Микроспорогенез ва оталик гаметофитининг ривожланиши чангчининг тузилиши - Botanika - Referatlar

Микроспорогенез ва оталик гаметофитининг ривожланиши чангчининг тузилиши

Yuklangan vaqt:

01.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3439 KB

Ko'chirib olish

Микроспорогенез ва оталик гаметофитининг ривожланиши чангчининг тузилиши Режа: 1. Чангдон девори. 2. Тапетум 3. Микроспоранинг шаклланиши 4. Генератив ва вегетатив ҳужайраларнинг ҳосил бўлиши 5. Вегетатив ва генератив ҳужайраларнинг вазифалари 6. Спермиогенез 7. Чанг донаси пўстининг тузилиши 8. Чанг донаси ривожланишидаги аномал ўзгаришлар 9. Оталик гаметофитнинг эволюцияси 10. Мейоз 11. Мейознинг гамета типи 12. Мейознинг спора типи

Гулдаги чангчилар тўплами андроцей (andros – эркак, oikos - уй) деб аталади. Гулда биттадан (шойи гул) бир неча юзтагача (атиргул) чангчилар бўлиши мумкин. Чангчилар гулда 3-доирани ташкил қилади. Улар спирал ёки доира ҳолда жойланиши мумкин. Чангчилар сони ҳар бир оила ва туркумлар учун доимий бўлади. Гулдаги чангчилар ривожланишнинг дастлабки даврларида гулқўрғон элементлари каби бўртма шаклда юзага келишидан бошланади. Бу бўртманинг ташқи қавати эпидермис ҳужайраларидан ва эпидермис остидаги меристема ҳужайралардан ташкил топган. Кейинчалик бу бўртмаларда чангдон (уялар) шаклланади (расм). Чангдон кўпинча узунасига кетган ва кўп ҳолларда жуда ингичка бўлиб, гўё оталик ипининг давомидек бўлиб кўринадиган боғловчи билан бир- биридан ажралган иккита нимтадан иборат бўлади. Чангдон оталик ипига қўзғалмайдиган, гоҳо тебраниб турадиган бўлиб боғланган. Боғловчи қисмнинг чеккасида чангчилар табақалашиб, чангчи ипидан бошланадиган прокамбиал боғламларни ўрайдиган махсус ҳужайралар ҳосил бўлади, улар чангчиларни ривожланишида физиологик фаол вазифани бажаради. Чангдоннинг ҳар бир ярми ўсимликларнинг жуда кўпчилигида бўйига кетган тўсиқ билан иккита чанг хонаси ёки чанг халтасига бўлинади. Археспорий. Чангчи ривожланишининг дастлабки даврларида ҳар бир уяда эпидермиснинг субэпидермал қаватида бир ёки бир нечта ҳужайра табақалашади. Улар бирламчи археспорийнинг ҳужайраларига айланади. Археспорий ҳужайраларнинг цитоплазмаси бир мунча қуюқ, донадор, вакуолалари кам бўлиб, ядроси ва ядрочалари катта бўлади. Турли систематик гуруҳларга мансуб ўсимликларда археспорий ҳужайраларининг сони турлича бўлиб, улар митоз бўлиниш йўли билан кўпаяди. Кейинчалик чангдон ривожланиши билан археспорий тангентал йўналишда тўсиқлар ҳосил қилиб, париетал ҳужайралар ва археспорийнинг иккиламчи ҳужайраларини, яъни спороген тўқимани ҳосил қилади.

Чангдон девори. Эпидермис ҳужайралари ва унинг париетал қават ҳужайралари биргаликда чангдон деворини ҳосил қидади. Париетал қаватнинг ҳужайралари периклинал бўлиниб, икки қават ҳужайраларни ҳосил қилади. Улардан эпидермисга тақалиб тургани – ташқи, иккиламчи археспорийспороген тўқима томондаги – ички қаватга айланади. Ташқи субэпидермал қаватнинг ҳужайралари кейинчалик фибриоз қаватга, яъни эндотецийга айланади. Унинг ҳужайраларини пўстида одатда фибриозли йўғонлашмалар ҳосил бўлиб, чанг доналари етилганидан кейин чангдон уяларини очилишига хизмат қилади. Ички қаватнинг ҳужайралари яна бир марта бўлиниши натижасида ўрта ва тапетум қаватлар ҳосил бўлади (расм). расм. Чангдон уяларининг ҳосил бўлиши. э –эпидермис; с –субэпидермал қават; Энд . -эндотеций; д – тапетум қават; а - археспорий; Юқорида баён қилинганлардан шундай хулоса қилиш мумкинки, ёпиқ уруғли ўсимликларнинг кўпчилигида чангдон девори тўрт қават ҳужайралардан: эпидермис, эндотеций, ўрта ва тапетум қаватларидан иборат. Айрим ўсимликларнинг чангдон девори ўрта қават ҳужайраларининг бўлиниши натижасида бешинчи қават ҳам ҳосил бўлади. Биз юқорида чангдон деворини ҳосил бўлишини тавсифлаганимиздан ташқари бошқа йўллар билан шаклланишлари ҳам рўй беради.

Схема Гулли ўсимликларнинг микроспорогенез типлари (Батыгина ва бошқ.,1963).

Чангдон деворини шаклланишининг тўрт типи маълум бўлиб, улар қуйидагилар (схема): 1. Solonaceae оиласига мансуб ўсимликларда париетал қаватнинг табақалашуви марказдан қочма (центробеж) – йўналишда, тапетумпариетал қаватни ҳосиласи ҳисобланади. 2. Ranunculaceae оиласига мансуб ўсимликларда париетал қаватни табақалашуви марказдан қочма – центробеж йўналишда бўлиб, тапетум иккиламчи археспорийнинг ҳосиласи ҳисобланади. 3. Apiaceae оиласига мансуб ўсимликларда париетал қаватни табақалашуви марказга интилиш – центростремил йўналишида бўлиб, тапетум-париетал қаватнинг ҳосиласи ҳисобланади. 4. Ericaceae оиласига мансуб ўсимликларда париетал қаватни ривожланиши марказга интилиш – центростремил йўналишида бўлиб, тапетум – иккиламчи археспорийнинг ҳосиласи ҳисобланади. Тапетум. Тапетум чангдон деворида археспорийга тақалиб турадиган ҳужайраларларнинг ички қавати ҳисобланиб, унинг ҳужайралари ўзаро плазмодесмалар орқали боғланган. Унинг ҳужайралари ривожланишнинг дастлабки даврида қуюқ цитоплазмали ва бир ядроли бўлади. Кейинчалик тапетум ҳужайраларида ядронинг бўлиниши рўй бериб, одатда цитокинез амалга ошмайди. Натижада унинг ҳужайралари икки ёки кўп ядроли ҳужайрага айланади. Кўп ядроли ҳужайраларда алоҳида ядроларнинг қўшилиши натижасида полиплоид ядроларни ҳосил бўлиши рўй беради. Тапетум қавати ҳужайралари чанг доналарини озиқланишида ва шаклланишида катта аҳамиятга эга. Чанг доналари бу қаватдаги озиқ моддалар билан озиқланганлиги туфайли тапетум ҳужайралари парчаланиб йўқола бошлайди. Тапетум ҳужайраларини парчаланиш жараёни асосан икки типда: а) амёбоид ёки периплазмодий; б) безли ёки секретор равишда рўй беради. Тапетум ҳужайраларини амёбоид тип парчаланишида уни пўсти эрийди, протопластлари ўзаро қўшилиб чангдонни ичига киради. Безли типда

тапетум пўстини чангдонга қараган томони эрийди, ҳужайралар ўзаро қўшилиб яссиланади, уларнинг цитоплазмалари таркибидаги моддалар ҳосил бўлаётган чанг доналари томонидан ўзлаштирилади. Тапетумнинг қаватининг парчаланиши микроспоралар тетрадасини ҳосил бўлишидан бошланиб, икки ҳужайрали чанг донасини ҳосил бўлгунча бутунлай редукцияланиб кетади. Тапетум чанг доналарининг пўстини, яъни спородермани ҳосил бўлишида асосий аҳамиятга эга. Уни спорополленин билан таъминлайди. Чанг донасини пўстига тапетум ҳужайраларидан молекуляр оғирлиги унчалик катта бўлмаган спорополленинга яқин тузилмадаги моддалар тушади, улар чанг донасининг пўстида полимерланиб тайёр озуқага айланади. Чангдон деворини цитокимёси, ультра тузилиши. Тўла шаклланиб бўлмаган ёш чангдон деворидаги ҳужайраларининг ядросидаги ДНК, спороген тўқиманинг диплоид ядросидаги ДНКга ўзаро яқин бўлади. Чангдон етила борган сари тапетум ядроларида ва микроспороцитлар мейоз бўлинишнинг лептотена-пахитена даврида ДНК миқдорини икки марта кўпайиши рўй беради. Уларнинг миқдори тапетумнинг ҳар бир икки ядроли ҳужайрасида 8С га етади. Тапетумдаги гистон оқсилларининг миқдорини ортиши ДНКнинг кўпайиши билан бирга рўй беради ва провард натижада ҳар бир ядрода 8С га етади. Ядрода ДНК ва гистонли оқсилларни ҳосил бўлиши баробарида тапетум цитоплазмасида РНК ҳам тўпланиб боради. РНК синтезининг ортиши микроспороцитларда рўй берадиган бўлинишнинг профаза – I босқичидан бошланиб, унинг максимал даражадаги миқдори микроспораларнинг тетрада даврига тўғри келади. Бундан шундай хулоса ҳосил қилиш мумкинки, тапетум ўзининг трофик вазифасини микроспороцитларни мейоз бўлиниши, шу билан бирга микроспораларнинг шаклланиши даврида бажаради. Бу даврда тапетум ҳужайраларининг ядроларидаги ДНК оқсиллар билан мустаҳкам боғланган

