O`simlik hujayralarining ontogenezi va hujayra tuzilmalarining biogenezi - Botanika - Referatlar

O`simlik hujayralarining ontogenezi va hujayra tuzilmalarining biogenezi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

74 KB

Ko'chirib olish

O`simlik hujayralarining ontogenezi va hujayra tuzilmalarining biogenezi Reja: 1. Oqsillar va nuklein kislotalarning sintezi 2. Oqsillarning tuzilishi va sintezi.

O`tkazuvchi to`qimalar orqali hujayraga kiruvchi suv va oziqa moddalar ya`ni saxaroza, amidlar, aminokislotalar va boshqa organik birikmalar, mineral kationiar va anionlar hujayrani o`zini tashkillashtiruvchi moddalarning sintezi uchun, xususan oqsillar, nuklein kislotalar va boshqa azot saqlovchi birikmalar, qandlar va polisaxaridlar, lipidlar, ikkilamchi metabolizm moddalari ya`ni vitaminlar, fitogormonlar, polifenollar, terpenoidlar, alkaloidlar va boshqalarning biosintezi uchun ishlatiladi. Ushbu jarayonlarda asosiy o`rinni informatsiya`ni saqlovchi va beruvchi nuklein kislotalar hamda tuzilishi nuklein kislotalar tomonidan kodlanuvchi oqsillar tutadi. Oqsillar hujayra hayot faoliyatining va tuzilmalari biogenezining asosini tashkil qiladi. Hujayra tuzilmalari biogenezining asosiy prinsiplaridan biri, bu, molekulalardan yuqori turuvchi komplekslarning o`z-o`zidan yig`ilishidir. Oqsillar va nuklein kislotalarning sintezi Ma`lumki har bir hujayra ikki tipdagi nuklein kislotalarni ya`ni dezoksiribonuklein (DNK) va ribonuklein (RNK) kislotalarini tutadi. Eukariot hujayralarda DNK yadroda joylashgan bo`lib xromosomalarning asosiy komponentini tashkil qiladi. Mitoxondriyalar va xloroplastlarda prokariot tipdagi DNK bo`lib ko`rinishi jihatidan halqaga uxshaydi. Ribonuklein kislotasining barcha uchta tipi ya`ni mRNK, rRNK va tRNK DNK matritsasi asosida sintezlanadi (transkripisiya). Ammo yadro DNKasi asosida sintezlangan RNK molekulalari o`zlarining sedimentatsiya koeffitsienti bo`yicha xloroplastlar va mitoxondriyalar DNKalari asosida sintezlangan RNK molekulalaridan farq qiladi. Polisomalardagi oqsil sintezida RNK molekulalarining barcha tiplari qatnashadi (translyatsiya) va ushbu jarayonning borishi sitoplazma,mitoxondriya va xloroplastlarda deyarli bir xil boladi. DNK molekulasida o`simlikning o`sishi, rivojlanishi va hayot faoliyatiga oid barcha informatsiyalar to`rtta nukleotidning navbatlashishi ko`rinishida yig`ilgan bo`ladi. Ushbu informatsiya DNK (triplet kodi) molekulasining quyo`sh zanjiri bo`ylab ushbu tur organizmiga mos ravishda uchta azotli birikma ko`rinishida

