O’simliklarning qayta tiklanishi va ko’payishi - Botanika - Referatlar

O’simliklarning qayta tiklanishi va ko’payishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

53.5 KB

Ko'chirib olish

O’simliklarning qayta tiklanishi va ko’payishi R e j a : 1. Ko’payish haqida umumiy tushuncha 2. Vegetativ ko’payish 3. Jinssiz ko’payish 4. Jinsiy ko’payish 5. Nasllar gallanishi 6. Teng sporali qirqquloqlarning taraqqiyot davri 7. Har xil sporali qirqquloqlarning taraqqiyot davri 8. Ochiq urug’lilarning changlanishi va urug’lanishi

Asosiy tushunchalar: ko’payish, spora (ekmoq), gameta (er, rofiq), zigota (qo’shilish), regeneratsiya, payvandlash, payvanbtag, payvandust, okulirovka (kurtakcha payvand), kopulirovka (birlashtirish), zoosporalar xologamiya, oogamiya, oogoniy, arxegoniy, anteridiy, izogamiya, gegerogamiY. sporofit (jinsiz nasl), sorur (to’da, uyum), gametofit (o’simta jinsiynasl), sporokarpiy (urug’ – meva), mikro – va megasporangiylar, mikro – va megasporalar, urg’ochi va erkak qubbalar. Qubba – meva. Har qanday tirik organizm uchun oziqlanish, nafas olish, o’sish va ko’payish kabi tiriklik jarayonlari xosdir. Ko’payish ayni bir turning individlar sonini ortishi hisoblanadi. O’simliklar dunyosida ko’payish usullari juda xilma – xildar. Tuban va yuksak o’simlik vakillarida ham uch turdagi ko’payish, ya’ni vegetativ, jinssiz va jinsiy ko’payish usullari farq qilinadi. Vegetativ ko’payish. O’sish, vegetativ ko’payish, ya’ni individlarning rivojlanishi uning vegetativ organlaridan (ildiz, poya, barglari, piyozbosh, ildizpoya, tugunak va hokazolar) yoki ularning bo’laklaridan boshlanadi. Vegetativ ko’payish asosida o’simlikning biror bir organi yoki uning bo’lagini hatto umuman o’simlikning biror qismidan butun organizmning qayta tiklanish (regeneratsiya) xususiyati yotadi. Vegetativ ko’payishga misol qilib, ba’zi bir hujayrali suvutlarni oddiy bo’linish yo’li bilan ikkita yosh hujayraga aylanishini ko’rsatish mumkin. Xlorella, xlorokokk va ko’pchilik suvo’tlar ana shunday ko’payadilar. Ko’p hujayrali suvo’tlarda vegetativ ko’payish tanasining bo’laklarga ajralishi bilan boradi. Zamburug’larda esa mitseliyning ayrim bo’laklarga ajralib ketishi yoki achitqi kabi zamburug’larda kurtaklanish yo’li bilan boradi. Lishayniklar ixtisoslashgan sorediylar va shamol yoki yomg’ir ta’sirida oson tarqaladigan o’simtalar – izidiylar yordamida vegetativ ko’payadi. Gulli o’simliklarda vegetativ ko’payish juda xilma – xil usullarda kechadi. Ona o’simlikdan vegetativ yo’l bilan hosil bo’lgan yangi indivlar ying’indisi klonlar deb ataladi. Tabiiy sharoitda o’simliklarda keng tarqalgan quyidagi vegetativ ko’payish usullarini farq qilish mumkin: 1. Ildiz bachkilar yordamida ko’payish. 2. Palaklar, jingalaklar yordamida ko’payish. 3