бўлмайди. У диффуз ҳолдаги хроматин таркибида бўлади. Бу вақтда ДНКнинг физиологик фаоллиги юқори даражада эканлигини намоён қилади. РНК таркибида фосфорли эркин гуруҳлар бўлиб, улар ҳам ҳужайраларнинг метоболитик фаоллигини таъминлайди. Микроспораларнинг бир ядроли даврида тапетум ҳужайраларининг функционал фаоллиги камаяди. ДНК ва гистон оқсилларининг миқдори, тапетум ҳужайраларининг функционаллик фаолиятини анча пасайиши икки ҳужайрали чанг доналарини шакллана бориш даврида тўқиманинг функциясини пасайиши билан боғлиқ бўлади. ДНК миқдорининг камайиши, чангнинг шакллана бориши билан боғлиқ ҳолда рўй беради ва ниҳоят уни осон гидролизланишига олиб келади. Ўрта қаватнинг ҳужайраларидаги гистон оқсилларининг миқдори чангдонни шакллана бориш даврида деярли ўзгармай қолади. Эпидермис ва уни остидаги эндотеций қаватнинг ҳужайраларида микроспороцитларнинг бўлинишидаги диплотена даврининг бошларида гистонли оқсилларининг миқдори анча 1-1,2 С гача камайиши рўй беради. Чангдоннинг эпидермис, эндотеций ва ўрта қаватларнинг ҳужайраларида крахмал заҳира модда сифатида тўпланади. Тапетум ҳужайраларида липид ва крахмалнинг гидролизини таъминлайдиган ферментлар ҳосил бўлади. Тапетум ҳужайраларини ультра тузилишида пластид, митохондрий, диктиосома, осмиофил глобулалар, рибосомалар ва эндоплазматик тўрнинг мавжудлиги аниқланган. Тапетум ҳужайраларининг юзасида тапетиал парда мавжуд бўлиб, чангдон ҳосил бўлишининг дастлабки даврларида пардани устида проарбикуляр тана ҳосил бўлади, кейинчалик у орбикулага айланади. Уни Убища тана деб ҳам аталади. Тапетум ҳужайралари парчаланганда бу таначалар чангдон ичидаги микроспоралар тетрадасининг юзасида бўлади. Убиша таначаси овал шаклга эга бўлиб, пўстида спрополленин тутади.

МИКРОСПОРАНИНГ ШАКЛЛАНИШИ Чангдон деворининг тўрта қавати ҳосил бўлганидан кейин иккиламчи археспорий ҳужайраларининг митоз бўлиниши тўхтайди. Шундан кейин архейспорий ҳужайралари микроспороцитларнинг оналик ҳужайраларига айланади. Микроспороцитлар дастлаб бир-бирига ўзаро зич жойлашганлиги туфайли улар қиррали кўринади. Тиғиз цитоплазма энди ҳужайранинг ҳамма қисмини эгаллайди. Микроспороцитларда ДНКнинг оқсиллар, липидлар билан ҳосил қилган барқарор шакллари билан лабил метаболик фаолликка эгалари ҳам бўлади. Микроспороцитларнинг ядроларидаги РНК гетероген характерга эга бўлиб, хроматинда функционал фаолликка эга бўлмаган, шу билан бирга оқсиллар билан мустаҳкам бирикма ҳосил қилган РНК ҳам бўлади. Микроспороцитлар маълум муддат давомида ўсиб катталашади. Муайян ўлчамга етганидан кейин мейоз бўлинишни бошлайди (расм). Микроспороцитларнинг мейоз бўлиниш даврида ҳажми катталашади. Бу ҳолат профазанинг бошланишидаги моддаларнинг синтезланиши ҳисобига рўй беради. Бу вақтда микроспороцитларнинг пўстида каллоза пайдо бўлади. Расм. Маккажухори ўсимлигида микроспорогенез ва микроспораларнинг ривожланиши

(Коробова, 1961): а - з микроспороцитларнинг I- мейотик бўлиниши, диада микроспораларининг ҳосил бўлиши; и- с микроспорацитларнинг II- мейотик бўлиниши; m-х- бир ядроли микроспораларнинг шаклланиши; ц –ш микроспора ядросининг бўлиниши. Каллоза дастлаб нуқтасимон кўринишда ҳужайраларнинг бурчакларида, кейин улар қисқа вақт ичида жуда кўпайиб кетади. Каллоза микроспороцитларни турли омиллардан ҳимоялаш, молекуляр фильтр, яъни алоҳида макромолекулаларни танлаб ўтказиш, микроспораларнинг етук ҳолда шаклланиш жараёнларида углеводлар билан таъминлаш вазифаларини амалга ошириш билан бирга каллозани ўзи экзина – чанг донасининг ташқи қаватини ҳосил бўлишида сарфланади. Ушбу жараёнлардаги салбий ўзгаришлар меъёридаги чанг донасини ҳосил бўлмаслига сабаб бўлади. Каллоза ортиши билан микроспороцит протопластининг шакли ўзгараверади ва мейознинг биринчи бўлинишидаги метафазага келиб микроспоранинг бўлғуси тетрада кўринишини олади. Бу даврга келиб микроспороцитларнинг пўстлари бир биридан ажралиб, улар чангдон ичида эркин жойлашади. Микроспороцитлардаги мейоз бўлинишнинг профаза даврида бир қатор ўзгаришлар содир бўлади. Биринчи бўлинишдаги профаза I нинг аввалида функционал фаоллик анча паст бўлса, профазанинг охирига келиб ҳужайрадаги алоҳида органоидларнинг фаоллиги анча ортади, бу эса микроспораларнинг тетрадасида метоболизмни ўзгаришига олиб келади. Бу фаоллик микроспораларда амалга ошадиган биосинтетик жараёнларга тайёргарлик кўриш билан боғлиқ. Бундай жараёнларнинг негизида макромолекула тузилишли нуклеин кислоталар ва оқсиллар бўлиб, улар хромосомаларни ҳосил қилиш ва ҳужайрани митоз бўлинишга тайёрлашдаги митотик аппаратни шакллантириш учун хизмат қилади. Шунингдек,

микроспораларнинг табақаланашини таъминлашда иштирок этадиган тузилмаларни шакллантиришда ҳам муҳим аҳамият касб этади. Мейознинг биринчи бўлиниши тугагандан сўнг кўдаланг тўсиқ билан ажралган иккита гаплоид ядро ҳосил бўлади (2-расм, д-з ). Уларни ажратиб турган тўсиқ юпқа парда ҳолида бўлиб, кейинчалик уларда каллоза тўпланади. Шу тарзда юзага келган иккита ҳужайра-микроспораларнинг диадаси ( расм, и-о) мейозни иккинчи бўлиниши натижасида тўртта ҳужайра- микроспораларнинг тетрадасини ҳосил қилади (расм, п-с ). Тетрадаларни ҳосил бўлишидаги нозик тўсиқ диадалардаги каби пайдо бўлади. Шундай қилиб, битта диплоид микроспороцитдан икки марта мейоз бўлиниши натижасида тўртта гаплоид микроспора ҳосил бўлади. Микроспораларнинг тетрадасини ҳосил бўлиши икки тарзда: а) кетма кет ёки сукцессив; б) бир вақтда ёки симультан рўй беради. расм. Микроспораларни тетрада жойланиши (Rodkiwicz 1973): а – тетраэдрик, б – изобилатериал, в-бутсимон, г –чизиқсимон, д –Т – кўринишли. Сукцессив тарзда микроспоралар тетрадасини ҳосил бўлиши микроспороцитдаги мейознинг ҳар бир бўлинишида ҳужайралараро кўндаланг тўсиқни ҳосил бўлиши ва аввал иккита, кейин тўртта микроспоралар юзага келиши билан характерланади. Симультан тарзда микроспораларнинг тетрадасини ҳосил бўлиши мейознинг биринчи бўлинишида ҳужайралараро кўндаланг тўсиқ ҳосил бўлмайди. Ҳужайралараро тўсиқ мейознинг иккинчи бўлинишидан кейин

