Yuksak o’simliklarning hayot sikli - Botanika - Referatlar

Yuksak o’simliklarning hayot sikli

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

54.5 KB

Ko'chirib olish

Yuksak o’simliklarning hayot sikli Reja: 1. Embrional bosqich. 2. Yuvenil bosqich. 3. Voyaga yetish va ko’payish bosqichi. 4. Qarilik bosqichi. 5. N.P.Krenkening «O’simliklarning ontogenezida siklik qarish va yosharish nazariyasi».

Tayanch so’zlar: Embrional, yuvenil, reproduktiv, qarilik, ekzina, intina, endosperm, ontogenez, monokarp, polikarp, fotoperiodizm, florigen, efemer, ajratkich qavat, fotosintez, novda, o’sish nuqtasi, sintez, neytral. Oliy o’simliklarning hayot siklini to’rt bosqichga bo’lish mumkin: 1)embrional, 2) yuvenil (Yoshlik), 3) reproduktiv (voyaga yetish va ko’payish), 4) qarilik (yoqi tabiiy ulim). Embrional bosqich . Ontogenezning embrional bosqichi zigotadan boshlab to urug’ning pishishigacha bo’lgan davrda murtakning rivojlanish jarayonlarini o’z ichiga oladi. Barcha yopiq urug’li o’simliklarda urug’lanish jarayoni oldidan changlanish jarayoni bo’ladi. Ya’ni changlar onalik tumshuqchasiga tushadi va tumshuqchadan ajralib chiqqan tomchi eritmada burtgan changning o’sishi boshlanadi. Bu vaqtda changning sirtki po’sti (ekzina) yoriladi. Ichki po’sti (intina) esa uzun naychaga aylanib pastga qarab cho’ziladi va ustuncha boylab tugunchaga borib yotadi. Chang naychasi urug’ kurtakchasi yoki murtak xaltachasiga yetgach ochiladi va undagi ikkita spermaning bittasi tuxum hujayra yadrosi bilan ikkinchisi murtak xaltachasining ikqilamchi yadrosi bilan qo’shilib urug’lanadi (bu hodisa yirik sitolog olim S.T.Navashin tomonidan ochilgan). Urug’langan hujayralarning bo’linish jarayoni boshlanadi. Ayni vaqtda urug’ kurtakchasida va gulning boshqa bo’lakchalarida bir qancha boshqa o’zgarishlar ham yuz beradi. Urug’ kurtak pardalari o’sib urug’ qobig’ini, tuguncha devorchalari esa o’sib meva qavatini hosil qiladi. Meva qavatini hosil qilishda ko’pincha gul tagligi ham qisman ishtirok etadi. Gulning boshqa qismlari tiqilib ketadi. Shunday qilib, urug’da murtakning rivojlanish jarayonlari fitogormonlar ishtirokida sodir bo’ladi. Dastlab fitogormonlar endosperm va boshqa to’qimalardan oqib kela boshlaydi, keyinchalik ular o’zlari fitogormonlarni

sintezlaydi va hatto auksinlarni atrofga ham chiqaradi. Pishgan urug’larda esa bu jarayon to’xtaydi. Yuvenil bosqich . Bu o’simliklarning yoshlik bosqichi hisoblanadi. Urug’larning unishidan boshlab to o’simliklarda reproduktiv organlarni hosil qilish qobiliyatining paydo bo’lishigacha davom etadi. Yuvenil bosqichida o’simliklarning vegetativ organlari (poya, novdalar, ildiz tizimi va barglar) to’la shakllanadi. o’simliklar asosan vegetativ massa to’plash bilan xarakterlanadi. Bu bosqichda o’simliklarda jinsiy ko’payish qobiliyati bo’lmaydi. Yuvenil davrining davomi o’simlik turlariga bog’liq. Bu odatda bir necha xaftadan (bir yillik o’simliklar) to unlab yillargacha (daraxtlar) davom etishi mumkin. Bu davrda o’simliklarning ildiz hosil qilish qobiliyati kuchli bo’ladi va undan bog’dorchilikda foydalaniladi. Chunki qalamchalarda auksinlarning miqdori ko’p bo’ladi. Bu davrning oxiriga kelib, o’simliklarda reproduktiv organlar hosil qilish qobiliyati vujudga keladi. Voyaga yetish va ko’payish bosqichi . Bu bosqichda o’simliklar eng hayotiy darajada bo’lib, shonalar, gullar, urug’lar va mevalar hosil qilish qobiliyatiga ega bo’ladi. o’simliklar rivojlanish xususiyatlari asosida bir yillik, ikki yillik ko’p yillik guruhlarga bo’linadi. Bularning ontogenezlari bir-biridan keskin farq qiladi. Hayotida bir marta gullab va meva tuguvchi o’simliklar monokarpik deyiladi. Bularga barcha bir yillik o’simliklar, ayrim ikki yillik o’simliklar (sabzi, karam, piyoz) kiradi. ko’p yillik o’simliklarning ichida ham monokarpiklar bor. Masalan, bambuk 20-30 yil yashab 1 marta gullaydi va mevasi yetilgandan keyin quriydi. Meksika agavasi vatanida 8-10 yilda va Yevropada 50 yilda bir marta gullaydi (gul to’plamining balandligi 10 metrcha bo’lib, 1 yarim million gulchalardan iborat). O’rta Osiyo cho’llarida Ferula usimligi ko’p yil yashaydi. Hayotida bir marta gullaydi va nobud bo’ladi. Ayrim o’simliklar yarovizasiyasiz gullaydi. Boshqalarning gullash vaqti past harorat ta’sir etganda ancha tezlashadi.