Ildizpoyalar yordamida ko’payish. 4. Tugunak yordamida ko’payish. 5. Piyozboshlar yordamida ko’payish. 6. Ajratuvchi kurtaklar va piyozchalar yordamida ko’payish. 7. O’simlikning ayrim bo’laklari yordamida ko’payishi. Tabiiy vegetativ ko’payish bilan birga sun’iy vegetativ ko’payishning ham bir necha usullari ma’lum: 1. Parxish yordamida ko’paytirish. 2. Tuplarga ajratish bilan ko’paytirish. 3. Qalamchalar yordamida ko’paytirish. Qalamcha o’simlikdan ajratib olingan barg, novda yoki ildizning bir bo’lagidir. Mevachalik, manzarali bog’dorchilik va gulchilik sohalarida o’simliklarni qalamchalar yordamida ko’paytirish usuli keng qo’llaniladi. Ularning xilma – xil usullari mavjud. Eng keng tarqalgan usullardan biri o’simlikni poya qalamchalari bilan ko’paytirish hisoblanadi. Poya qalamchalari yozgi (yashil) va qishqi bo’ladi. Payvandlash. O’simliklarni payvandlash usuli kishilik jamiyatining rivojlanishi va dehqonchilik tarixi bilan bog’liq. Inson payvandlashni tabiatdan o’rgangan. Bir o’simlik kurtagini yoki qalamchasini ikkinchi bir o’simlikka o’tkazish payvandlash deb ataladi. Boshqa o’simlik uchun payvandlashga olingan o’simlik (kurtak yoki qalamcha) payvandust deb nomlanadi. Payvandust payvandlanishi kerak bo’lgan o’simlik payvandtan deb ataladi. Payvandlash usuli asosan qalamcha va parxish yo’llari bilan ko’paya olmaydigan, qo’shimcha ildiz otishi qiyin bo’lgan mevali o’simliklarda qo’llaniladi. Olma, nok va ba’zi shaftolilar bir necha ming yillardan beri payvandlash yo’li bilan ko’paytirib kelinmoqda. Payvandlash usuli qimmatli mevali daraxtlarni payvandlashda, manzarali o’simlik formalarini saqlab qolishida muhim rol yo’naydi. Payvandlashning metod va usullari juda ham xilma – xildir. Ulardan keng tarkalgani va amalda q o ’planilayotganlari quyidagilardir: 1. Kurtaklar yordamida payvandlash. Bunda kurtak payvand-tagning p o ’stlog’i ostiga o ’tkaziladi. Kurtak payvand usulida payvandlash yozning o’rtalarida (iyulb oyning oxirlari va avgustning boshlarida) o’tkaziladi. 2. Qalamchalar yordamida payvandlash . Qalamchalar yordamida payvandlashning yuzdan ortiq usullari ma’lum. Payvandlash uchun kurtak o’rnida qalamcha olinsa, uni qalamcha payvand deb ataladi. Payvandtagga qalamchalarni

har xil ko’rinishida o’tkazish mumkin. Agarda payvandust va payvandtaglar yosh davida (1- 3 yoshlik) olinsa, ularning yo’g’onlagi bir xil bo’lishi kerak. Bunday payvandlash kopulirovka deb ataladi. Buning uchun payvandust va payvandustlar quyidagicha tayyorlanadi. Payvandust 2 – 4 kurtaklar bilan birga olinib, u pastki kurtak ostidan qiya qilib kesiladi. Payvandtagni ham oxirgi kurtagi tepasidan qiya qilib kesilib, qirqilgan joylar bir – biriga biriktirib maxsus mumsimon modda surkalib, bog’lab qo’yiladi. Kopulirovkaning murakkabroq k o ’rinishlari ham uchraydi. Uni til yoki egar Payvand dab ataladi. Bunda ko’ndalang yoriqlar qirqilib, ular bir – iriga to’g’rilab payvandlanadi. Payvandtag payvandustan yo’g’on bo’lsa, yorma yoki iskana payvand usullaridan, ya’ni po’stloq ostiga qalamchani kirgizib qo’yish va boshqa usullardan foydalaniladi. 3. Yaqinlashtirish yordamida payvandlash . Bunda yonma – yon ikki daraxt shoxlari yaqilashitirilib, ularning birikkan joylari kesiladi, bir – birlariga mustahkam biriktirib qo’yiladi. Jinssiz ko’payish . Jinssiz ko’payish uchun yangi avlodni qayta tiklanishida maxsus hujayralar, yangi sporalar xizmat qiladi. Qulay sharoitga tushgan spora o’sib yangi individ hosil qiladi. Suvda yashaydigan suvo’tlar va zamburug’larning sporali xivchinlarga ega bo’lib, zoosporalar deb ataladi. Spora va zoosporalar urug’chi o’simlikning maxsus hujayralari yoki organlarida, ya’ni sporangiyalar yoki zoosporangiyalarda hosil qiluvchi gifalari konidiyabandlar va ularning uchida yetilgan sporalar esa konidiyasporalar deyiladi. Sporalar va zoosporalar hujayraning meyoz b o ’linishi natijasida hosil b o ’ladi va ular gaploid holatdadir. Jinsiy ko’payish . Jinsiy ko’payishda maxsus jinsiy hujayralar, ya’ni gametalar qatnashadi. Ularning qo’shilishi natijasida urug’lanish jarayoni sodir bo’ladi. Urug’lanish – erkak (spermatozoid) va urg’ochi (tuxum) jinsiy hujayralarning (gametalarning) o’zaro qo’shilishidan iborat bo’lib, uning natijasida zigota hosil bo’ladi. Zigotada xromosomalarning diploid nabori tiklanadi. Ko’pchilik o’simliklarda gametalar maxsus organlarda, ya’ni gametaigiylarda vujudga keladi. Gametalar shakli va o ’lchami jihatidan bir xil, ammo fiziologik jihatdan farq qilishi mumkin. Ana shunday gametalarning q o ’shilishi izogamiya