yig`ilgan bo’ladi. DNK molekulasidan chiquvchi informatsiya sintezlanuvchi oqsil molekuiasini kodlaydi. XI.1-rasmda Polipeptid zanjirlarga xos xususiyatlar beruvchi alifatik, aromatik, oltingugurt tutuvchi, dikarbon, ikki asosli, oksiaminokislotalar va iminokislotalar keltirilgan. O`z navbatida aminokislotalarning navbatlanishi oqsil molekulasining tuzilishini va xususiyatlarini belgilaydi. DNK molekulasidan oqsil molekulasiga informatsiya`ning berilishida RNK molekulalari qatnashadi. DNK qo`shaloq zanjirining replikatsiyasi: Prokariot organizmlar genomiga nisbatan eukariot organizmlar genomi juda murakkab tuzilgandir. Bu albatta tabiiydir. Chunki prokariot genomi faqat bir hujayraning tuzilishini belgilasa, eukariot organizmlar genomi butun bir murakkab tuzilgan organizmning o` sishini, rivojlanishini va umuman butun ontogenez haqida ma’lumot tutganligi tufayli milliarlarcha informatsiya tutadi. Shu sababli ham evolyutsiya mobaynida xromosomalardagi DNK massasi ortib borib genlar ekspretsiyasi va boshqariluv sistemasi murakkablasha borgan. Eukariot organizmlarning xromosoma apparati quyidagi hollar bilan xarakterlanadi, 1. Yadro xromatinida DNK molekulasi asosiy oqsillar kompleksi bilan (gistonli va gistonsiz) hamda qisman lipidlar va RNK molekulalari bilan bog`langandir. DNKning qo`sh zanjiri va gistonlar birgalikda nukleosomalar va DNK zanjiridan tashkil topgan davriy tuzilmalar hosil qilgan. Nukleosoma sakkiz juft giston oqsillaridan ya`ni H2A, H2B, H3 va H4 (bar biri 2 molekuladan) tashkil topgan bo`lib ularga 140-200 juft nukleotidlardan tashkil topgan DNK zanjiri «ushovlangandir». Nukleosomalarning diametri 10 nm atrofida bo`lib har bir nukleosama oralig`ida 30-50 juft nukleotidlardan iborat va uzunligi 10-20 nm bo`lgan hamda HI gistoni bilan bog`langan DNK molekulasi joylashgandir.

Xromatindagi DNK molekulasining mana shunday joylashishi unga yanada murakkabroq halqalar hosil qilishiga va juda ko`p informatsiya saqlashiga yordam beradi. Nukleosomalar tarkibidagi DNK molekulasi nukleosomalar oraliqlaridagi DNK molekulasiga nisbatan nukleazalar ta`siriga qiyin beriladi. Nukleosomalarning zanjiri yoyilgan holatda u faol bo`lib DNK yoki RNK molekulasining sintezi ro`y beradi. Agarda xalqa yoki kompakt yig`ilgan holda bo`lsa nukleosomalar faol bo`lmaydi. 2. Genlar (sistronlar) funktsional bog`langan oqsillar sintezini kodlaydi va ular prokariotlardagiga uxshash operonlarga birlashmagan hamda xromosomalarning har xil uchastklarida (giston genlari va RNK genlaridan tashqari) joylashgan. 3.RNK molekulasining ko`pchiligi avvalo RNK hosilalari holida sintezlanadi. Birlamchi transkripting hosil bo`lganidan sung uning protsessingi (etilishi) ro`y beradi. Protsessing ikki jarayonni o`z ichiga oladi ya`ni kepirovka (sar-inglizcha-shapkacha manosini anglatadi) va metillanish, poliadinlanish, fragmentatsiyalanish va splaysing (splicing-inglizcha-ikki uchidan uzayish). Eukariotlardagi RNK molekulasining yarim hayot davri 3-6 soatdan 48 soatgacha bo`lishi mumkin. 4.Eukariotlardagi DNK molekulasi zanjiri da odatda bir marotaba (mRNK molekulasini sintezlovchi ko`pchilik tuzilma genlari) uchraydigan ajoyib davriylikdan tashqari juda ko`p davriy qaytarilishlar ham uchraydi. Qaytrilishlarning soni unlab va yuzlab (o`rta chastotali qaytarilishlar) hatto genomlarda millionlab (yuqori chastotali qaytarilishlar) bo`lishligi mumkin. Yuksak o`simliklar genomlarida ajoyib uchastkalar miqdori 20-30% atrofida. Genomning katta qismini genning tarkibiga kiruvchi ammo ularning maxsus mahsuloti sintezida qatnashmaydigan DNK uchastkasi ya`ni intron tashkil qiladi. DNK uchastkasining berilgan genning maxsus transkripti sintezlanadigan qismi ekzon deyiladi. Shuningdek genlar tarkibiga speyser («o`rta plastinka») ham kiradi. Ammo speyser keyinchalik yemirilib ketadi.