ҳосил бўлади, шундай қилиб ҳосил бўлган тўртта микроспорада ҳужайралараро тўсиқ бир вақтда юзага келиши билан характерланади. Микроспоралар тетрадада жуда кўп ҳолларда изобилатериал ёки тетраэдрик тарзда жойлашади. Микроспораларнинг чизиқли ёки Т-симон жойланиши айрим ҳолларда рўй беради (расм). Микроспоралар цитокимёси . Тетрада микроспоранинг ядросидаги ДНК метаболитик жиҳатидан фаол эмас, бундай ядролардаги хроматин зич кўринишда бўлиб, физиологик фаол бўлмаган ҳолга ўтган. Микроспораларни ҳосил бўлиш типи ўсимликлар систематикасида муҳим аҳамиятга эгалигини кўплаб тадқиқотчилар таъкидлашади. Шунга қарамай микроспорани симультан ёки сукцессив усулда ҳосил бўлиши ҳақидаги филогенетик баҳо беришда ягона фикр йўқ. Бир гуруҳ тадқиқотчилар микроспораларни симультан типи сукцесив типга нисбатан анча содда ҳисоблаб, бу тип микроспорани ҳосил бўлиши фақат ёпиқуруғли ўсимликлардагина эмас, шунингдек очиқ уруғлилар, плаунлар, папоротниклар ва мохларда ҳам рўй беришини эътироф этишса, бошқа гуруҳ тадқиқотчилар симультан типда эркин микроспораларни ҳосил бўлиши прогрессив белги деб ҳисоблайди. Учинчи гуруҳ тадқиқотчилар, микроспоранинг ҳосил бўлиш типи систематиканинг турли поғоналарида турлича рўй бериши мумкинлигини эътироф этиб, бир филогенетик йўналишнинг турли шохларида биринчи тип соддароқ, бошқасида иккинчиси рўй беради , деб ҳисоблайди. Микроспораларнинг тетрадалари ҳосил бўлганидан кўп вақт ўтмай микроспороцитнинг каллозали ҳужайра пўсти эрий бошлайди. Каллоза тетрада ҳужайра пўстининг чеккаси –перифериясидан эрий бошлайди, аста- секин унинг ҳамма қисмини эгаллайди. Микроспоранинг пўсти эрий бошлаши билан унинг шахсий пўсти шаклланиши билан чанг донасига айланади (расм. m -у ). Чанг донасини пўсти шаклланиши билан бир вақтда микроспоранинг плазмолеммасини каллозали деворидан ажралиши рўй бериб, плазмолемма

ва каллозали пўст орасида электрон шаффоф қисмлар пайдо бўлади, унинг юзаси тез катталашади ва чанг донасининг ташқи пўсти экзинанинг ҳосил бўлиши бошланади. Ички пўст интина, экзина ҳосил бўлиб бўлганидан кейин, пайдо бўлади. Интина ҳосил бўла бошлаганида, чанг донасининг цитоплазмасида кучли даражада вакуолланиш бошланиб, буни натижасида чанг донасининг ўлчами катталашади (расм. ф, х ). Бир ядроли чанг доналарини вакуоланиши оталик гаметофитни ривожланишида қонуний ҳолат ҳисобланиб, чанг донасини кейинги ривожланишдаги хусусиятларини белгилайди ва пировард натижада махсус ҳужайра–оталик гаметасини ҳосил бўлишини белгилайди. Чанг доналарини вакуоланиши аста-секин рўй беради. Дастлаб майда вакуолалар қўшилиб, битта катта вакуолага айланади. Бунинг натижасида цитоплазманинг асосий қисми ядро билан биргаликда чанг деворининг пўсти томонига сурилади ва у ерда ядрони бўлиниши рўй беради (расм. ц-ш ; расм. а-в ). расм. Маккажухори чанг донасининг ривожланиши (Коробова, 1961): а- е –вегитатив ва генератив ҳужайраларнинг ҳосил бўлиши; ж –м –икки ҳужайрали чанг донасининг шаклланиши; н-с –чанг донасида спермиогенез даври.

Вакуоланиш чангдон ривожланишида тапетал қават ҳужайраларининг парчаланиши билан бир вақтда содир бўлади. Бир ядроли чанг доналарини ядролари интерфазани дастлабки даврида метоболия жиҳатидан фаол бўлади. Уларнинг ядролари хроматинидаги ДНК нинг асосий қисми лабил ҳолатда, унинг унча кўп бўлмаган қисмигина оқсиллар ва липидлар билан боғланганлиги туфайли фаол бўлади. Бу билан боғлиқ ҳолда интерфазанинг дастлабки даврида РНК синтези бошланади. Рибосома РНКси бошқа РНКлардан кўпроқ ҳосил бўлади. Бу РНКнинг асосий қисми айнан бир ядроли чанг доналарида кўп миқдорда синтезланади. Ядро бўлинганидан кейин 5S– РНК синтези кескин даражада пасаяди, вояга етган чанг доналарида 5S–РНК синтези рўй бермайди. РНК синтези билан бир вақтда цитоплазма оқсиллари ҳам жадал тарзда синтезлана бошлайди. Бир ядроли чанг доналари бўлинишнинг G1 даври узоқ давом этиши туфайли ДНК синтези интерфазанинг охирида бошланади. Гистонли оқсилларнинг синтези ҳам интерфазани охирида, ДНК синтезидан бироз кейинроқ амалга ошади. Гистонли оқсилларнинг миқдори интерфазанинг охирида, чанг доналарида митоз бўлинишидан олдин ДНК миқдорига тенг бўлади. Оддий ва мураккаб чанглар. Одатда тетрадани ўраб турувчи микроспоранинг оналик ҳужайраси девори аста секин бўкади, шилимшиқланиб парчаланиши натижасида тетрада алохида чанг доналарига ажралади. Бироқ айрим ҳолларда микроспоранинг оналик ҳужайраси деворини сақланиб қолиши натижасида тетрада ҳужайралар бўлинмаслиги сабабли мураккаб чанг ҳосил бўлади. Турли оилаларда мураккаб чанглар ҳосил бўлиши доимий ва характерли ҳисобланиб, систематик аҳамиятга эга. Поддубная-Арнольди (1954) филогенетик нуқтаи назардан ўсимликларни самарадорлиги юқори бўлган кам миқдордаги мураккаб чанг доналари билан чангланишга мослашиши алоҳида чанг доналари билан чангланишга нисбатан прогрессив белги деб ҳисоблайди.

Айрим ёпиқ уруғли ўсимликлар Podostemonaceae ва Scheuchzeriaceae оилаларида тетрада иккита диадаларга ёки Typhaceae, Juncaceae, Ericaceae, Empetraceae, Aposenaceae, Nepenthaceae, Droseraceae, Orchidaceae оилаларда бир-бирига боғланган тетрада кўринишда бўлиши кузатилган. Мимозадошлар оиласининг вакилларида айрим ҳолатларда 8, 12, 16 ва 32 тадан иборат бирбирига ёпишган мураккаб чанг ҳосил бўлиши ва ўзига хос висцин моддаси билан бир-бирига ёпишиб ёки Orchidaceae ва Asclepidaceae оилаларида чанг уюми-поллинний кўп миқдордаги чанг найларини ҳосил қилиши кузатилган. Биргина орхиддошлар оиласининиг ўзида ҳам оддий ҳам мураккаб чанг доналари учрайди. Масалан, примитив Cyprippedium турида оддий чанг доналари, нисбатан прогрессив турларида Cattlea, Dendroium, Calanthe тетрада кўринишдаги мураккаб чанглар бўлиши кузатилган. Бу оилада бундан ташқари мураккаб чангларнинг турли типлари кузатилган (расм).

расм. Шойи акация ва Орхиддошлардаги оддий ва мурккаб чанглар (Поддубная-Арнольди, 1954). А-Cypripedium insigneнинг ўсган ва ўсмаган оддий чанги; Б- Acacia dealbataнинг ўсган ўсмаган мураккаб чанглари; В-calanthe veichilнинг тетрадали ўсган ўсмаган чанги; ГPlatanthera biofolla ўсган ўсмаган чанглари ҳаммаси бир-бири билан қўшилиб поллин деб аталувчи умумий массани ҳосил қилган ГЕНЕРАТИВ ВА ВЕГЕТАТИВ ҲУЖАЙРАЛАРНИНГ ҲОСИЛ БЎЛИШИ. Бир ядроли чанг донасининг бўлиниши митоз усулида амалга ошади (расм. ц-щ; а). Бўлиниш урчуқлари метафазада, чанг донасини пўстига нисбатан кўндаланг ҳолда жойлашади. Бўлиниш урчуғининг бир томони чанг донасининг пўсти яқинида, икккинчи томони цитоплазма юзасига яқин, вакуола ёнида жойлашади. Бўлиниш урчуғининг пўстига яқин кўндаланг жойлашганлиги туфайли ҳужайрани иккига бўладиган яссилик битта ҳужайра учун цитоплазманинг оз қисмини, цитоплазманинг қолган қисми иккинчи бошқа ҳужайрани ҳосил қилади (расм. б-г). Бунинг натижасида бир ядроли чанг донаси тенг қисмларга бўлинмаганлигидан турлича катталикдаги иккита ҳужайра ҳосил бўлади. Кичкина ҳужайра генератив ёки сперматоген, катта ҳужайра эса вегетатив ёки сифоноген деб аталади (расм. д-е). Генератив ҳужайранинг пўсти ҳосил бўлиши билан унда каллоза тўплана бошлайди. Бу жараёнда ҳужайрани чанг донасидаги ҳолати қатъий белгиланади. Генератив ҳужайранинг пўстида каллоз қисқа вақт 12 соат мобайнида ҳосил бўлади. Бу даврда генератив ҳужайра юмалоқлана бошлайди, чанг донасининг пўстидан ажаралади, шундан сўнг каллоза йўқолади. Бу вақтда генератив ҳужайранинг пўсти вегетатив ҳужайранинг асл пўстидан ажралади (расм. ж-к).