usulidagi jinsiy k o ’payish deb ataladi. Izogamiya yo’li bilan ko’pchilik suvutlar va qisman zamburug’lar ko’payadi. Ba’zi bir suvutlar va zamburug’lardagi harakatchan gametalar o’lchami bilan bir – birlaridan farqlanadi. Ularning qo’shilishi geterogamiya jinsiy jarayoni deb qaraladi. Ko’pchilik tuban va yuksak o’simliklarda biri yirik , xivchinsiz va harakatlanmaydigan hamda zapas oziqlarga boy bo’lgan gameta, ya’ni tuxum hujayra bilan, ikkinchisi nisbatan kichik xivchinlarga ega harakatchan erkak gameta – spermatozoid bilan qo’shiladi. Jinsiy jarayonning bu usuli oogamiya deb ataladi. Ko’pchilik urug’li o’simliklarning erkak gametalari harakatchanlik xususiyatini yo’qotgan, shuning uchun ular spermiyalar deb nomlanadi. Ba’zibir suvo’tlar (yashil suvo’tlar bo’limining matashuvsimonlar sinfi) vakillarida jinsiy jarayonning o’ziga xos ko’rinishi, ya’ni matashuv yoki konyugatsiya kuzatiladi. Bunda gametalarga ajralmagan ikki hujayra protoplastlarining o’zaro qo’shilishidan iborat. Tuban o’simliklarda tuxum hujayra hosil bo’ladigan gametangiy oogoniy, yuksak o’simliklarda esa arxegoniy deb ataladi. Erkak gametangiylar har ikki gruppadagi o ’simliklarda ham anteridiy deyiladi. Nasllar gallanishi. Yuksak o’simliklar tuban o’simliklardan farqlanib, ularning zigotasi ko’p hujayrali murtakni hosil qiladi. Murtakning o ’sishi va ajralishi natijasida sekin – asta jinssiz nasl (sporofit) shakllanadi. Zigota diploid xromosomalar soniga ega b o ’lgani uchun shakllangan sporofit naslining barcha hujayralari ham ikki marta ortiq xromosomalar soniga ega b o ’ladi. Sporofit naslda, ya’ni poya bargli o ’simlikda sporagiylar hosil b o ’ladi va ulardan sporalar paydo b o ’ladi. Sporalar hosil bo’lishida meyoz bo’linish kuzatiladi va natijada har bir hujayra sporofit nasl hujayralariga nisbatan xromosomalar soni ikki marta kamaygan gaploid songa ega bo’lib qoladi. Shunday qilib, yuksak o ’simliklarning taraqqiyot siklida ham yadro bosqichlari almashinadi. Har bir spora o’sib jinsiy naslgametofitni hosil qiladi. U ikki jinsli yoki ayrim jinsli o’simta (gametofit) bo’lishi mumkin.