DNK tuzilishi. Ma`lumki DNK to`rtta nukletidning yuqori polimeridir. DNK nukleotidlari o`z ichiga purin (adenin, guanin) va pirimidin (sitozin, timin) azotli asoslarini, qand-dizoksiriboza va fosfat kislotasi qoldig`ini oladi. DNK molekulasi qush zanjir holatida bo`lib uning har bir zanjiri o`zaro bir-biri bilan fosfat kislotasining dizoksiribozadagi 3`-5` holatida kovalent bog`langan nukleotidlar polimeridan iboratdir. DNK molekulasining ikkala zanjiri bir-biri bilan purin va pirimidin asoslarining ichkariga qaragan tomonlari hisobiga hosil buluvchi vodorod bog`lari bilan bog`langandir. Azotli asoslarning uzaro ta`sirida adenin doimo timin bilan, guanin esa sitozin (5-metiltsitozin) bilan uzaro ta`sirda bo`ldi (XI.3-rasm). Binobarin azotli asoslarning bir-biri bilan birikishida to`rtta variant bo`lishi mumkin ya`ni A-T, T-A, G-S, S-G. Mana shu uzaro ta`sir yoki komplementarnost DNK molekulasining o`z-o`zini tuzishida RNK molekulasining DNK asosida sintezlanishida va hujayradagi barcha oqsillar sintezida ham yotadi. Eukariotlar DNK molekulasida 10 9 -10 U juft asoslar bo`lishligi mumkin. DNK sintezi. DNK sintezi ya`ni replikatsiyasi hujayra mitotik davrining malum bir vaqtida to`rttala azotli asoslar, DNK-tulg`azuvchi va DNK polimeraza hamda Mg 2+ ionlari ishtirokida yadroda ro`y beradi. DNK replikatsiyasi yarim konservativ holatida ro`y beradi ya`ni uning molekulasining har bir zanjiri o`z- o`ziga uxshagan yangi zanjir hosil qiladi va buning natijasida hosil bo`lgan DNK zanjirining har biri «yangi» va «eski» zanjirdan iborat bo`ladi. Buyerda shuni aytib o`tish lozimki, DNK replikatsiyasida uning ikki spiralli zanjiri bir vaqtning o`zida birnecha joyidan tarqaladi va shu yerdan ikki tomonga qarab replikatsiya boshlanib to u keyingi yoki oldingi replikatsiyalanuvchi joyga yetgunicha davom etadi. DNK molekulasining yangi zanjiri hosil bo`lishi, DNK polimeraza fermenti ta`sirida bo`ladi. Polimerning qutbliligi holati bir zanjirning 3`-oxiridan ikkinchi zanjirning 5-oxiriga qarab boradi (XI.4-rasm). DNK replikatsiyasi asosan DNK-polimeraza, va DNK zanjirining tarqalishiga va replikatsiya`ning boshlanishiga yordam beruvchi omillarning o`zaro bir-biri bilan aloqadagi ta`siri natijasida ro`y beradi.

