shli ryabka buldurug`i, bulduruq, turna va boshqalar bor. Bu yerda nihoyatda chiroyli tuvaloq yashaydi. Chala cho`lda toshbaqa, kaltakesak, ilon kabi sudralib yuruvchilar bor. Kaltakesak yakkam dukkam o`tlar orasida shipirlab yuradi. Chala cho`lda chipor ilon, bo`g`ma ilon, suv ilon, kabi zaharsiz ilonlar, cho`l qora ilon kabi zaharli ilonlar bor. Chala cho`lda chayon, tarantula, falanga va qoraqurt singari o`rgimchaksimon zaharli hasharotlar nihoyatda ko`p. Cho`l hayvonlari. Cho`lning hayvonlari juda g`alati bo`ladi. Chunki cho`l hayvonlarining ko`pchiligi qurg`oqchilikka va baland haroratga, qumli, gilli, sho`rxokli va toshli yerlarda yashashga o`rgangan. Ba`zilari suvni nihoyatda oz talab etsa, ba`zilari avji issiq yozda uyquga ketadi. Ba`zi birlari tushki jazirama issiqda uyalariga berkinib oladi, kechalari ovqat izlab tashqariga chiqadi, bularni

www.arxiv.uz tungi hayvonlar deyish mumkin. Ba`zi bir boshqa hayvonlar esa quduqlarda, g`orlarda umuman soya-salqin yerlarga kirib oladi. Qumda yashayotgan ko`pgina hayvonlarning oyog`i qum ustida tez yurishga moslashgan. Cho`l hayvonlarining tusi ham o`sha yerga moslashgan, masalan, qum hayvoni malla rangda, taqir hayvonni bo`z rangda, toshloq hayvoni olachipor tusda bo`ladi. Ingichka barmoqli qum yumronqozig`I cho`lning hamma yerida uchraydi, u sochilma qumlar ustida tez chopadi. Do`ng qumlar orasidagi chuqurchalarda katta qum sichqonlari to`p-to`p bo`lib yashaydi. Qumlarda urug` ildiz, ildiz tanacha, o`t va shuningdek hasharotlar bilan oziqlanadigan tungi hayvonlardan qo`shoyoqlarning bir necha turi bor. Qo`shoyoqlar lola piyozchalarini yeb, chanqovlarini bosadi. Ba`zan quyon ham uchraydi. Qum cho`llarda yirtqich hayvonlardan tulki, chiyabo`ri, barxan mushugi va boshqalar yashaydi. Cho`lning eng yirik va chidamli uy hayvoni tuyadir. Qum cho`llar sudralib yuruvchilar makoni. U yerda toshbaqa va kaltakesaklar g`oyat ko`p. Ko`pchilik kaltakesaklarning gavdasi cho`ziq va ingichka, qo`l oyoqlari uzun, qumda nihoyatda tez chopishga va qum ichiga ko`milib ketishga moslashgan epchil hayvon. Katta quloqli dumaloqbosh kaltakesak kunduzgi hayvon. U kunning issiq vaqtida harorat pastroq, sershabada qum tepalariga chiqib oladi. Qumda oddiy kaltakesaklardan O`rta Osiyo agamasi ham bor. O`rta Osiyo agamasi joyga qarab tusini o`zgartirib turadi. Kaltakesaklarning eng kattasi bo`z echkemar varandir, uning uzunligi 1,5 m dan oshadi. U qumda sang`ib yurib, kaltakesak, ilon, qushcha, har xil tuxumlar va mayda sut emizuvchi hayvonlarni, chigirtka, falang kabi hasharotlarni tutib yeydi. U faqat havo issiq vaqtda yuradi, harorat 15 0 bo`lganda badani uvishadi, 10 0 bo`lganda esa to`lg`ib qoladi. Varan yomon tishlaydi va uzun kuchli dumi bilan qattiq uradi. Ilonlar qumda yashovchi tipik hayvonlardir. Ilonlar ham kaltakesaklar singari, birdaniga qumga kirib keta oladi va qumda tez chopadi. Qumli cho`lda uzunligi 1m dan ortiq keladigan