Qirqquloqlar va qarag’aylarning ko’payishi va taraqqiyot davri. Bir xil sporali vakillarga misol qilib, erkak paporotnikni olish mumkin. Erkak paporotnik o ’simligi diplobiont. Uning barglarida sporangiylar gruppasi – soruslar hosil b o ’ladi, spora hosil qiluvchi barglar sporofillar deb atalib, ularning ostki tomonida meristematik b o ’rtmalar shaklida sporangiy paydo b o ’ladi. Uning tashqi hujayralari sporangiy devorini, ichki hujayralari esa bo’linib arxesporial to’qimaga aylanadi. Ushbu to’qimaning ajralishi tufayli sporogen to’qima shakllanadi va uning hujayralari sporalar beruvchi ona hujayralar bo’lib qoladi. Ular meyoz usulda, bo’linib, to’rttadan gaploid meyosporalar vo’judga keladi. Yetilgan sporalar ikki qavat po’st bilan o’ralgan. Sporangiy yorilgan vaftda sporalar shamol yordamida tarqaladi. Qulay sharoitga tushgan sporalardan yuraksimon, yashil rangli, o’lchami o’n tiyinlak tangadek ko’p hujayrali o’simta (gametofit) o’sib chiqadi. Yog’ingarchilik vaqtida yoki shudring tushgan paytda spermatozoidlardan arxegoniylardagi tuxum hujayrani urug’lantiradi. Zigotadan murtak rivojlanadi. Murtak sekin – asta mustaqil hayot kechira boshlaydi va o’simta qurib qoladi. Yuksak o’simliklarning har xil sporali vakillarining taraqqiyot sikli bilan paporotniklar bo’limining salvinidsimonlar kenja sinfiga kiruvchi salviniya misolida tanishib chiqamiz. U O’zbekistonda sekin oquvchi, ko’lmak suvlarda, daryo qirg’oqlarida, zovurlarda, sholipoyalarda hayot kechiradi. Salviniya o ’simligi – sporofiti diplobiont. Suv ostki barglari q o ’ltig’ida sharsimon sporakarpiylar hosil b o ’ladi. Uning sporagiylari erkak paporotnikdan farqlanib, sporakarpiy po’sti ostidagi mayda va ko’p sonda hosil bo’lgan yumaloq shakldagi mikrosporangiylar va biroz yirik ovalsimon bir necha megasporangiylar ajratiladi. Mikrosporangiyalarda arxesporial diploid hujayralardan spora hosil qiluvchi ona hujayra vujudga keladi. Uning meyoz bo’linish natijasida 64 gaploid mikrosporalar hosil bo’ladi. Megasporangiyalarda ham bir necha sonda megasporalar vujudga kelib, ulardan faqat bittasi rivojlanadi. Sporalar avgust – sentabr oyida yetiladi va sporakarpiylar uzilib, suv ostida qishlab chiqadi. Bahorda sporakarpiylarning po’stlari chirib.sporangiylar ulardan ajralib chiqadi. Sporalarning o’sishi sporangiylarning ichida boshlanadi va ularni tashlab ketmaydi. Mikrospora o’sib

erkak o’simtaga, megaspora esa urg’ochi o’simtaga aylanadi. Urug’lanish suvda sodir bo’lib, unda murtak hosil bo’ladi. Keyinchalik voyaga yetgan o’simlik shakllanadi. Urug’ yordamida ko’payish. Urug’li o’simliklar sporali o’simliklarda farqlanib, spora yordamida emas, balki urug’ yordamida ko’payadi. Urug’ sporaga nisbatan bir necha afzalliklarga ega. Sporali o ’simliklarda sporabitta, uncha yaxshi himoyalanmagan hujayradir. U qulay sharoitga tushgandagina o’sib gametofit rivojlanadi. Urug’ esa bu ko’p hujayrali murakkab tuzilishdagi ona o’simlikda rivojlanadigan ma’lum miqdorda zapas oziq moddalar va qalin po’stga ega. Urug’dan murakkab tuzilishdagi yangi o’simlik, ya’ni sporofit rivojlanadi. Urug’ning kelib chiqishio’simliklar dunyosining evolyusiyasida muhim davr hisoblanadi. Urug’ o’simlik murtagini uzoq vaqtlargacha noqulay sharoitlardan himoya qilish imkonini yaratadi. Urug’li o ’simliklar gametofit naslning yanada reduksiyalanishi va sporofitni esa marakkablashishi kuzatiladi. Gametofit nasl o ’z mustaqilligini y o ’qotadi. Enda u tuproqda emas, balki sporofit naslda rivojlanadi. Urug’lanish jarayoni ham suv muhitiga muhtoj emas. Erkak gametalar harakatchanligini yo’qotadi va urg’ochi gametaga chang yo’li orqali yetib boradi. Urug’li o’simliklarni har xil sporali o’simliklarga kiritiladi. Sporofit naslda meyoz bo’linish natijasida meyosporalar bilan birga mikro – va megasporalar hosil bo’ladi. Ammo mikro – megasporalar tashkariga sochilmaydi, aksincha sporangiylar ichida o’sadi. Shunday qilib erkak va urgochi gametofitlarning rivojlanishi mikro va megasporangiyalar ichda boradi. Urug’ urug’kurtak shakli o’zgaran megasporangiydir. Uning ichida esa urg’ochi gametofit rivojlanadi va urug’lanish jarayoni sodir bo’ladi. Keyinchalik zigota va yangi sporofit naslning murtagi shakllanadi. Urug’lanishdan so’ng urug’kurtak urug’ga, uning tashqi qobiqlari urug’ yetilgan vaqtda urug’ po’stiga aylanadi. Zapas oziq moddalar esa ochiq urug’li va yopiq urug’li o’simliklarda turli yo’llar bilan hosil bo’ladi. Yuksak o’simliklarning ochiq urug’lilar bo’limlari birgalikda urug’li o’simliklar yueb ataladi. Ular spora bilan emas, urug’ yordamida k o ’payadilar va tarqaladilar.