Чанг донасини пўстидан ажралган генератив ҳужайра, унинг ўртасига ўта бошлайди. Унинг ҳаракати давомида юмалоқ кўринишдан, дастлаб овал, кейин чўзиқ кўринишга эга бўлади. Генератив ҳужайранинг ҳаракати ва уни чўзиқ шаклга келиши микронайлар воситасида рўй беради. Генератив ҳужайрани чанг донасини деворидан ажралишида микронайлар унинг пўсти яқинида зичлашади, бир-бирига параллел ҳолда генератив ҳужайрани ўқига нисбатан ҳар томонидан ўрайди. Чанг донаси ҳосил бўлишининг дастлабки даврида вегетатив ва генератив ядролар ўзаро кам фарқ қилади, улар юмалоқ бўлиб, Фельген реакциясини фаол, намоён қилади (расм). Интерфазанинг бошланиш даврида вегетатив ва генератив ядроларда хроматин ингичка узун толалар кўринишида бўлади. Чанг донаси ривожланиб борган сари ядролар тузилмалари ўзгариб, ўзаро фарқланадиган ҳолга келади (расм). Генератив ҳужайра чанг донасини ўртасига сурилиши даврида ядродаги хроматин тиғизлашади. Ядрони ўлчами кичиклашади ва у йўқола бошлайди. Вегетатив ядродаги ўзгаришлар аксинча, хроматинни сийракланиши билан содир бўлади. Вегетатив ядро аниқ шаклини йўқотади, хроматин иплар деконденсацияланиб, ядроча йўқолади (расм.). Чанг доналарининг ривожланиши тамаки, лилия, пиёз, традесканция каби айрим ўсимликларда вегетатив ва генератив ҳужайрани ҳосил бўлиши билан тугайди.

расм. Тамаки ўсимлигида чанг донасининг босқичма босқич ривожланиши (1-7) (Банникова В.П., 1982) гх –генератив ҳўжайра, вх – вегетатив ҳужайра. Етилган чанг доналари уруғчининг тумшуқчасига тушганда, у ерда униб, чанг найини ҳосил қилгунга қадар икки ҳужайралигича қолади. Генератив ҳужайра чанг найига ўтгандан кейин бўлиниши натижасида иккита оталик гамета спермийлар ҳосил бўлади. Шунинг учун икки ҳужайрали чанг дейилади (расм). Бошоқдошлар, амарантгулдошлар, мураккабгулдошлар каби бошқа оила вакилларида генератив ҳужайрани бўлиниши ва спермийларни ҳосил бўлиши чангдон ичида ҳосил бўлади (расм, н-с ; 6, 1-8). Бундай ҳолатда оталик гаметофити уч ҳужайрали бўлиб, уч ҳужайрали чанг дейилади (расм, с .; 6, 9). Вегетатив ва генератив ҳужайраларнинг ультратузилиши ўсимликнинг бошқа ҳужайраларидан фарқ қилмайди, лекин уларнинг цитоплазмаларидаги органеллаларнинг сони ва уларни ривожланганлик даражаси билан фарқ қилади (расм). Вегетатив ҳужайранинг цитоплазмасида донадор ва силлиқ эндоплазматик тўр яхши ривожланган бўлиб, ядро билан боғланган ва плазмолемма билан алоқада бўлиши, шунингдек пластидларнинг (лейкопластлар амилопластлар) яхши ривожланган ламеллари,

диктиосомалар, митохондрийлар, лизосомалар, липид глобулалари ҳам кўплиги билан характерланади. Генератив ҳужайранинг цитоплазмасида айрим органеллаларни сони, етарли даражада шаклланмаганлиги, пластидалар, заҳира моддалар озлиги билан вегетатив ҳужайрадан фарқ қилади. Генератив ҳужайранинг пўстидан каллоза йўқолиб кетганидан кейин плазмолемма қолади ҳолос. Плазмолемма юзасида микронайлар жойлашади. Вегетатив ва генератив ҳужайраларнинг цитокимёси. Чанг донаси ривожланиб бориш жараёнида бир қатор цитокимёвий ўзгаришларга учрайди, бу ҳолат вегетатив ва генератив ҳужайраларда бир хилда рўй бермайди. Чанг донасини етилиб, ривожланиб бориш жараёнида унинг ядросидаги нуклеин кислоталар ва оқсилларнинг миқдорий ва сифат кўрсаткичлари ўзгариб боради ва ўзаро фарқ қилади. Генератив ҳужайранинг ядросида ДНК синтези рўй бериб, чанг донасини етилиш даврига келганда унинг миқдори икки баробар ортади. ДНК икки босқичда синтезланади. Дастлабки босқич генератив ҳужайра чанг донасини марказига йўналаётган даврида амалга ошади. Бу даврда генератив ядро юмалоқлашади, ундаги хроматинлар ўзаро зич жойлашади, ядроча кичиклашади. Синтезнинг иккинчи босқичида генератив ҳужайранинг ядроси овал шаклидан чўзиқ кўринишга келади. Бу даврда ядроча йўқолади. Ядронинг кўриниши урчуқсимон ҳолга келганда ДНК синтези тўхтайди. Генератив ҳужайра ядросидаги ДНК синтези узоқ давом этади. Агар интерфазанинг давом этиши 100% белгиланганда (S)- синтез даври турли ўсимликларда 55-61% гача; (G 2 ) постсинтетик синтез тугагандан кейинги давр 29-33% гача; (G 1 ) пресинтетик қисқа давр ҳисобланиб 10-16% давом этади. Вегетатив ҳужайранинг ядросидаги ДНК синтези ҳақида тадқиқотчилар турлича фикр билдирадилар. Бир гуруҳ олимлар ядрода ДНК миқдорининг ортиб боришини кузатмаганлар бошқалари эса ДНК миқдорини 2С гача ортганлигини кузатган.

Вегетатив ҳужайранинг ядросини ҳосил бўлиши биланоқ, ундаги РНК миқдори орта бошлайди. Чанг донасининг шаклланиш даврида РНКнинг жадал синтези рўй беради. Шуниси диққатга сазоворки, чанг донаси етилишининг турли даврларида РНК турлари ҳосил бўлади. Чанг донасининг икки ҳужайрали босқичида, вегетатив ядродаги ядроча аниқ кўрина бошлаганда, рибосомал РНК синтези жадал рўй беради, шунингдек хроматиндаги РНК сони ҳам ортади. Бу вақтда РНКни вегетатив ядродан цитоплазмага ўтиши кузатилади. Кейинчалик, вегетатив ядрода, ядроча ўлчами кичрайиши билан РНКнинг миқдори ядрочада ва ядрода камаяди, аксинча цитоплазмада РНК миқдори 50% га ортади. Генератив ҳужайра ривожланишининг дастлабки даврларида ядрочада РНК миқдори кўп бўлади. Генератив ҳужайранинг ривожланиш жараёнида ядрочада эса РНК миқдори доимий камайиб боради. Генератив ҳужайра шаклланиши билан унинг ядросида РНК синтези тўхтайди ва ядроча кўринмай қолади. Вегетатив ҳужайрада РНК синтези рўй бериши билан бир вақтда оқсил синтези ҳам бошланади. Вегетатив ҳужайрадаги оқсилнинг асосий қисми генератив ҳамда соматик ҳужайралардаги оқсилдан кимёвий жиҳатидан фарқ қилади. Вегетатив ҳужайрада асосан, нордон оқсиллар синтезланиб, гистонли оқсиллар синтези кузатилмайди ва уларнинг миқдори 1С га тенг бўлиб, ўзгармас бўлади. Вегетатив ҳужайранинг ядросидаги ядрочани эриши, хром о сомадаги оқсиллар миқдорини камайиши, цитоплазматик оқсилларнинг миқдори 72% гача ортиши кузатилган. Генератив ҳужайрада ДНК синтези билан бирга аргинин ва лизинга бой гистонли оқсиллар ва бошқа турдаги оқсиллар синтезланади. Ҳосил бўлаётган дезиксирибонуклеопротеидлар РНК синтезини барқарор тарзда рўй беришини таъминлай олмайди. Бунинг натижасида геномда фаоллик сусаяди. Шундай қилиб, чанг донасидаги вегетатив ва генератив ҳужайраларнинг ядролари ва цитокимёси ўзаро фарқ қилади. Генератив ҳужайранинг