O’simliklar fotoperiodik ta’sirni asosan barglari orqali qabul qiladi. Chunki barglarda fitogormonlar uchraydi va ular to’lqin uzunligi 660 nm va 730 nm bo’lgan qizil nurlarni o’zlashtiradi. Shunday qilib, o’simliklardagi fotoperiodik xususiyatlar asosan barglari orqali sodir bo’lishi aniqlangandan so’ng olimlar ularning sabablarini aniqlay boshladilar. 1937 yilda M.X.Chaylaxyan «O’simliklar rivojlanishining gormonal nazariyasi»ni taklif etdi. Bu nazariyada qulay fotoperiodizmda, o’simliklarning barglarida gullash gormoni-florigen hosil bo’ladi va u gullashga o’tishni ta’minlaydi deb tushuntiriladi. Keyinchalik uzun kunlik o’simliklarga gibbrellin eritmasi purkalganda ularning gullashi ancha tezlashgani aniqlandi (A.Lang, 1956). 1958 yilda M . X . Chaylaxyan florigen biokomponentlardan iborat degan gipotezasini ilgari surdi . Bu gipoteza boyicha gullash gormonlari gibberellin va antezinlardan iborat deb tushuntiriladi . Keyinchalik N . X . Chaylaxyan (1978) bu gipotezani tajriba orqali isbotlaydi . o ’ simliklarning gullash jarayoni boshlanishi uchun barglarda ma ’ lum miqdorda gibberellinlar va antezinlarning to ’ planishi shart ekanligini ko ’ rsatdi . Uzun kunlik o ’ simliklarning bargida ko ’ p antezinlar bo ’ lib , gibberellinlar oz bo ’ ladi , Shuning uchun ham uzun kunlik o ’ simliklar yorug ’ likda ko ’ proq gibberellinlarni to ’ playdi . Qisqa kunlik o ’ simliklarda esa gibberellinlar ko ’ p bo ’ lib qisqa kun ta ’ sirida ko ’ proq antezinlarni to ’ playdi va o ’ simliklar gullashini tezlashtiradi . Neytral o ’ simliklarlarda esa gibberellinlar va antezinlar bir meyorda to ’ planib boradi va barg to ’ qimasida ma ’ lum miqdorda to ’ plangandan so ’ ng gullash boshlanadi . Ammo antezinlarning tabiati to ’ liq aniqlanmagan . O ’ simliklarda ichki va tashqi omillarning ta ’ siri natijasida jinsiy xususiyatlarini bunday o ’ zgarishi asosan fitogormonlar sinteziga bog ’ liq ekanligi ko ’ rsatilmoqda . 1977-1982 yillarda M . X . Chaylaxyan o ’ z xodimlari bilan o ’ tkazgan tajribalarida bu tushunchani tasdiqladi . Umuman , o ’ simliklarning ildiz tizimi sitokininlarni sintez qilib , o ’ simliklarning urg ’ ochilik xususiyatlarini boshqaradi . Barglari esa gibberellinlarni sintez qilib , erkaklik xususiyatlarini jadallashtiradi . Tashqi sharoit omillarining