www.arxiv.uz bo`g`ma ilon ko`p. u zaharsiz bo`lib, hasharot, kaltakesak, qush bolalari hamda mayday hayvonlarni tutib yeydi va nihoyatda tezlik bilan qunga kirib ketadi. Kobra katta ilon bo`lib, uzunligi 1,5-2 m keladi. U Kopetdog`, Hisor, Zarafshon, Nurota va boshqa tog` etaklarida, Qoraqum, Badxiz, Qarshi, Surxon- Sherobod cho`llarida ko`p uchraydi. Kobraning ko`zi ostida ko`zoynaksimon belgisi bo`lib uni ko`zoynakli ilon deb ham atashadi. Qum cho`llarida o`rgimchaksimonlardan qoraqurt, falanga, chayon kabi hasharotlar ko`p. Tog` oldi tekisliklarida efemer o`sadigan dashtlarda ham xilma-xil hayvonlarni, ayniqsa uyasidan chiqib har yerda sang`ib yurgan son-sanoqsiz toshbaqalar ham yugurib yurgan malla yumronqoziqlarni har odimda ko`rish mumkin. Dasht va cho`llarda tog` oldi zonalarda yirtqichlardan bo`ri ham uchraydi. U qishda quyi zonalarda, yozda esa yuqori zonalarda kezib yuradi. To`qay va daraxtzorlardagi hayvonlarning turi va yashash sharoiti butunlay boshqacha, Sirdaryo, Amudaryo, Ili, Chuv, Sarisuv daryolarining sersuv qayirlaridagi qalin to`qay va daraxtzorlarda har xil hayvonlar yashaydi. To`qaylarning tipik hayvonlari to`ng`iz, yovvoyi cho`chqa, bug`i, yo`lbars, to`qay mushugidir. Cho`chqa shilliqqurt, qurbaqalarni terib yeydi, kuzda esa daraxtlarni paynon qilib, ekinlarni yeb yuradi. Biroz janubroqdagi rayonlarda bug`u-konchul uchraydi. Yirtqich hayvonlarning qo`ng`ir-malla juni qalin va boshqa o`simliklar orasida mutlaqo bilinmaydi. Yo`lbars ilgari Amudaryo, Vaxsh va Ili daryo to`qaylaridagina onda-sonda uchrab turadi. Yo`lbars, to`ng`iz va bug`u ovlab hayot kechiradi. To`qay mushugi, botqoq silovsini, qoplon, suv atroflaridagi qalin butazorlarda yashab kechayu-kunduz o`rdak, g`oz, qirg`ovul, quyonlar ovlaydi. To`qaylarda quyon, suv kalamushi, sichqon, chiyabo`rilar, qirg`ovul, ko`ktarg`oz, mayqurt, karqupoq, chumcuq ham nihoyatda ko`p. Ba`zi bir qushlar chunonchi, qoravoy qishda Afrikaga, Janubiy va Sharqiy Osiyoga, Avstraliyaga uchib ketadi. Suvli yerlarda o`rdak, g`oz, loyxo`rak, baliqchi, baklan, saqoqush, flamingo nihoyatda ko`p. to`qaylarda qurbaqalar ko`p, chigirtka va chivinlar ham oz emas. Esenquli qo`riqxonasining asosiy maqsadi ovlanadigan eng muhim suv