ядросида хроматин анча зичлашган, ДНК сони ва асосий оқсиллар икки марта кўп бўлади. Вегетатив ҳужайранинг ядросидаги хроматин эса диффуз ҳолда тарқоқ, РНК ва нордон оқсиллар кўп синтезланади. Вегетатив ва генератив ҳужайраларнинг вазифалари. Оталик гаметофитини ривожланиш даврида вегетатив ва генератив ҳужайраларнинг бажарадиган вазифаларида анча фарқлар кузатилади. Ҳозирги кунда генератив ҳужайранинг асосий вазифаси аниқланган бўлиб, аммо спермийларни ҳосил қилиш, вегетатив ядронинг оталик гаметофитини ривожланишидаги вазифаси чанг найи ичида ўсишини таъминлашдан иборатлиги ҳанузгача тўлиқ исботланмаган. Кўпчилик тадқиқотчилар, гулдаги чанг найини ўсишида вегетатив ядронинг аҳамияти катта эканлигини қайд этади. Бошқа тадқиқотчилар аксинча, бу жараёнда вегетатив ядронинг аҳамияти йўқлиги ва у атавик белги эканлигини эътироф этади. Вегетатив ядро бўлинаётган генератив ядрони яқинида жойлашганлигидан сперматогенезда секретор-трофик вазифани бажаради. Вегетатив ядро чанг найи ўсиши давомида функционал фаол шунингдек, РНК ва оқсилларнинг синтезида иштирок этади. Вегетатив ва генератив ядроларнинг ҳосил бўлганидан кейинги морфологик ва функционал жиҳатдан фарқлари бўйича мутахассислар орасида турлича нуқтаи назарлар мавжуд. Бунда асосий фикр асимметрик бўлиниш урчуғини жойланиши ва маълум даражада эгилган фрагмопластни ҳосил бўлишига қаратилган бўлиб, бу жараён натижасида генератив ва вегетатив ҳужайралар цитоплазмаси турлича миқдорида бўлади. Айрим мутахассислар вегетатив ва генератив ҳужайралардаги табақалашув цитоплазманинг миқдори ва айниқса, унинг сифатида, хусусан, ундаги РНК миқдорига боғлиқ дейишса, бошқа бир гуруҳ мутахассислар бу ҳужайраларнинг табақалашуви генератив ядродаги ДНК миқдорининг ортиши билан боғлиқ, деган фикрларга келишган. Ва ниҳоят, шундай нуқтаи назар ҳам борки, табақалашувга олиб келадиган омил ҳужайралар орасидаги

моддаларнинг алмашинуви ёки ҳар бир ҳужайранинг ядроси билан цитоплазмаси орасидаги моддаларнинг алмашинуви шу ҳолатга олиб келган деб ҳисоблашади. Генератив ҳужайранинг вегетатив ҳужайрага нисбатан ривожланиши фарқ қилиб, вегетатив ҳужайра тапетум ҳужайраларининг ҳисобига озиқланса, генератив ҳужайра эса вегетатив ҳужайранинг цитоплазмасида бўлганлигидан, унинг ҳисобига озиқланади. Юқорида баён қилинган нуқтаи-назарларда якдиллик йўқ, шу боисдан ҳозиргача ҳам вегетатив ва генератив ҳужайраларнинг ҳосил бўлиши ва ихтисослашиши бўйича муҳум бир фикрга келинмаган. СПЕРМИОГЕНЕЗ Спермийлар генератив ҳужайранинг чанг донасида ёки чанг найида бўлиниши натижасида ҳосил бўлади. Генератив ҳужайра чанг донаси ичида митоз бўлинса меъёрдаги ахроматин бўлиниш урчуғи ва метафазанинг экваториал пластинкаси юзага келади. Генератив ҳужайра чанг найида бўлинишининг ўзига хос хусусиятлари мавжуд. Генератив ҳужайранинг бўлиниш характери чанг найининг диаметрига ва хром о сомаларнинг узун-қисқалигига боғлиқ. Агар чанг найини ички юзаси кенг ва хромосомалар қисқа бўлса, генератив ҳужайранинг бўлинишида ахроматин урчуқ ва метафаза пластинкаси юзага келади. Аксинча, ахроматин урчуқ ва метафаза пластинкаси ҳосил бўлиши кузатилмайди, шунингдек хромосомалар тартибсиз жойлашади. Ҳосил бўлган спермийлардаги ядролар дастлаб овал шаклига эга бўлиб, хроматин зич спираллашган бўлади, кейинчалик ядро чўзила бошлайди, хроматин бироз сийраклашиб, ядроча ҳосил бўлади. Кейинчалик спермийларнинг ривожланишида уларнинг шакли ўзгариши мумкин. Масалан, бошоқдошларга мансуб ўсимликларда спермийнинг бир томони ингичкалашиб нисбатан ўткирлашса, иккинчи учи ўз холича тўмтоқ қолиши аниқланган (6расм). Тўмтоқ томонга ядроча сурилиб ўтади, у кейинчалик

ядродан цитоплазмага ўтади. Спермийлар ядросидаги хроматин бу даврга келиб ўта спираллашади. Хроматиндаги ДНК оқсиллар билан мустаҳкам боғланган ҳолга ўтади. РНК билан боғланган нуклеопротеидлар ҳам бўлади. Спермийлар ривожланишининг бошланғич даврида ядроларда ядрочаларни бўлиши, спермийлар митотик циклини тугалланиши ва уни интерфаза ҳолатига ўтаётганини англатади. Ядрочани спермийдан чиқиши, ядро хроматинларнинг спираллашиши, спермийлар ядроларининг бажарадиган вазифасига кўра, интерфаза ҳолатида эканлигини англаш мумкин. Гулли ўсимликларнинг турли систематик гуруҳларига мансуб ўсимликларнинг турларида спермийлар шакли ва катта кичиклигига кўра фарқ қилади. расм. Чанг доначаси спермиогенези Triticale (1-9) расмда изоҳ келтирилган; сп-спермий.

Айрим ўсимликлар турларида спермий кичкина, бошқаларида бироз каттароқ, учинчиларида ундан ҳам каттароқ бўлиши кузатилган. Спермийлар шаклига кўра юмалоқ, эллипс, ўроқсимон, чувалчангсимон каби кўринишларда бўлади. Спремийлар ҳосил бўлишидан бошлаб етилгунга қадар, шакли ўзгариб боради. Одатда улар ҳосил бўлишининг бошланғич даврида юмалоқ ёки овал кўринишга эга бўлиб, ривожланиш даврининг охирида эса, шу турнинг ўсимлигига хос шаклга киради. Спермийларнинг хусусий цитоплазмасини мавжудлиги ёки уни бутунлай йўқлиги ҳақидаги масала узоқ йиллар давомида мунозарали бўлган. Шу боисдан бу борада кўплаб тадқиқотлар амалга оширилган. Бир қатор ўсимликлар арпа, лавлаги, ғўза маккажўхори спремийларини электрон микроскопларда ўрганишнинг натижаларига кўра, спермий ўзининг цитоплазмасига эгалигини кўрсатган. Тузилишида генератив ҳужайранинг цитоплазмасидан фарқ қилмаслиги аниқланган. Спермий генератив ҳужайранинг митоз бўлинишидан ҳосил бўлишига қарамай, у турлича сифат белгиларга эга эканлиги маълум бўлган. Бу борада биринчи бўлиб М.С.Навашин (1968) спермийларнинг турли сифатларга эгалиги ҳақида фикр билдирган. У ҳар иккала спермий бир бирини айнан кўзгуда кўринганидай, ҳудди ўнг ва чап қўл бармоқларини кўринишидай деб изоҳлаган. Спермийлар морфологиясидаги фарқларнинг ҳосил бўлиши, генератив ҳужайранинг бўлинишида яъни анафазада хромосомаларни ўзаро ажралишидан бошланади. Кейинчалик, спермийлар морфологиясидаги фарқлар, сифат белгилари бўлган, ядронинг катталиги ва цитоплазманинг турлича миқдорда бўлиши аниқланди. Спермийлардаги фарқлар генератив ҳужайранинг ядросини бўлиниш даврида унинг бир томонига силжиган бўлиши, спермийларни биттаси цитоплазмадан кўпроқ қисмини олганлиги сабабли каттароқ кўринишга, иккинчиси эса кичикроқ бўлади. Генератив ҳужайранинг бўлиниши чанг найида рўй берса, олдинги спермий доимо кичик бўлиши кузатилган.