Ochiq urug’li o ’simliklarning taraqqiyot sikli. Ochiq urug’lilarning taraqqiyot sikli ninabargsimonlar kenja sinfingiz vakili oddiy qarag’ay misolida ko’rib chiqamiz. Oddiy qarag’ay Rossiyaning Ovrupi qismi va Sibirda o ’rmon va o ’rmon – dasht zonalarida keng tarqalgan. U yirik, ninabargli doim yashil o’simlik. Oddiy qaragay bir uyli, chunki uning mikro – va megasporalari bir o’simlikning o’zida bo’ladi. Spora hosil qiluvchi organlar (mikro – va megasporofillar t o ’plami) qubbalar deb atalib, shartli ravishda erkak va urg’ochi qubbalar ajratiladi. Urg’ochi qubbalarda sporalar hosil bo’lishi may – iyun oylarida kuzatiladi. Ular 4 – 5 mm uzunlikdagi qizg’ish rangli bo’lib, yosh novdalarning uchlarida 1 – 3 tadan hosil bo’ladi. Har bir qubba o’zak va uning atrofida spiral holda joylashgan qoplovchi tangacha barglar hamda larning qultig’ida joylashgan urug’ tangacha barglardan iborat. Urug’ tangacha barglarning ustki qismida ikkita urug’kurtak (megasporangiylar) shakllanadi. Yosh urug’kurtak nusellus va integumentlardan tashkil topgan. Integumentning urug’kurtakni uchki qismidan zrab turgan chekkalari o’zaro qushilmay qolishidan chang yo’li (mikropil) hosil bo’ladi. Oddiy qarag’ay gamutofiti urug’kurtak ichida paydo bo’ladi va uning hisobiga ozqlanadi. O’simtaning gaploid to’qimasida ko’p miqdarda oziq moddalar to’planadi. Gametofitning uchki tomonida ikkita arxegoniy hosil bo’ladi. Arxegoniylar joylashgan to’qimani birlamchi endosperm deb ham yuritiladi. Demak urg’ochi gametofitga birlamchi endosperm va unda joylashgan ikkita arxegoniylardan iborat. O’simta ana shu bosqichda urug’lanish uchun tayyor holda bo’ladi. Erkak qubbalar yangi novdalarning asosida joylashgan bo’lib, ular sarg’ish boshoqsimon ko’rinishda bir necha oddiy boshoqlarning (qubbalarning) yig’indisidan iborat. Ayrim erkak qubbalar 2 – 3mm uzunlikda b o ’lib, u ham o ’zak va unda spiral holda joylashgan tangachasimon mikrosporofillardan tashkil topgan. Mikrosporofillarning ostki tomonida ikkita mikrosporangiya bor, ulardan chang hosil qiluvchi mikrosporalar shakllanadi. Mikrosporaning o’sishi mikrosporangiylarda boshlanadi. Bunda ikkita mayda, tezda yo’qolib ketuvchi hujayra paydo bo’ladi. Ular erkak o ’simtaning vegetativ qismi qoldig’i hisoblanadi. Shuning uchun ularni protallial hujayralar deyiladi. Keyin yana ikkita

