O’simliklarning ildiz orqali oziqlanishi. Azotning fiziologik ahamiyati - Botanika - Referatlar

O’simliklarning ildiz orqali oziqlanishi. Azotning fiziologik ahamiyati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

52.5 KB

Ko'chirib olish

O’simliklarning ildiz orqali oziqlanishi. Azotning fiziologik ahamiyati Reja : 1. O’simliklarning ildiz orqali oziqlanishi haqidagi ta’limotning rivojlanishi. 2. Mineral elementlarning miqdori o’simliklar tanasidagi miqdori. 3. Tabiatda azot manbalari. O’zlashtiriladigan azot. 4. O’simliklar tanasida azotning fiziologik ahamiyati.

Tayanch so’zlar: Mineral elementlar, tuproq unumdorligi, muhim oziq elementlar, oziqlanish tarixi, suv nazariyasi, gumus nazariyasi, mineral oziqlanish nazariyasi, zaruriy elementlar, kul tarkibi, makroelementlar, mikroelementlar, ultramikroelementlar, azot, turg’un azot, faol azot, nitratlar, ammoniylar, ionlar, aminokislotalar, oqsillar, fermentlar. O’simliklarning oziqlanishi ikki shakldan iborat bo’lib, havodan va tuproqdan oziqlanish jarayonlarini o’z ichiga oladi. Bu ikki jarayon-fotosintez va mineral elementlarni tuproqdan yutish – birgalikda o’simliklarning avtotroflik xususiyatlarini belgilaydi. Mana shu uzviy bog’liqlik natijasida o’simliklarning organik asosga ega to’qimalari, organlari va umumiy tanasi hosil bo’ladi. Ularning o’sishi va rivojlanishini to’la ta’minlash uchun tuproqdan juda ko’p mineral elementlar yutiladi. Shuning uchun ham bunga o’simliklarning ildiz orqali oziqlanishi deyiladi. O’simliklarning ildiz orqali oziqlanishida tuproq xususiyatlari va unumdorligi, ayniqsa tuproqning suv o’tkazuvchanlik, havo o’tkazuvchanlik xossalari, tarkibidagi organik moddalar va o’simliklar uchun muhim oziq elementlarni to’plash qobiliyati katta ahamiyatga ega. O’simliklarning ildiz orqali oziqlanishi haqidagi ta’limotning rivojlanishi. Qadimgi zamonlardayoq (yangi eradan avval 600-500 yillarda) dexqonchilik bilan shug’ullangan odamlar kul va chirindilarga boy tuproqlarda hosilning ko’proq bo’lishini bilganlar va bundan foydalanganlar. Keyinchalik o’simliklarni oziqlantirish to’g’risidagi tushunchalar rivojlanib bordi. O’rta asrlarda yashagan gollandiyalik tabiatshunos Y.V.Van-Gelmont tajribalari ayniqsa dikkatga sazovor. U sopol idishga 91 kg quruq tuproq solib og’irligi 2,25 kg ga teng tol shoxchasini ekadi va yomg’ir suvi bilan sug’orib turadi. 5 yildan so’ng tolning og’irligi 77 kg ga yetadi. Idishdagi tuproqning og’irligi esa faqat 56,6 g ga kamayadi. Van-Gelmontning fikricha agar o’simliklar

o’z tanasini tuproq hisobiga tuzadigan bo’lsa, u holda tol shoxchasi qancha ko’paysa, idishdagi tuproq shuncha kamayishi kerak edi. Lekin bu holat sodir bo’lmaydi. Shuning uchun ham u o’simliklar o’z gavdasini suvdan tuzadi degan xulosaga keladi. Shu tarika o’simliklar oziqlanishining «suv nazariyasi» vujudga keladi va uzoq muddat davomida e’tirof etildi. Lekin bundan ancha avval Aristotel (eramizdan avvalgi 384-322 yillar) o’simliklar tuproqdan murakkab moddalarni surib oladi va ushalar hisobiga o’z tanasini tuzadi degan edi. Bu tushunchani XVIII asrning oxiri va XIX asrning boshlarida nemis agronomi A.Teyer yanada rivojlantirdi. U «gumus nazariyasi» ni yaratdi. Unga ko’ra o’simliklar asosan suv va gumus moddalari bilan oziqlanadi. Tuproqda chirindi moddalar qancha ko’p bo’lsa, o’simliklar shuncha faol o’sish va rivojlanish qobiliyatiga ega bo’ladi. O’simliklar uchun mineral tuzlarning ahamiyati fransuz agroximigi J.B.Bussengo (1837) ishlarida yanada aniqrok ko’rsatildi. Uning tasdiqlashicha toza qumda ham (suv, kul va mineral tuzlar solinganda) o’simliklar yaxshi o’sishi mumkin. Buni isbotlash uchun u vegetasion tajribalar o’tkazadi va birinchilar qatorida o’simliklar atmosfera azotini o’zlashtirolmaydi, balki boshqa elementlar qatorida ildiz orqali o’zlashtiradi, degan xulosaga keldi. O’simliklarning mineral oziqlanish nazariyasini har tomonlama rivojlantirgan olimlardan nemis ximigi Y.Libix bo’ldi. 1840 yil Y.Libix o’simliklarning mineral oziqlanish nazariyasini rivojlantirish bilan bir qatorda gumus nazariyasini inkor qildi. Libix fikricha, tuproq unumdorligi faqat mineral moddalarga bog’liq. Y.Libix birinchi bo’lib tuproqqa o’g’itlar sifatida toza tuzlarni solishni taklif etdi. U mineral elementlarning ahamiyatini to’g’ri baholadi, lekin o’simliklar azotni havodan ammiak holida qabul qiladi, deb oylaydi. Keyinchalik u bu fikr xatoligini tushundi va o’simliklar azotni ildiz orqali nitratlar holida qabul qiladi degan fikrga qo’shildi. Biroq, shu bilan birga Libix tuproqdagi organik moddalarning ahamiyatini inkor qildi. Holbuki tuproq tarkibidagi gumus o’simliklarning o’sishi va rivojlanishi, tuproq mikroflorasini rivojlantirish va