Чанг донаси пўстининг тузилиши. Чанг донасининг пўсти, микроспоралар тетрада ҳолида бўлган давридан бошлаб шакллана бошлайди. Чангдон уяларининг очилишига қадар, чанг донасининг пўсти тўла шаклланиб бўлади. Чанг донасининг пўсти ташқи экзина ва ички интинадан иборат. Интина ва экзина ўзаро тузилиши ва кимёвий таркибига кўра фарқланади. Интина бир ва икки қаватли бўлиши мумкин. Интинанинг таркиби целлюлозадан иборат бўлиб, майда донадорлик ёки тўлқинсимонлиги билан характерланади, шунингдек гигроскопик нур синдириш хусусиятига эга. Экзина бир неча қаватдан; ташқи-нақшли йўғонлашган сэкзина ёки эктэкзина, уни остидаги нақшсиз қалинлашган қават-нэкзина ёки эндэкзина ва интинага тақалиб турадиган мезина қаватларидан иборат. Экзина таркиби спорополленин ва лигниндан иборат. Чанг донасининг экзина қаватида ариқчалар ва тирқишлар мавжуд бўлиб, уларни апертура дейилади. Улар чанг найининг ўсиш жойи ҳисобланади. Чанг донасидаги тирқишлар ва ариқчаларнинг сони ҳамда экзинадаги нақшли ҳосилалар систематик белги ҳисобланади. Систематик жиҳатидан қуйи поғонадаги ўсимликларнинг чанг донасини экзина қаватида ариқчалар ҳосил бўлади. Систематик юқори поғонадаги ўсимликларнинг чанг донасидаги экзина қаватида тирқишлар ҳосил бўлиши билан фарқ қилади. Тирқишларларнинг сони турли систематик гуруҳларга мансуб ўсимликларда биттадан 40 тагача бўлиши мумкин. Примитив тузилишдаги бир ариқчали чанг доналар магнолиядошларга, прогрессив тузилишдаги бир тирқишли чанг доналар эса ғалладошларга мансуб ўсимликларда учрайди. Кўп тирқишли чанг доналари гулхайридошлар, амарантдошлар ва шўрадошлар оилаларига мансуб тур ўсимликларига хос ҳисобланади. Юксак ўсимликларнинг кўпчилигида уч тирқишли чанг доналари кўп тарқалган. Чанг донаси ривожланишидаги аномал ўзгаришлар. Агар ўсимлик ўзи учун қулай бўлган шароитда ўсаётган бўлса, гибрид бўлмаса, фертил –

ҳаётчан чанг доналари ҳосил бўлади. Ташқи муҳитнинг ўсимлик учун ноқулай бўлган омиллари – ҳаво ва тупроқ ҳароратини кескин ортиши ёки совиши, намликни оз-кўплиги, шунингдек ўсимликка таъсир этадиган кимёвий реагентлар, ионлашган нурлар, чанг доналарини бир меъёрда ривожланишини издан чиқаради. Бу ҳолат аввало чанг донасининг ҳосил бўлишининг дастлабки даври мейозда ҳамда кейинроқ генератив ҳужайранинг бўлиниши, спермийларнинг ҳосил бўлиш даврида ҳам содир бўлади. Мейоз бўлинишдаги ўзгаришлар хромосомаларни қутбларга йўналишининг бир вақтда ва бир меъёрда рўй бермаслиги, айрим хромосомаларни цитоплазмада қолиши, бунинг оқибатида қўшимча кичкина - микроядроларни ҳосил бўлишига олиб келади. Буларнинг ҳар бири алоҳида ҳужайрага ўтиши натижасида тетрада ўрнида пентадалар, гексадалар, октадалар ва ш.к. ҳосил бўлади. Аномал ўзгаришларнинг бошқа ҳолатларида бир ҳужайрада бир нечта ядро бўлганда кўп ядроли чанг донаси ҳосил бўлади. Бундай тарзда юзага келган чанг донаси одатда фертил бўлмайди. У ривожланишнинг дастлабки даврларидаёқ ривожланмай йўқ бўлиб кетади. Камдан кам ҳолларда кўп ядроли чанг донасида бир неча спремийлар ҳосил бўлса ҳам, бундай чанг донаси стерил сифатсиз бўлади. Бир қатор ҳолатларда генератив ҳужайранинг бўлиниши олдидан таъсир эттирилган ионланган нурларнинг катта дозаси унинг дегенерациясига сабаб бўлади. Чанг донасини ривожланишидаги аномалия (ўзгариш)лар ташқи муҳитнинг ўсимлик учун ноқулай омилларининг таъсирига, шунингдек генетик сабаблар ҳам боғлиқ бўлиши мумкин. Кўп ҳолларда гибрид, полиплоид ва апомиктик ўсимликларда содир бўлади. Бу ҳолат мейоз бўлинишдаги хромосомаларнинг қайта тақсимланишидаги ўзгаришлар туфайли рўй беради. Чанг донасини аномал шаклланиши чангдонни ривожланишидаги бузилишлар натижасида эркак стерилликда ҳам намоён бўлади. Бундай

бузилишларнинг характери мазкур ўсимликнинг генотипи билан боғлиқ ва у чангдон уяларини очилмай қолиши натижасида чанг доналарида регенерация содир бўлиши ёки чангчи ипини дегенерацияси туфайли содир бўлади. Стериллик чанг доналарида тетрада микроспора ҳосил бўлгандан кейин бошланиб, у синхрон-бардавом рўй бермаслигидан бошланади. Чанг доналарининг регенерациясига доир белгилар илгарироқ, бошқаларида кечроқ бошланади. Бир ядроли чанг доналарининг цитоплазмасида вакуоланиш кучайиб, майда вакуолалар бирлашмайди, цитоплазма кўпиксимон кўринишни ҳосил қилади. Бу ҳолатлар чанг донасининг фертиллигини йўқолишига олиб келади. Оталик гаметофитнинг эволюцияси . Бу соҳанинг мутахассисларида иккита нуқтаи назар мавжуд. Бир гуруҳ тадқиқотчиларнинг фикрича , гулли ўсимликлардаги оталик гаметофит ўта редуцирланган антеридий ундаги иккита спермий сперматозоидларнинг гомологларидир. Вегетатив ҳужайра ва чанг найи антеридий деворини гомологи деб ҳисоблайди. Иккинчи нуқтаи назарга кўра, гулли ўсимликларнинг гаметофити ўта соддалашганки, уни антеридий билан таққослаш мумкин эмас. Ҳужайра ва ядронинг бўлинишлари оталик гаметофитнинг шаклланишида сақланиб, у икки марта бўлинади ҳолос. Бу бўлинишнинг биринчисида вегетатив ва генератив ҳужайралар ҳосил бўлади. Иккинчи бўлинишда эса генератив ҳужайрадан иккита спермий ҳосил бўлади деган хулосага келишган. Биз юқорида вояга етган оталик гаметофити икки ва уч ҳужайрали бўлишини, кузатдик. Улардан икки ҳужайралиси кўп учрайди. У ёки бу типдаги чангларни бўлиши кўплаб оилаларга мансуб ўсимликларда доимо учрайди. Шу боисдан у систематик белги сифатида қабул қилинган. Бироқ айрим оилаларга мансуб ўсимликларда ҳар иккала типдаги оталик гаметофитини учраши, филогенетик жиҳатидан икки ҳужайрали оталик гаметофит, примитив белги ҳисобланиб, уч ҳужайрали оталик гаметофит анча прогрессив дейилади, у тузилиши жиҳатидан юксак даражали ўсимликларга хос белги ҳисобланади.

МЕЙОЗ Жинсий равишда кўпаядиган барча организмлар учун ҳужайранинг махсус типдаги бўлиниши яъни мейоз бўлиниш характерли ҳисобланади. Мейоз жараёнида ҳужайрадаги хромосомалар ва ДНК сонининг икки марта камайиши рўй беради. Мейоз бўлиниш уруғланиш жараёнида юзага келадиган хромосомаларнинг тўхтовсиз кўпайишини олдини олади. Юксак ўсимликлардаги мейоз бўлиниш гаметалар ҳосил бўлишига олиб келади. Ҳайвонларда мейоз жинсий ҳужайраларнинг етилиш давридаги бўлинишларда рўй беради. Мейоз бевосита давом этадиган ядродаги икки мартта бўлинишдан иборат. ДНК миқдорининг ортиши биринчи бўлинишда содир бўлади. Мейозда митоз бўлинишдагига нисбатан фарқлар ҳосил бўлади. Бу: а) гомологик хромосомаларнинг конюгацияси; б) гомологик хромосомалар қисмлари билан ўзаро алмашиниши, яъни кроссинговер жараёни; в) хромосомалар сонининг камайиши; г) профазанинг биринчи бўлинишида транскрипция жараёнини фаол бўлиши; д) биринчи ва иккинчи бўлинишлар орасида S-босқичнинг йўқлиги; е) мейознинг икки марта бўлинишида ДНК синтезининг бир марта содир бўлиши билан характерланади. Жинсий жараён орқали кўпаядиган организмлардаги гаметаларни ҳосил бўлиш даврида ва уруғланишида битта ҳужайрадаги хромосомаларнинг сони билан фарқланадиган галланиш кузатилади. Бу гаплоид сондаги хромосомали ҳужайрага эга бўлган гаплофаза мейоз натижасида юзага келади ва диплоид сондаги хромосомали диплофазадир. Бу фаза-даврларнинг қанча муддат давом этиши, турли систематик гуруҳларга мансуб ўсимликларда турлича бўлади. Сувўтларнинг жинсий усулда кўпайиши, мейозда гаплоид давр устунлик қилади. Гулли ўсимликларда эса диплоидлик ҳолат гапло даврдан устунлик қилади.