RNK tuzilishi va sintezi. Barcha RNK molekulalari ham to`rtta azotli asoslardan tuzilgandir. Ammo ularda pirimidin asosi bo`lgan timin o`rning uratsil egallagan. Shuningdek pentozalar shaklida dezoksiriboza emas, balki riboza mavjuddir. RNK molekulasining ulchamlari har xildir (XI.5-rasm). Masalan: mRNK 1000-10000 atrofidagi nukleotidlar ketma ketligidan iborat bo`lib hujayradagi barcha RNK miqdorining 1-3% foizini tashkil qilishi mumkin . Ribosomalardagi rRNK molekulasining o`zi ham har xil Svedberg (yadrochalarda sintezlanadigan 18S, 5,8S, 28S) sedimentatsiyalariga ega bo`lgan va 5S-PHK (birnechta xromosomalarda sintezlanadi) tuzilishiga ega to`rt xil ko`rinishda bo`ladi. Har bir 20 dona aminokislotaning o`ziga xos tRNK bo`lib ularning tarkibidagi nukleotidlar soni 75-80 dona bo`lishi mumkin. Shuningdek tRNK tarkibiga ko,`plab metillashgan va boshqa nukleozidlar kiradi. RNK molekulalari qo`sh zanjir hosil qilmaydi. ammo xalqaiar va ayrim holiarda beda bargiga uxshash ko`rinishlar hosil qilish mumkin. RNK sintezida ham polimerazalar qatnashadi ammo ular RNK- polimerazalardir. Eukariotlar yadrosida uch xil tipdagi polimerazalar mavjud. I- RNK polimeraza yadrochada joylashgan bo`lib RNK sintezi bilan bog`liqdir. II- RNK polimeraza mRNK sintezini ,amalga oshiradi. III-RNK polimeraza esa tRNK va 5S-rPHK transkripsiyasini amalga oshiradi. Keyingi ikkita polimerazalar nukleoplazma va xromatinda joylashgandir. 1 va II RNK polimerazalarning faolligi uchun Mg 2+ ionlari zarurdir ammo 1-RNK polimeraza faolligi uchun pH 8,5, 11-RNK polimeraza faolligi uchun esa pH 7,5 bo`lishi zarur. RNK molekulasining sintezi DNK matritsasida ro`y beradi. Bunda 11-RNK polimeraza DNK molekulasi zanjirining bitta ipi bo`ylab(3` tomondan 5` tomonga qarab) harakat qiladi va ushbu ipning aynan nusxasi bo`lgan ikkinchi bir nuklein kislotasi zanjirini ya`ni RNK molekulasini hosil qiladi. Transkriptsiya jarayonining regulyatsiyasida ko`plab omillar ishtirok etadi. Bulardan biz ayrimlarini ko`rib o`tamiz. a) gistonlar tarkibining modifikatsiyalanishi natijasida xromatin molekulasining orasining ochilishi.

b) RNK-polimeraza fermentining joylashishi va faolligining o`zgarishi. v) prosessing barcha bosqichlarining nazorat qilinishi. g)yetuk mRNK molekulalarining ribonukleprotein komplekslarga bog`lanishi yoki ulardan ajralishi. Transkripsiya jarayoninning boshqariluvida faollantiruvchi va repressorlar sifatida faoliyat ko`rsatuvchi maxsus gistonlarsiz oqsillar alohida o`rin tutadi. Shuningdek ushbu jarayonda fiziologik faol moddalarning retseptorlari (fitogormonlar) fermentlar, modifikatsiyalovchi nukleotidlar va gistonlar va boshqalar alohida o`rin tutadi. Oqsillarning tuzilishi va sintezi. Oqsillar hujayra sitoplazmasining asosiy qismini tashkil etib molekulyar massasi 5-5.000.kDa bo`lishi mumkin. Ular aminokislotalardan tuzilgandir. Oqsillar tarkibiga 20 dona aminokislota kiradi. Ammo oqsillar tarkibiga kirmaydigan aminokislotalarning soni birmuncha ko`proq. Oqsillar tarkibiga kiruvchi aminokislotalar α-aminokislotalar deyiladi va L-qatoriga talluqlidir. Ularning tuzilishini quyidagi umumiy formula orqali ifodalash mumkin: R-CH-COOH NH 2 -R radikali o`rniga N atomi, uglerod (alifatik yoki aromatik) guruhi, qutbli guruhlar, karboksil yoki ishqorli guruh bo`lishi mumkin. Oqsil molekulasidagi aminokislotalar bir-biri bilan peptid bog`lari -NH-CO- orqali bog`langandir. Ikkita aminokislotaning bog`lanishi dipeptid, uchtasi- tripeptid va hokazo. O`simliklardagi ayrim polipeptidlar erkin holda ham uchrashi va fiziologik jihatidan faol bo`lishi mumkin. Masalan, glutation tripeptidi. Peptid bog`laridan tashqari oqsil molekulasida boshqa bir kovalent bog`lari disulfid -S-S- bog`lari ham uchrashi mumkin. Ular oqsil molekulasining ayrim uchastkalarini yoki alohida polipeptidni bir-biri bilan bog`lashi mumkin (XI.7-rasm). Oqsil tarkibida uchrovchi boshqa bog ` lar masalan , vodorod yoki ishqoriy va nordan guruhlarni bog ` lovchi ion bog ` lari va ayrim polipeptidlarning uzaro ta ` siridan hosil buluvchilarning suv bilan o ` zaro ta ` sirini kamaytiruvchi gidrofob bog ` lar va hokazolar juda kuchsiz bog ` lar hisoblanadi . Masalan kovalent bog`larni uzish uchun -464 kJ energiya sarflansa vodorod bog`larini uzilishi uchun -18 kJ