ta ’ siri natijasida esa garmonlar sintezi va ularning bir - biriga bo ’ lgan nisbatlari o ’ zgarishi mumkin . Natijada bu o ’ zgarishlar o ’ simliklarning jinsiy o ’ zgarishlariga sababchi bo ’ ladi . Gullarning urug ’ lanishi , ularda urug ’ va mevalarning yetilish jarayonlari embrional bosqichda ko ’ rsatilgan . Qarilik bosqichi . O ’ simliklar bu bosqichda urug ’ va meva hosil qilishdan to ’ xtaydi . Ularning hayotiylik darajasi to ’ xtovsiz pasaya boradi va tabiiy ulim bilan yakunlanadi . O ’ simliklarning hayotiylik davomi ularning turlariga bog ’ liq . Masalan , efemer o ’ simliklar 2-4 hafta , tok –80-100 yil , qarag ’ aylar 500 yil , eman ( dub ) 1500 yil va chinorlar 1000-2000 yil , sekvoyalar 5000 yil va yashaydi . Qarish va o ’ lish o ’ simliklar ontogenezining oxirgi bosqichi bo ’ lib , u ayrim organlarga – barglar , novdalar , mevalar va boshqa qismlariga ham taalluqlidir . Qarish bir necha xil bo ’ ladi . Ko ’ pincha bir yillik o ’ simliklar birdaniga o ’ ladi . Ko ’ p yillik o ’ tlarning har yili yer o ’ sti qismi nobud bo ’ ladi , yer osti qismi esa o ’ zining hayotiyligini saqlab qoladi . Ko ’ pchilik daraxtlarning barglari ko ’ zda qariydi va to ’ kiladi . Qarish jarayonida barglarda xlorofillar , oqsillar va nuklein kislotasining miqdori keskin kamayadi . Fotosintez jadalligi pasaya boradi va to ’ xtaydi . Fermentlarning sintetik qobiliyati to ’ xtaydi va gidrolitik faoliyati jadallashadi . To ’ kilish oldidan barg va meva bandlarida ajratkich qavat hosil bo ’ ladi . N . P . Krenke (1940) o ’ simliklarning morfologik va fiziologik jarayonlarini taqqoslash natijasida « O ’ simliklarning ontogenezida siklik qarish va yosharish nazariyasini » yaratdi . Bu nazariyaning asosiy mazmuni Shundan iboratki , har bir individ ( o ’ simlik yoki hayvon ) albatta qariydi va oxirida o ’ ladi . O ’ simlikning butun rivojlanish jarayoni qarish jarayonidan iborat bo ’ lib , siklik xarakterga ega . Chunki qarish qarama - qarshi yosharish jarayoni bilan doim bo ’ linib turadi . Yosharish yosh organlarning yangidan hosil bo ’ lish va rivojlanishidir . Ya ’ ni yangi hujayralar , to ’ qimalar , organlar ( poya , barglar , ildizlar ) hosil bo ’ lib turadi . Ammo , bu organizmning oldingi holatiga to ’ la qaytishi emasdir . o ’ simlikning mustaqil rivojlanishi uning siklik yosharishiga qaramasdan , orqaga qaytmaydigan jarayondir . Biologik qarish jarayoni har bir tirik organizmga xos xususiyatdir .

Hujayra har bir bo ’ linish vaqtida qisman yosharadi , lekin ularda ham yoshiga doir uzluksiz o ’ zgarishlar bo ’ lib turadi va natijada qarishning dastlabki siklik xarakteri namoyon bo ’ ladi . Qarish jadalligiga juda ko ’ p omillar ta ’ sir etadi . Tinchlik holatidagi va faol bo ’ linish holatidagi hujayralarda qarish jadalligi bir xil bo ’ lmaydi . Tinchlik holatidagi meristema hujayralari ( tinchlikdagi kurtaklarning o ’ sish nuqtasi , urug ’ murtagi va boshqalar ) juda ham sekin qariydi . Faol bo ’ linish holatidagi hujayralarning qarish jarayoni jadal xarakterga ega . Shuning uchun daraxtlarning ayrim shoxlari qirqib olinganda , tinchlikdagi kurtaklaridan o ’ sib chiqqan yangi novdalarda yoshlik belgilari bo ’ ladi . Meva daraxtlarini qirqish yo ’ li bilan yoshartirish usuli ham shunga asosalangan . Qarish va yosharish jarayonlarining tezligi tashqi sharoit omillarining ta ’ siriga ancha bog ’ liq . Bunda yosharishni tezlashtiradigan omillar qarishni sekinlashtiradi va aksincha . Masalan , azotli o ’ g ’ itlar qarishni sekinlashtiradi , aksincha , fosforli o ’ g ’ itlar qarishni tezlashtiradi . Agar kand lavlagiga fosforli o ’ g ’ itlar berilsa , ularning o ’ sishi sekinlashadi va shakarlar miqdori ko ’ paya boshlaydi . O ’ simliklarga suv yetmaganda qarish tezlashadi . Aksincha sug ’ orish yo ’ li bilan o ’ simlikni yosh holatda uzoqrok saqlash mumkin . Mevali daraxtlarni har yili butash ham shu muhim ahamiyatga ega bo ’ ladi .

O'xshashlar

Hujayraning hayot sikli va bo‘linishi

Yuksak o’simliklarning vegetativ organlari. Ildiz. Ildiz morfologiyasi va vazifalari

O’simliklarning suv rejimi

Yopiq urug’li o’simliklarning generative organlarining tuzilishi. Gul. Gullash va o’simliklarning changlanishi

Yuksak o`simliklarning umumiy tavsifi