Организмларда рўй берадиган мейоз жараёни характерига кўра уни уч типга: зиготали, гаметали, спорали типга ажратиш мумкин. расм. Эдогониум кардиакум сувўтида сперматозоидлар ва тухум ҳужайранинг ҳосил бўлиши. Мейознинг зиготали типи. Мейознинг зигота типи . Мейоз бўлиниш уруғланиш рўй берганидан кейин зиготани биринчи бўлинишида амалга ошади. Мейознинг зигота типдаги бўлиниши , кўпчилик сувўтларга ва содда ҳайвонларга хос. Уларнинг ҳаётий даврида гаплоид ҳолат кўп муддат давом этади. Яшил сувўтлардан Oedugonium туркумининг икки уйли ипсимон тузилган вакилларида оогам типда уруғланиш содир бўлади (расм). Бу сувўтда эркак ва урғочи ҳужайралар алоҳида ипларда ҳосил бўлади.

Дастлаб ҳужайрада икки марта митоз бўлиниш рўй бериши натижасида сперматозоидлар ва тухум ҳужайра ҳосил бўлади. Сперматозоидлар яхши ривожланган хивчинли аппаратга эга, унинг ёрдамида ҳаракатланиб етилган тухум ҳужайра билан қўшилади. Бунинг натижасида юзага келган диплоид ядроли зигота мейоз тарзда бўлинади. Натижада тўртта гаплоид ооспоралар ҳосил бўлади. Улар тиним даврини ўтамай субстратга ўтириб униб, янги вегетатив ипга айланади. Бу тарзда ҳосил бўлган эдагоний ипларининг ҳужайраларида n миқдорда хромосомалар ва С миқдордаги ДНК бўлади. Мейоз жараённинг бу типда рўй бериши гаметаларнинг қўшилиб зигота ҳосил қилганидан кейин кўп вақт ўтмай дастлабки ҳолат ҳосил қилганлиги туфайли мейознинг бирламчиси деб қараш мумкин. Мейознинг гамета типи. Бу типда бўладиган мейоз гаметаларни етилиш даврида амалга ошади. Гамета типидаги мейознинг бу типи кўп ҳужайрали ҳайвонларда шунингдек, айрим тубан ўсимликларнинг ривожланишида рўй беради (9-расм). Ҳаётий давраси бу типдаги мейоз билан ўтадиган организмларда дипло давр устунлик қилади. Бу типдаги мейоз гаметогенезда (овогенез ва сперматогенезда), яъни эркак ва урғочи гаметаларни ҳосил бўлиш даврининг бир қисмида рўй беради. Эркак жинсий ҳужайраларнинг мейоз бўлиниши натижасида хромосомаларнинг сони билан фарқланадиган тўртта гаметалар ҳосил бўлади. Урғочи жинсий ҳужайраларнинг мейоз бўлиниши натижасида битта катта тухум ҳужайра ва учта майда ҳужайралар-марказий таначалар ҳосил бўлади. Бу майда марказий таналар организмдаги жинсий жараёнда иштирок этмайди, шу боисдан улар йўқ бўлиб кетади.

расм. Одам ва ҳайвонларда сперматозоидларни (А) ва (Б) тухум ҳужайранинг ҳосил бўлиши. Мейознинг гаметали типи. Мейознинг спора типи . Бу типда содир бўладиган мейоз спорофит ва гаметофит оралиғида спора ҳосил қилиш билан амалга ошади (расм). Бу ўринда мейоз умумий спорогенез жараёнининг бир қисмини ташкил қилади. Микроспора (микроспороцитлар) ва макроспора (макроспороцитлар) ҳужайраларга бўлинади. Бўлиниш натижасида тўрттадан микро ва макроспоралар ҳосил бўлади. Уларнинг ҳаммаси гаплоид сондаги хромосомаларга эга бўлиб, бир неча марта бўлинишдан кейин гаметофитни ҳосил қилади. Гаметофитлар жинсий ҳужайралар-гаметалар ҳосил қилишни бошлаб беради. Шу боисдан бу типдаги мейозда гаметаларни ҳосил бўлишида гаплоид гамета бир неча марта бўлинади.

Турли органимларда гапло ва дипло даврни давом этиши ва ривожланишида фарқлар мавжудлигига қарамай, уларда жинсий ҳужайралар – гаметаларни ҳосил бўлиши жуда ўхшаш ва бир қатор юксак даражада ихтисослашган ва аниқ ҳолдаги жараёнлардан иборат. Уларнинг ҳар бири аввалгисини давомли ва кейингисининг сабабчисидир. расм. Гулли ўсимликларда чанг доналарининг (I) ва муртак халтанинг (II) ҳосил бўлиши. Спермийлар ва тухум ҳужайранинг ҳосил бўлиши. Мейознинг спорали типи: Мх-муртак халта, вҳ-вегетатив ҳужайра, гҳ-генератив, сп-спермийлар, ҳужайра

Мейоз амалга ошадиган ҳужайралар одатда диплоид (2n) сондаги хромосомаларга эга бўлади. Шунга мувофиқ ҳолдаги ДНК сони ҳам (2С) тенг. Уруғланиш натижасида юзага келган диплоид ядрони таркибида иккита отаоналикни белгилайдиган хромосома бўлиб, шу боисдан ҳар бир хромосома ўзининг гомологига эга. Мейоз бўлинишнинг биринчи S-даври меъёрда ўтади, унинг натижасида ДНК қўшалоқланади. Шу боисдан одатда мейоз бўлинишида ҳужайралар 4С, ДНК сони ҳам 4n миқдордаги хромосома тутади. Мейозда ҳам митоздаги каби асосан бир неча: а) профаза; б) метафаза; в) анафаза; г) телофаза даврлардан иборат символ қабул қилинган. Бу даврнинг орасида кескин чегара йўқ, шунинг учун мейоз бир-бирини давомли бўлган босқичлардан иборат ва одатда астасекин рўй беради (расм). Мейоз бўлиниш икки марта бўлиниш даврлардан иборатлиги туфайли унда рўй берадиган жараёнларни профаза I, метафаза I ва шу каби, иккинчи бўлинишда профаза II, метафаза II каби белгилаш қабул қилинган. Мейоз бўлиниш жараёни қандай амалга ошиши ҳақида ҳар бир даврга доир ҳужайрада рўй берадиган ўзгаришларни баён қиламиз ( расм). Профаза I. Мейознинг биринчи бўлинишини бошлаб борадиган бу давр анча узоқ муддат давом этиши ва мураккаб жараёнларни рўй бериши билан бошқа даврлардан фарқланади. Профаза I даврида хромосомаларда махсус

ўзгаришлар ҳосил бўлади. Бу ўзгаришлар рўй берадиган жараёнларни бешта: лептотена, зиготена, бўладиган жараёнлар бир – бирини тўлдириб боради. Лептотена босқичи узун ингичка хромосома иплари борлиги билан характерланади. Лептотена босқичида хромосомалар қўшалоқланган бўлади, бироқ ҳаммаси эмас. Шунинг учун лептотенада диплоид миқдордаги (2n) хроматидалар бўлиб, уларнинг умумий сони S-даврида кейинчалик 4n га тенг. Лептотенада хромосомаларнинг жойланиши тасодифий, яъни сочилган ёки тўпланган ҳолда бўлиши мумкин. Улар ўзаро бирлашиб ярим ойсимон эгилган кўриниш ҳосил қилган хромосомалар ўзларининг теломералари билан ядро пўстига боғланган. Айрим ўсимликларда лептотенанинг охирида хромосомалар юмалоқлашган (синезис) кўринишни ҳосил қилади. Лептотена босқичининг маълум даврида ингичка хромосомаларда хроматинларнинг қўйиқланишидан хромомерлар пайдо бўлади, улар хромасомаларнинг узунаси бўйлаб жойлашади (расм, а ). Бундай хромомерли жойларнинг сони, катталиклари ва уларнинг жойланиши ҳар бир хромосомалар учун ўзига хос бўлади. Лептотенада кейинги мейоз учун энг муҳим характердаги жараён – гомологик хромосомаларнинг конюгацияси бошланади. Зиготена- босқичи гомологик