boshqalarda katta ahamiyatga ega. Y.Libix « minimum qonuni » va « qaytarilish qonunlari »ni taklif etdi. Bu qonunlar boyicha tuproqda o’simliklarga zarur mineral elementlar minimumga yetmasa, ularning foydasi ham bo’lmaydi. Qaytarilish qonunida esa o’simliklar o’z hosili bilan tuproqdan qancha mineral modda olsa, o’rniga shuncha qaytarish zarur, deb tushuntiriladi. Aks holda yildan yilga tuproq unumdorligi, demak hosildorlik ham kamayib boradi. Libixning fikrlari umuman to’g’ri. Agrotexnik tadbirlarni to’g’ri o’tkazish va tuproqni mineral elementlar bilan o’z vaqtida ta’minlash natijasida hosildorlikni oshirib borish mumkin. I.Knop va Y.Sakslarning 1859 yilda o’tkazgan tajribalari ham «gumus nazariyasi» ni inkor qildi. Ularning fikricha faqat 7 ta element: azot, fosfor, oltingugurt, kaliy, kalsiy, magniy va temir bo’lsa, o’simliklarni suvda ham o’stirish mumkin. Shunday qilib, ular o’simliklarni vegetasion usullar bilan (tuproq, suv, kum) o’stirish mumkinligini isbotladilar va mineral oziqlanish nazariyasini tasdiqladilar. O’simliklarni ildiz orqali oziqlanish g’oyasini P.A.Kostichev, V.V.Dokuchayev, K.K.Gedroys, D.N.Pryanishnikov va boshqa olimlar yanada rivojlantirdilar. Mineral elementlarning o’simliklar tanasidagimiqdori. O’simliklar tabiiy muhitdan oz yoki ko’p miqdorda, davriy jadvalda ko’rsatilgan elementlarning hammasini yutish qobiliyatiga ega. Lekin shu elementlardan hozirgacha faqat 19 tasining o’simliklar uchun ahamiyati kattaligi, ularni boshqa elementlar bilan almashtirib bo’lmasligi aniqlangan. Bular uglerod, vodorod, kislorod, azot, fosfor, oltingugurt, kaliy, kalsiy, magniy, temir, marganes, mis, rux, molibden, bor, xlor, natriy, kremniy va kobalt. Shulardan 16 tasi mineral elementlar gruppasiga kiradi. Chunki uglerod, vodorod va kislorod o’simlikka CO 2 , O 2 va H 2 O holida qabul qilinadi. O’simliklar suv va barcha mineral elementlarni ildiz orqali tuproqdan qabul qiladilar. Mineral moddalar tuproq eritmasida, chirindida, organik va anorganik birikmalar tarkibida va tuproq kolloidlariga adsorbsiyalangan holatda uchraydi.