energiya yetarlidir Har bir oqsilning tuzilishini peptid bog`lari hosil qilib uning tarkibiga kiruvchi aminokislotalarning ketma-ketligi belgilaydi va bu holat oqsillarning birlamchi tuzilishini belgilaydi. Oqsilning yon molekulalarining o`zaro ta`siri natijasida vodorod bog`lari vujudga keladi va oqsil molekulasiining buralishiga ya`ni α-spiral holatiga utishiga olib keladi. Oqsillarning α-tuzilishidan tashqari β-tuzilish ham mavjud. Agarda ct- tuzilishda vodorod bog`lari polipeptidning o`zichida vujudga kelsa, β-tuzilishda vodorod bog`lari peptid molekulalari orasida vujudga keladi. Ushbu ikkala a va (3- tuzilishlar birgalikda oqsilning ikkilamchi ko`rinishini yuzaga keltiradi. Oqsil molekulalarining turli tuman ko`rinishda joylashishi va oqsil zanjirlari orasdagi masofalar to`rlicha bo`lishligi sababli oqsilning uchlamchi tuzilishi ham vujudga keladi. Fermentlar va ayrim oqsil hosilalari ko`pchilik hollarda bir birlari bilan nokovalent ya`ni vodorod va van-der-vals bog`lari bilan bog`langan bo`ladi. Ushbu kompleks oqsillarning to`rtlamchi tuzilishini belgilaydi. To`rtlamchi tuzilishga ega oqsillar alohida subbirliklarga dissotsiyalanishi va yana yangidan kompleks hosil qilishi mumkin. Buni biz oqsillarni etil spirti yordamida chuktirish va suv qushib yana avvalgi holga olib kelish orqali kuzatishimiz mumkin. Oqsillarni shakli bo`yicha ikki guruhga fibrillyar va globulyar guruhlarga bo`lish mumkin. Oqsillar, ularning tarkibiga kiruvchi aminokislotalar singari erkin karboksil va amin guruhlarini tutishi mumkin. Shuning uchun ham ular amfoter birikmalar hisoblanadi,ya`ni ular kislotalik va ishqoriy xossalarni namoyon qilishi mumkin. Masalan, oqsillar nordon muhitlarda ishqoriy sifatlarni namoyon qilsa, ishqoriy muhitda kislotalik xossalarini namoyon qiladi. Shuning uchun ham kislotalik muhitda oqsil molekulalari musbat zaryadga ega bo`lsa, ishqoriy muhitda uning teskarisi manfiy zaryadlangan bo`ladi. Agar biz oqsil eritmasi orqali elektr tokini yuborsak ishqoriy eritmada oqsil molekulalari anodga tomon, kislotalik eritmada esa katodga tomon harakatlanadi.