hujayra vujudga keladi. Ulardan biri yirik vegetativ yoki sporogen hujayra, ikkinchisi kichik generativ yoki anteridial hujayra deyiladi. Ana shunday holdagi oddiy qarag’vay mikrosporasi chang donachasi deb ataladi va u shamol yordamida urg’ochi qubbaga borib tushadi hamda changlanish jarayoni sodir bo’ladi. Changlanishdan s o ’ng darhol urug’lanish kuzatilmaydi, chunki birinchi yilgi urg’ochi gametofit shakllanmagan b o ’ladi. Changlanishdan so’ng urg’ochi qubbaning tangachalari zichlashib, oratdan bir yil o’tganidan so’ng urug’lanish jarayoni kuzatiladi. Urug’lanishdan avval chang donachasining tashqi qobig’i yoriladi. Ichkisi esa cho’zilib, uzun chang nayini hosil qiladi. Chang nayi sekin o’sib birlamchi endospermga kirib boradi. Shu vaqtda anteridial hujayrani hosil qiladi. Spermagen hujayra o ’sayotgan chang nayi ichida b o ’linib, ikkita xivchinsiz erkak (gametalarga) spermiyalarga aylanadi. Chang nayining uchi nusellus orqali arxegoniyga yetib kelganda yoriladi va spermiyalardan biri tuxum hujayralardan birini urug’lantiradi, ikkinchisi nobud bo’ladi. Shunday qilib, urug’lanish urug’kurtak ichida ro’y beradi. Erkak gametalar suv muhiti urnini bosuvchi chang nayidagi suyuqlikda harakatlanadi. Bunday turdagi urug’lanish jarayoni sifonogamiya deb ataladi. Urug’lanish jarayonidan so’ng tuxum hujayradan urug’ning murtagi rivojlanadi. Urug’kurtak esa urug’ga aylanadi. Oddiy qarag’ayning urug’i murakkab tuzilshga ega. Urug’ning tashqi qobiqlarini hosil qiluvchi hujayralarning devorlari kuchli yog’ochlashgan va himoya vazifasini bajaradi. Qobiqlar ostida yupqa, qo’ng’ir rangli parda, ya’ni nusellus qoldig’i joylashadi. Markazda oq – sarg’ish urug’ning endospermi yotadi. Endospermning o’rtasida qisqa to’g’nog’ichsimon shaklda murtak joylashadi. U zigotadan rivojlangan b o ’lajak sprofit naslning boshlang’ichidir. Uning bir uchida kurtak, ikkinchi tomonida ildiz b o ’ladi. Kurtak bir necha sondagi boshlang’ich barglar, ya’ni urug’ pallalardan iborat. Ular orasida esa o’sish konusi joylashgan. Shunday qilib, urug’ murakkab organ bo’lib, o’zida uchta avlodga tegishli to’qimalarni birlashtiradi tashqi qobiqlar va nusellus sporofitning diploid to’qimasi, endosperm gametofit naslning gaploid to’qimasi va nihoyat murtak esa yangi sporofit nasldir.

Adabiyotlar: 1. S . M . Mustafayev , O . A . Ahmedov Botanika ,Toshkent, 2006. 2. Ikramov M.I., Normurodov X.N., Yuldashev A.S. Botanika. Toshkent. «O’zbekiston». 2002. 3. Xrjanovskiy V. T. Kurs obshey botaniki, M.: Visshaya shkola, 1982. 4. To’xtayev A. O’simliklar anatomiyasi va morfologiyasi. Toshkent, 1994. 5. Yoziyev L.X. Botanika. Qarshi: Nasaf, 2006.

O'xshashlar

O’simliklarning tinim holatlari va harakatlari

O’simliklarning o’sish va rivojlanish fiziologiyasi

Yopiq urug’li o’simliklarning generative organlarining tuzilishi. Gul. Gullash va o’simliklarning changlanishi

O’simliklarning suv rejimi

Yuksak o’simliklarning hayot sikli