Ionlarning o’zlashtirilishi faqat o’simliklarga bog’liq bo’lmay, balki shu ionning tuproqdagi konsentrasiyasiga, uning tuproqdagi siljishiga va tuproq reaksiyalariga bog’liq. O’simliklar tanasidagi elementlarning 95% ni to’rtta element: uglerod, vodorod, kislorod va azot tashkil etadi. Bu elementlar organogenlar ham deyiladi. Chunki ular o’simlik tanasidagi organik moddalarning (oqsillar, yog’lar, uglevodlar) asosini tashkil etadi. Qolgan barcha elementlar- 5% ni tashkil etadi va ular o’simlik kuli tarkibiga kiradi. Ya’ni o’simliklar kuydirilganda ma’lum miqdorda kul holida qoldiq qoladi. Bu mineral elementlardan iborat. Uning miqdori o’simlik turiga va organlariga bog’liq. Masalan, o’tchil o’simliklarda, (% hisobida): Donlarda – 3 Poyasida- 4 Ildizida- 5 Barglarida- 15 Yog’ochchil o’simliklarda, (% hisobida): Poyada- 3 Yog’ochlik qismida- 1 Tana po’stlogida- 7 Barglarida-11 bo’lishi mumkin. Modda almashinuv jarayoni faol bo’lgan barglarda kul miqdori eng ko’p (2-15%) bo’lishi mumkin. Kulning mineral tarkibi ham murakkab xarakterga ega ( jadval, %): O’simliklar K 2 O Na 2 O Ca O Mg O Fe 2 O 3 P 2 O 5 CO 2 Si 2 O Cl Makkaj o’ xori Donlari 29,8 1,1 2,2 15,5 0,8 45,6 0,8 2,1 0,9 Poyasi 27,2 0,8 5,7 11,4 0,8 9,1 - 40,2 -

Mineral elementlarning o’simliklar tanasidagi miqdori asosida uch guruhga bo’linadi: 1)makroelementlar, 2)mikroelementlar,3)ultramikroelementlar. Makroelementlarga- o’simliklar tarkibidlagi miqdori 10 -2 % va undan ko’p bo’lgan barcha elementlar (N, P, K, Ca, Na, Mg, va boshqalar) kiradi. Mikroelementlarga - o’simliklar tarkibidagi miqdori 10 -3 -10 -5 % bo’lgan elementlar (Mn, B, Cu, Zn, Mo va boshqalar) kiradi. Ultramikroelementlarga o’simlik tarkibidagi miqdori juda oz (10 -6 % va undan kam) elementlar kiradi (Cs, Se, Hg, Ag, Au, Li, Ra). O’simliklar tanasidagi har bir mineral element ma’lum fiziologik funksiyani bajaradi. Mineral elementlarning fiziologik ahamiyati. Azot. Azot o’simliklar hayoti uchun eng kerakli elementdir. U hayotiy muhim birikmalar - oqsillar, fermentlar, nuklein kislotalar va boshqa bir qator birikmalar tarkibiga kiradi. Azot o’simliklar quruq og’irligining 1-3% ni tashkil etadi. Tabiatdagi asosiy azot manbasi atmosfera tarkibida bo’lib, uning umumiy miqdori 75,6% tashkil etadi. Bir kvadrat metr yer o’stida 8 tonnagacha azot bor. Lekin yashil o’simliklar atmosfera tarkibidagi molekulyar azotni bevosita o’zlashtirolmaydi. Chunki molekulyar azot o’ta turg’un bo’lib, uni faol holga o’tkazish uchun juda katta energiya sarflash kerak. N = N - N – N - turgun holat faol holati Turg’un holatdagi atmosfera azotni asosan ikki yo’l bilan faol holatga o’tkazish mumkin: 1) ximiyaviy, 2) biologik. Kimyoviy yo’l juda yuqori harorat (500) va bosim (35mPa) ostida boradi.

Biologik yo’l . Tabiatda molekulyar azotni ammiakkacha qaytaruvchi ko’pgina organizmlar (mikroorganizmlar va ayrim suv o’tlari) mavjud. Bular azot o’zlashtiruvchi yoki azotofiksatorlar deb ataladi. Azot o’zlashtiruvchi mikroorganizmlar ikki guruhga bo’linadi: 1) erkin yashovchi azotofiksatorlar, 2) o’simliklar bilan simbioz holida yashovchi azotofiksatorlar. Azotofiksatorlar planetamizda yiliga bir necha million tonna erkin azotni qaytarib, ammiakka aylantiradi. Odatda, ammiak o’simliklar tanasida aminokislotalar hosil bo’lishida ishtirok etadi. Barcha yashil o’simliklar mineral azotni o’zlashtirish qobiliyatiga ega. Bu asosan tuproq hisobiga sodir bo’ladi. Tuproq tarkibidagi azot asosan ikki holda uchraydi: 1) organik moddalar tarkibidagi azot, 2) mineral tuzlar tarkibidagi azot. Organik moddalar asosan o’simlik va hayvon qoldiqlaridan iborat bo’lib, ular tarkibidagi azot mikroorganizmlar ishtirokida ammonifikasiya va nitrifikasiya jarayonlar natijasida o’zlashtiriladigan holatga o’tadi. Tuproq tarkibidagi azotning mineral formasi ammoniy tuzlari (NH 4 Cl, (NH 4 ) 2 SO 4 , NH 4 NO 3 va boshqalar) va nitrat tuzlari (NaNO 3 , KNO 3 , Ca(NO 3 ) 2 va boshqalar) holida bo’ladi. Bu mineral tuzlar ionlanish xususiyatiga ega ekanligi uchun ham oson o’zlashtiruvchi azot manbasini tashkil etadi. Chunki o’simliklar azotni tuproqdan kation –NH +4 yoki anion –NO -3 holatida o’zlashtiradi. Bunday erkin azot tuproqlarda uncha ko’p emas. Masalan, eng unumdor qora tuproqlarning bir gektarida 200 kg/ga yaqin o’zlashtiriladigan azot mavjud. Podzol tuproqlarda esa bu ko’rsatkich 3-4 marta kam. Nitrat anioni –NO 3 - tuproq zarrachalari bilan mustahkam birlashmaydi. Shuning uchun tez yuvilib ketishi mumkin va ko’p to’planib ham qolmaydi. Nitratlar miqdori tuproqda ayniqsa yoz fasllarida, mikroorganizmlar faollashgan vaqtlarda ko’p bo’lishi mumkin. Umuman, ionlarning (NO - 3 ) tuproqdagi miqdori o’simliklarning o’zlashtirish tezligiga, mikrobiologik jarayonlarning jadalligiga va yuvilish jarayonlariga bog’liq.