Nordon muhit Izoelektrik nuqta Ishqoriy muhit R – CH – COOH R – CH – COO – R – CH – COO – NH 3 + NH 3 – NH 2 Oqsillarning mana shu xususiyatidan ularni poliakrilamid gelida elektroforez usulida ajratishda foydalaniladi. Agarda reaksion muhitda manfiy va musbat zaryadlarning miqdori bir-biriga teng bo`lsa bu izoelektrik nuqta deyiladi. Oqsillar bunday holatda juda ham kam eruvchanlikga ega bo`lib eritmalarda yengil cho’kmaga tushadi. Oqsil molekulalarining turli qismlari har xil gidrofillik xususiyatlariga ega. Masalan karboksil (COOH) guruhi to`rt molekula suvni bog`lash xususiyatiga ega bo`lsa amin guruhi (NH 2 ) bir molekula suvni bog`lash xossasiga ega. Mana shu holat tufayli oqsil molekulasi doimo suv molekulasi bilan o`ralgan bo`ladi va oqsilga yaqin suv molekulalari qatiy ravishda oqsil tomonga bo`rilgan bo`ladi, α sal nariroqda esa tartibsizroq bo`ladi. Oqsillarning suv qobig`i molekulaning turg`unligini belgilaydi. Oqsil molekulalariga suvning birikishiga yana bir sabab har bir suv molekulasining to`rtta qutbga ya`ni ikkita manfiy va ikkita musbat qutbga egaligidir. Ayrim sharoitlarda masalan eritmalarda (sitoplazmada) oqsillar gel holatida bo`lishi mumkin. Bu hol erkin oqsil molekulalarining, o`rtasida suv molekulalarini tutgan to`rsimon holatga o`tishi bilan bog`liqdir. Mana tursimon holatning buzilishi va sitoplazmadagi oqsillarning kam yopishqoq holatga o`ishi oqsillarning suvlilanishi tufayli ro`y beradi va zol holati deyiladi. Mana shu sitoplazma holatining gel-zol va zol-gel holatlariga utishi o`simliklarning chidamliligida alohida ahamiyatga ega. Oqsil molekulalarining har-biri faqat ungagina xos inokislotalar ketma- ketligiga ega va bu holat DNK asosida sintezlanadigan mRNK molekulasining tuzilishi tufaylidir.Oqsilning tuzilishi haqidagi informatsiya mRNK molekulasida har biri bitta aminokislotani ifodalovchi kodonlarda joylashgandir. Har bir kodon uchta azotli asosdan (tripletdan) tuzilgan bo`lib ushbu azotli asoslar meflum bir ketma-ketlikda joylashgandir. Oqsillarning sintezlanishi translyatsiya jarayonida

sitoplazmadagi mRNK asosida amalga oshadi. Translyatsiyaning mexanizmi transkriptsiyaga nisbatan anchagina murakkabdir (XI.8-rasm). Masalan transkriptsiya jarayonining borishi uchun 15-20 xil oqsil molekulasi zarur bo`lsa translyatsiya jarayonining borishi uchun 50 xildan ko`proq maxsus oqsillar zarurdir. Translyatsiya jarayonining yo`nalishi va jadalligi asosan uchta omilga bog`liq bo`lishi mumkin: a) informatsion matritsalarning miqdori ya`ni maxsus mRNKlar. Maxsus RNKlar miqdori esa ularning sinteziga, tashiluviga, saqlanishiga, faollanishiga va parchalanishiga bog`liqdir. b) Translyatsiya apparatining boshqa komponentlarining mavjudligiga, ya`ni ribosomalar, tRNK, aminokislotalar, ATF, GTF, sintetazalarga, translyatsiya`ning ribosomalardan tashqarigi komponentlariga, regulyator oqsillarning mavjudligiga bog`liqdir. v) zarur fizik-kimyoviy sharoitlarning (pH) mavjudligiga. Oqsillar sintezining boshqariluvi tashabbuskor kompleksning shakllanishiga ham bog`liqdir. Oqsillarning sintezlanishi jarayoni initsiatsiyadan tashqari elongatsiya va terminatstya jarayonlarini ham utadi. Aminokislotalar polipeptidlarning tarkibiga kirishi uchun ular avvalo faollanishi zarur. Ushbu jarayon ATF va tRNK-sintetaza fermenti ishtirokida borib aminoatsiladenilat hosil bo`lishi bilan qaror topadi. Bu birikma esa yuqoridagi fermentlar ishtirokida maxsus tRNKga birikadi. Bu yerda shuni aytib o`tish lozimki, har bir aminokislota uchun eng kamida bitta maxsus tRNK va bitta aminoatsil-tRNK-sintetaza mavjuddir. Polipeptid zanjirining ortishi mRNK molekulasining 5-tomonidan boshlanib oqsil sintezining uchta bosqichi davriy ravishda, to polipeptid zanjiri to`la shakllangunicha davom etadi. Oqsil sintezining birinchi bosqichida aminokislotani ribosomaga tashib kelgan maxsus tRNK o`zining triplet antikodoni bilan aminoatsil markazidagi (A) mRNK molekulasining uxshash kodoni bilan birikadi (10.3-rasm). Bu bog`lanish elongatsiya`ning ikki faktori EG` mavjudligiga bog`liq. Bularning bittasi GTF bilan uzaro bog`lanadi.