12-расм. Тамаки микроспороцитларидаги мейоз хромосомаларнинг конюгация (Овсяникова, 1973); аж-биринчи бўлиниш, з-м-мейознинг иккинчи (синапсис) босқичи бўлиб, бу бўлиниши . жараён ўта аниқлиги ва ўзига хослиги билан характерланади. Бу босқич мобайнида гомологик хромосомалар ўзаро яқинлашади, натижада янги хромосомалар мажмуи бўлган бивалентлар ҳосил бўлади. Ҳар бир бивалент иккита гомологик хромосомадан иборат ва у тўртта хроматидга эга. Шундай қилиб, бивалентларнинг сони ядрода хромосомаларнинг гаплоид сонига тенг бўлади (11-расм, б). Пахитена -босқичи профаза I нинг бир мунча узоқ давом этадиган даври. Бу босқичда гомологик хромосомалар тўла конюгациялашади, йўғонлашади, қисқаради (11-расм, в). Пахитена йўғон иплар ҳосил бўлиш даври ҳам дейилади. Конюгация шундай зич, тиғиз бўладики, йўғон пахитен хромосомаларнинг сони гаплоиддай кўринади. Ҳақиқатда эса бундай хромосома иккита гомологик хромосомаларнинг бирлашганидан иборат. Бу босқичда гомологик хромосомаларнинг ўзаро ўхшаш қисмлари ўзаро алмашишади. Мана шу ҳолатга кроссинговер дейилади. Кроссинговер туфайли бириккан генларнинг рекомбинацияси содир бўлади. Диплотена -бу-қўш иплар босқичи. Мейознинг бу босқичида юзага келган гомологик хромосомалар энди бир-биридан итарила бошлайди, улар фақат айрим жойларда бириккан бўлади (расм, г). Хромосомаларнинг бир- биридан ажралиши ва узоқлашишида, бивалентларда, хромосомаларни чалкашган ва бириккан жойлари-хиазмалар яхши намоён бўлади. Узун хромосомаларда хиазмлар қисқа хромосомалардан кўп бўлади. Диплотена босқичида хромосомаларни қисман қисқариши ва тиғизланиши рўй бериши натижасида тўрт ипли тузилма аниқ намоён бўлади. Диакинез -босқичи билан мейоз бўлинишнинг I босқичи якунланади. Бу босқич даврида хиазмлар сони камаяди, бивалентлар қисқаради (расм, д). Улар зичроқ кўринишга келади, гомологик хросомалар терминал хиазмларга бирлашади. Хромосомалар бу босқичда ядро пўсти билан боғланишни узади.

Метофаза – I босқичи ҳужайра ядросининг пўстини парчаланишидан, ахроматин урчуғини юзага келишидан бошланади (расм, е). Бивалент хромосомалар урчуқ билан бирлашиб, экваторда жойлашади. Бу даврга келиб ядроча йўқолади. Центромерларнинг ўзаро узоқланиши кучаяди. Анафаза I босқичи гомологик хромосомаларни урчуқнинг икки қарамақарши учига йўналиши билан характерланади (расм, ж). Гомологик хромосомаларнинг ҳар бири иккита хроматиддан ташкил топади. Телофаза I босқичи охиргиси ҳисобланади. Бу даврга келиб ажралаётган гомологик хромосомалар йўналганлиги туфайли ҳар бир қутбда тоқ сондаги хромосомалар бўлади (расм, з). Кейин ядронинг пўсти ва ядроча тикланади. Зич ҳолдаги хромосомалар энди сийраклашади, улар ўзининг шаклини сақлайди. Шу боисдан ҳар бири аниқ кўринади. Телофаза босқичини ниҳоясида цитокинез бошланади. Ҳужайра ядросининг иккинчи мейоз бўлиниши қисқа вақтли интеркинез давридан сўнг , иккинчи бўлиниш митоз кўринишида амалга ошади. Иккинчи мейоз бўлинишдан олдин ДНК синтези амалга ошмайди. Профаза II кўп вақт давом этмайди. Хроматидлар центромералари билан бириккан ҳолда бирбирларидан узоқлашади. Метафаза II, анафаза II ва телофаза II митоз бўлинишда қандай содир бўлса шундай кўринишда амалга ошади. Иккинчи мейотик бўлинишда 2С миқдордаги ДНК ва 2n сондаги хроматидли ҳужайралар бўлиниб, гаплоид ДНК ва хромосомали иккита ҳужайрани ҳосил қилади (расм, и-м). Шундай қилиб, мейоз бўлиниш жараёнида битта ҳужайрани икки марта бўлиниши натижасида тўртта гаплоид ҳужайра ҳосил бўлади. Уларнинг ҳар бири ирсий тузилишига кўра ўзаро фарқланади. Мейоз бўлиниш ўзига хос бир қатор хусусиятларга эга. Бу ўринда хромосомаларнинг конюгацияси ҳозиргача тўла қай тарзда бошқарилиб амалга ошиши ҳақида маълумотлар етарли эмас. Цитофотометрия, авторадиография ва бошқа бир қатор усулларни қўллаб мейознинг профазасида қисман махсус ДНК ҳосил бўлиши (0,3%) аниқланган. ДНК

нинг асосий қисмини синтезланиб бўлиши, мейоз бўлинишга киришиш олдидан рўй беради. Бизга маълумки, митоз бўлинишда ДНК интерфаза даврида синтезланади. Профаза I нинг зиготена даврида гомологик хромосомаларнинг конюгацияси ва ДНК синтези бир вақтда бошланиб, тенг тугайди. Айрим ҳолларда зиготена даврида ДНК синтезини ингибитор таъсирида тўхтатилса, хромосомаларнинг конюгацияси ҳам тўхтайди. Бундан шундай хулоса қилинадики, зиготенадаги ДНК синтези гомологик хромосомаларнинг конюгацияланиши (синапсис) учун зарур. Бу ДНК гомологик хромосомаларни конюгацияда ўзаро таъсирланишини амалга оширишга имкон беради (расм). Профаза I босқичининг лептотена даврини охирида, ҳар бир хромосоманинг юзаси бўйлаб оқсил табиатли боғламлар шаклланади. Зиготенада хромосомаларни боғловчи боғламларни ўзаро яқинлашуви туфайли синаптонемал мажмуа юзага келади. Зиготена охирида гомологлар бу боғлар ёрдамида бир бири билан зич боғланади . Морфологик жиҳатдан улар уч қаватли белбоғ кўринишида бўлади. Бу мажмуа зиготена- пахитена ва диплотена даврида мавжуд бўлиб хиазмлардагина сақланади. Гомологик хромосомани “таниб” конюгациясини амалга оширадиган иккинчи полимер бу оқсил ҳисобланади. Оқсил мейоз бўлинишнинг профаза босқичида ҳосил бўлади ва у мейознинг бир маромда амалга ошишида муҳим

аҳамият касб этади. Гистонли оқсиллар мейозда ДНК синтезидан кейин синтезланади. Мейоз бўлинишнинг профаза I босқичини пахитена даврида оз бўлса ҳам геномнинг 0,1% миқдорида ДНК 13-расм. Лилия ўсимлигидаги синаптонемал комплекс (Moens, 1968, Богданов бўйича, ҳосил бўлади. Диплотена даврида 1975): Ёэ - ён элементлар, хи -хроматин иплари, кт - хромосомаларнинг транскрипцияси кўндаланг толалар фаоллашади. Бу босқич даврида ҳайвонларнинг кўпчилигида ва ўсимликларнинг айримларида хромосомалар “чироқ қалқон” кўринишига эга бўлади. Бивалентдаги ҳар бир гомолог кўплаб жуфт симметрик жойлашган жуфтлик тугунлар хромомералардан чиқади. Хромомерлар бу тиғизлашган хроматинларнинг қўш қисмларидан иборат тугунлари ҳисобланади. Бундай тугунлар шу жойда синтезланадиган кўп миқдордаги ахборот РНК тутади. Пахитена даврида ва айниқса, диплотенада фаол хромосомаларнинг бўлиши, профазадан бошлаб, РНК синтезини бутунлай тўхташи мейозни митоздан кескин ҳолда фарқлайди. Чанг доналарини махсус кимёвий таркибли озиқли муҳит шароитида ўстириб, унда содир бўладиган мейоз бўлинишнинг физиологик ва биокимёвий хусусиятларини ўрганиш янги имкониятларни яратади. Микроспорацитларнинг ривожланиши чангдоннинг ривожланиши билан хусусан, унда нуклеин кислоталарнинг синтези орқали боғлиқлиги аниқланган.

Адабиётлар: 1. Буригин. В. А. Жонгуразов. Ф. Х. Ботаника “Ўқитувчи” Т.: 1977. 2. Курсанов. В. А. Камарнитский Н. А ва бош. - Ботаника “Ўқитувчи” 1977. И ИИ том. 3. Ҳамдамов И, Шукруллаев П ва бошқалар- ботаника асослари “Меҳнат” Т.: 1990. 4. Сохабиддинов. С. “Ўсимликлар систематикаси” И ИИ боб. “Ўқитувчи” Т.: 1976. 5. Ҳамидов “Ўсимликлар географияси” “Ўқитувчи” Т.: 1984. 6. Белолипов. И. В. Шералиев. А. Ахадова. М. А. “Ўрта Осиё ўсимликлари марфалогияси” СОП, ТИПО, Т.: 1991. 7. Ҳолдаров. Х. Хожиматов. К. Х. “Ўзбекистон ўсимликлари”, “Ўқитувчи” Т.: 1992. 8. www . ziyonet . uz

O'xshashlar

Макроспорогенез ва оналик гаметофитининг ривожланиши

Андроцей. Микроспорогенез. Гинецей

Чангланиш ва оталаниш. Мева, туп

Ўсимликлар эмбрологияси фанининг предмети, методлари ва аҳамияти

Қирқбўғимлилар Эқуисетинеаэ бўлими