O’simliklarning ko’pi nitratlarni yaxshi o’zlashtiradi. Nitratlarning o’zlashtirilishi bir necha bosqichdan iborat: Mo Cu Mn NO 3 NO 2 NH 2 OH NH 3 Nitrat nitrit gidroksil Reduktaza reduktaza amin reduktaza Bu reaksiyalar natijasida hosil bo’lgan ammiak o’simliklarda to’planmay, aminokislotalar hosil bo’lishida ishtirok etadi. Umuman, ammoniy tuzlari holatida o’zlashtirilgan yoki nitratlarning qaytarilishi natijasida hosil bo’lgan ammiak, ketokislotalar bilan reaksiyaga kirishib, aminokislotalar hosil qiladi. Shunday qilib, tuproqdagi ammoniy tuzlaridan yoki nitratlarning qaytarilishi natijasida olingan ammiakning ishtirokida faqat uchta aminokislota: asparat, alanin va glutamat hosil bo’ladi. o’simliklardagi qolgan aminokislotalar shu uchta aminokislotadan qayta aminlanish natijasida hosil bo’ladi. Qayta aminlanish reaksiyalari 1937 yilda A.YE.Braunshteyn va M.G.Krisman tomonidan ochilgan edi. Ya’ni fermentlar ishtirokida aminogruppalarning bir molekuladan ikkinchi molekulaga o’tkazilishi natijasida yangi aminokislotalar hosil bo’ladi. COOH COOH COOH COOH CH 2 + CO CH 2 + CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CHNH 2 CHNH 2 COOH C=O COOH COOH COOH glyutamat otquloq sirka a-ketoglutarat aspartat aminokislota kislota kislota aminokislota

Demak, ammoniy kationi glikoliz va Krebs siklida hosil bo’lgan organik kislotalar bilan ildizlardayoq reaksiyaga kirishadi va aminokislotalar yoki amidlar holida yer osti qismlariga tarqaladi. o’simliklar nitratlar bilan oziqlanganda esa qabul qilingan anion (NO 3 - ) barglarda o’zlashtiriladi. Bu jarayonda akseptorlik vazifasini fotosintez va yorug’likda nafas olishning birlamchi mahsulotlari bajaradi. Umuman, yashil o’simliklarda azot ishtirokida hosil bo’lgan oqsillar miqdori 80-95 %, nuqlein kislotalar –10 %, aminokislotalar va amidlar 5%ni tashkil etadi. Oqsillarning ko’pi fermentlardan iborat bo’lib, o’simliklardagi metabolitik jarayon reaksiyalarining xarakterini belgilaydi. Oqsillar zapas holda ham to’planadi. Bulardan tashqari azot fosfolipidlar, koenzimlar, xlorofillar, fitogormonlar va boshqa birikmalarning ham tarkibiga kiradi. Shuning uchun azot boshqa mineral elementlarga nisbatan bir necha baravar ko’proq o’zlashtiriladi. Agar tuproqda azot yetmasa o’sish ham sekinlashadi, barglar maydalashib, sarg’aya boshlaydi, ildiz tizimi jarohatlanadi. Gullar va yosh meva tugunlari to’kila boshlaydi. Azot juda kam bo’lsa, o’simliklar ko’rib qoladi.

O'xshashlar

O`simliklarning ildiz orqali oziqlanishi

Yuksak o’simliklarning vegetativ organlari. Ildiz. Ildiz morfologiyasi va vazifalari

Mikroelementlarning fiziologik ahamiyati

Mineral elementlarning fiziologik ahamiyati

Mikroelementlar va ularning fiziologik ahamiyati