Oqsil sintezining ikkinchi bosqichida peptidiltransferaza fermenti ishtirokida tRNK bilan birikkan aminokislota va polipetid zanjiridagi mavjud aminokislota o`rtasida peptid bog`i vujudga keladi. Bunda peptidil markazda (P) joylashgan polipeptid yangi aminokislota o`rniga, ya`ni A-markazga suriladi. Shuning bilan birgalikda GTF parchalanadi va elongatsiya omili hamda GDF ajraladi. Oqsil sintezining uchinchi bosqichida peptidil-tRNK A-markazdan P- markazga tomon siljiydi va shuning bilan birgalikda P-markazdagi tRNK ajraladi. Ammo tRNK molekulasining P-markazdan ajralishi uchun elongatsiya`ning uchinchi omili zarur. Ushbu uchinchi omilning ribosoma bilan uzaro ta`siri GTFaza faolligini beradi. Ribosomaning surilishi natijasida mRNK kodonining navbatdagisi A-markazga tushadi. Translokatsiya jarayoni uchun ikkinchi GTF energiyasi ishlatiladi. Ribosomalardagi polipeptid zanjirining sintezi to mRNK kodonlarining oxiriga (terminal mRNK kodoniga)yetmagunicha davom etadi. Bu kodon bilan terminatsiya`ning oqsil omili (RF) bog`lanadi. Terminasiya`ning oqsil omili (RF) faqatgina kerakli kodonni tanib qolmasdan badkim polipeptid zanjirining tRNK molekulasidan ajralishini ham taminlaydi. Polipeptid ajralganidan so`ng deatsillashgan tRNK va mRNK molekulalari ham ajraladi. Ammo mRNK molekulasining ajralishi ikkita ribosomadan tashqarigi oqsilli omil va STF energiyasi zarur. Oqsil molekulasi sintezlanishi jarayoni ribosomalarning initsiatsiya omillaridan (IF 3 ) biri ishtirokidagi subbirliklarga parchalanishi bilan tugaydi. Ammo mRNK molekulasi ko`p marotaba qayta-qayta oqsil sintezida qatnashishi mumkin. Elongatsiya va terminatsiya jarayonlarining boshqariluvi hozircha yaxshi o`rganilgan emas. Ammo ribosomalarning peptidil markazda peptid zanjirining sintezi mikromuhitning fizik-kimyoviy sharoitlari xususan Mg 2+ , Ca 2+ , Mn 2+ va pH (8,3-8,4) alohida o`rin tutadi. Hujayralardagi berilgan bir vaqt mobaynidagi oqsillar sintezi ma’lum bir fiziologik programmani ham bajaradi. Ushbu jarayon hujayralarda maxsus oqsillar

sintezlanayotgan davrda yaqqol ko`zga tashlanadi. Elongatsiya omillari, rRNK miqdori faol matritsalar va tRNK miqdoriga mos ravishda bo`ladi. Hujayraning fiziologik holati o`zgargan vaqtda yuqoridagi barcha omillarning miqdori kamayishi yoki birgalikda ko`payishi mumkin. Model tajribalar asosida tRNK miqdorining ko`pligi oqsil sintezlanishi jarayoniga salbiy ta`sir qilishi kuzatilgan. Oqsil sintezlanishining kamayishi esa mRNK molekulasining yadrodan sitoplazmaga tashiluvini to`xtatadi. Binobarin, hujayrada faqatgina har xil oqsillarning translyatsiyasini va turli RNK molekulalarining transkriptsiyasi koordinatsiyasigina emas, balki, butun ushbu jarayonlarning o`zaro yaqin munosabatlarini ishini ham boshqaruvchi tizim mavjuddir.

O'xshashlar

Hujayra tuzilmalarining biogenezi va o`z o`zini qurishi

Botanika faniga kirish. O`simlik hujayralarining tuzilishi

Fiziologik jarayonlarning molekulyar asoslari

O`rta osiyoning o`simlik va hayvonot dunyosi

O`simlik hujayrasining asosiy strukturasi va funktsiyalari