www.arxiv.uz parrandalarining qishlashi uchun muvofiq sharoit yaratish va ularni qo`riqlash hamda mamlakatimizda kamdan-kam bo`lgan flamingo, kaklich-to`rach, oqqo`ton, Kaspiy tovug`I, Eron qirg`ovuli kabi mahalliy qushlar va bilologiyasini o`rganishdan iborat. Hayvon va parrandalarni qo`riqlash mobaynida Amudaryo davlat qo`riqxonasi tashkil etilgan edi. Endi bu qo`riqxonani qaytadan tiklash maqsadga muvofiqdir. Tog`li o`lkaning hayvonlari chala cho`l vertikal mintaqalarining hayvonlari cho`lning hayvonlaridan kamroq farq qiladi. Chala cho`lda ham asosan qo`shoyoq, malla yumronqoziq, sug`ur, qum sichqoni va dala sichqonlaridan iborat, kemiruvchilar yashaydi. Bu yerda yashaydigan menzbir sug`urining tuk- qo`ng`ir mo`ynasi qimmatlidir. G`arbiy Tyanshan tog`lariga 1953 yilda keltirilgan mo`ynali hayvonot iqlimiga moslashib tobora ko`payib bormoqda. Yirtqich hayvonlardan tulki, bo`ri, bo`rsiq ko`p uchraydi, yirik tuyoqlilardan yovvoyi qo`y va jayron bor. Parrandalardan so`fito`rg`ay, bo`zdak, ko`kqarg`a, kaklik kabi qushlar g`oyat ko`p. kaltakesaklarning turli xil turlari bor. Chunonchi Turkiston agamasi kaltakesagini hamma joyda uchratish mumkin. Tog` quruq dashtlarda va cho`llarda tulki, bo`ri, jayra, sirtlon uchraydi ammo bu mintaqada qo`shoyoq, qum sichqoni, ingichka barmoqli yumronqoziq singari tipik cho`l hayvonlari yo`q. Bargli o`rmonlar mintaqasida jayra, ayiq, to`ng`iz, tyanshan bug`usi uchraydi. Ayiq va to`ng`izlar kuzda olma pishig`ida keladi. Ba`zi chakalakzorlarda qirg`ovul galalari uchraydi. Umuman tog` o`rmonlari qushlarga boy. Qumri, gurrak, zarg`aldoq, kaklik, sa`va, chittak kabi sayroqi qushlar tovushlari yangrab turadi. Yel-pixta o`rmonlarida elik, maral-bug`u, yirtqich hayvonlardan silovsin, tosh suvsari, oqsichqon, Turkiston yirtqich maygasi yashaydi. Bulardan tashqari ayiq, manul-mushuk ham uchraydi. Subalp va alp tipidagi landshaftlarning o`ziga xos ajoyib hayvonlari bor. Qoyali dalalarda va toshloq vodiylarda, Markaziy Osiyo tog` takasi va kiyigi yashaydi. Tog` takasi doimiy qor chegarasida ham uchraydi, tog` kiyigi esa 2500

www.arxiv.uz m balandlikda ham uchraydi. Sug`urlar 2000-4500 m balandlikda to`da-to`da bo`lib yashaydi va o`z hayotini ko`p qismini uyquda o`tkazadi. Subalp va alp tipidagi mintaqada Himolay qora kurkasi bor. Tyanshan va Pomir alp mintaqasida janubiy Yevropa va Janubiy Osiyoning tog` zag`chasi ham ko`p. Tog` to`rg`ayi, alp chumchuqsimon qushi, yurok kabi qushlar alp tipidagi mintaqaga mosdir. Yirtqich qushlardan boltayutar bor.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Alibekov L. A. O`rta Osiyo tabiiy geografiyasi. Samarqand, 2006. 2. Babushkin L.N. Klimatografiya Sredney Azii. Tashkent, 1981 3. Babushkin L.N.,Kogay N.A.Fizicheskaya geografiya Sredney Azii. Tashkent., 1978 4. Qoriyev M. O`rta Osiyo tabiiy geografiyasi, Toshkent. 1968 5. G`ulomov P.N. Geografiya va tabiatdan foydalanish “O`qituvchi” T., 1985. 6. Hasanov I. A.,P.N.G`ulomov O`rta Osiyo tabiiy geografiyasi, T., 2002.

O'xshashlar

O`simliklar jug`rofiyasi, o`simlik zonalari

O`simlik hujayrasining asosiy strukturasi va funktsiyalari

O`simlik hujayralarining ontogenezi va hujayra tuzilmalarining biogenezi

Botanika faniga kirish. O`simlik hujayralarining tuzilishi

O`simlik hujayrasi. Plastidlar. Hujayradagi oziqli moddalar, kristallar