Макроспорогенез ва оналик гаметофитининг ривожланиши - Botanika - Referatlar

Макроспорогенез ва оналик гаметофитининг ривожланиши

Yuklangan vaqt:

01.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4136 KB

Ko'chirib olish

Макроспорогенез ва оналик гаметофитининг ривожланиши Режа: 1. Планцета типлари 2. Уруғкуртак тузилиши 3. Макроспорани шаклланиши 4. Уруғчи гаметофитнинг ривожланиши 5. Муртак халталарнинг классификация типлари

Оналик гаметофитнинг тузилиши ҳақидаги дастлабки маълумотлар XIX асрнинг ўрталарида Гофмейстр (1849) тадқиқотларидан кейин пайдо бўлган. У биринчи марта ёпиқ уруғли ўсимликлардаги уруғкуртакнинг тузилишини тавсифлаб берган. Уруғкуртакнинг морфологияси, эволюцияси, шаклланиши ва келиб чиқишига бағишланган кўплаб асарлар мавжуд (Я.С.Модилевский,1963; И.Д.Романов 1971; Е.Н.Герасимова-Навашин 1971; В.А.Поддубная – Арнольди 1973; М.И.Савченко 1973; ва бошқ). Бу асарларда ҳам оналик гаметофитининг ривожланиш типлари ҳақида кўплаб ҳар хил тассавурлар айтилган. ХХ асрнинг ўрталарига келиб уруғчи гаметофитини ўрганишда электрон микроскопик (В.Rodkiewicz, 1973; J.Godineau 1971; W.Jonsen 1972; А.Чеботарь 1972 ва бошқ.), гистокимёвий (Н.Цингер,1958; Н.Цингер, В.А.Поддубная Арнольди,1959 ва бошқ.) ва цитокимёвий (В.И.Фурсов, 1964; В.П.Банникова, О.А.Хведынич, О.В.Овсянникова, 1978 ва бошқ.) усуллардан фойдаланган ҳолда тадқиқотлар олиб борилди. Бу тадқиқотларда уруғкуртакнинг асосий элементларини нозик тузилиши, вазифалари ҳақида батафсил маълумотлар келтирилган. Уруғкуртак ўзининг ривожланишида бир қатор мураккаб тузилишдаги морфологик ва цитокимёвий ўзгаришларга учрайди. Уруғкуртак онтогенезининг бошланиши И.Д.Романов (1971) фикрича, макроспороцитнинг ривожланишидаги табақалашувидан бошланиб макроспорогенез жараёни ва гаметофитни ривожланиши узлуксиз жараён ҳисобланади. ПЛАНЦЕТА ТИПЛАРИ Уруғчи ёпиқ уруғли ўсимликлар гулининг муҳим органи ҳисобланиб, у гулнинг марказий қисмида жойлашади. Гулдаги уруғчилар тўплами гинецей деб аталади. Уруғчилар бир ёки бир неча шакли ўзгарган мевабаргча ёки

карпеллалардан ҳосил бўлган. Уруғчи уч қисмдан тумшуқча, устунча ва тугунчадан иборат. Уруғчининг асосий қисми тугунча бўлиб, унинг ички қисмида ўсимлик турига қараб турли сонда уруғкуртаклар ҳосил бўлади ва ривожланади, уларнинг ҳар бирини ичида муртак халта, бошқача айтганда оналик гаметофити табақалашиб юзага келиши рўй беради. Уруғкуртаклар тугунча деворига бириккан жой плацента деб аталади. Планцеталар классифакцияси А..Тахтаджиян (1948) томонидан батафсил ёритилган бўлиб, у плаценталарни иккита юза ва четки плаценталарга ажратади. А. Юза ёки ламинал планцета I. Юза-ён планцета: уруғкуртаклар мевабаргчанинг бўйлама юзасининг ён қисмида жойлашади. II. Юза-ўрта плацента: уруғкуртаклар мевабаргчанинг орқа қисмида жойлашгади. Б . Чок бўйлаб плацента III. Бурчакли плацента: Уруғкуртаклар мевабаргчанинг қорин чокининг қирралари бўйлаб жойлашади. IV. Девор ёки париетал плацента: уруғкуртаклар мевабаргчанинг ички деворида чок бўйлаб узунасига жойлашади. V. Эркин ёки устунчали плацента: уруғкуртаклар мевабаргчалардан ажралган марказий устунча атрофи бўйлаб жойлашади. А..Тахтаджян фикрича юза-ён планцета плаценталарнинг энг содда примитив типи ҳисобланди. А..Тахтаджян планцета ва уруғчининг эволюциясига доир янги классификациясига кўра уруғчининг тузилишида мевабаргчалар сонига қараб гинецейларни икки типга ажратилади. Апокарп гинецей-уруғчи ҳосил бўлишида битта мевабаргча иштрок этади ва энг содда примитив тип деб ҳисобланади. Бунда уруғчилар ўзаро бирикмай, кўпинча спирал ҳолда мустақил жойлашади. Апокарп гинецей магнолиядошларда, айиқтовондошларда, дуккакдошларда ва бошқа оилаларда кенг тарқалган. Ценокарп гинецей эса икки ва ундан ортиқ мевабаргчанинг қўшилишидан ҳосил бўлади. Ценокарп гинецей типида мевабаргчаларнинг ўзаро қўшилиш

даражалари ва уруғкуртакларнинг жойланиш тартибига кўра синкарп, паракарп ва лизокарп гинецейларга бўлинади. Синкарп гинецей – уруғчини ҳосил қилаётган мевабаргчаларнинг фақат ён тарафлари қўшилиши натижасида юзага келади. Бунда уруғкуртак мевабаргчаларга қирраси бўйлаб бирикади. Бу типдаги гинецей кўпчилик бир паллали ўсимликларда учрайди. Паракарп гинецей – уруғчини ташкил қилган мевабаргчалар фақат қирралари билан туташади. Уруғкуртаклар эса деворнинг шу қиррали қисмида жойлашади. Бу хилдаги гинецей кўкнори, қовоқ, бодринг, қовун ўсимликларида учрайди. Лизокарп гинецей-уруғчи ҳосил бўлишида қатнашган мевабаргчаларниг ён томонлари қўшилиб ўсган синкарп гинецейдан ён деворларининг эриб кетиши ҳисобига юзага келади. Бу генецейда уруғкуртаклар гинецей устинсимон ҳолда жойлашади. Бу типдаги гинецей семизакдошлар ва чиннигулдошларда учрайди. расмда гинецей типларининг келиб келиб чиқиш йўллари схемаси тасвирланган. Уруғчи ва планцетанинг ўзаро муносабатини А..Тахтаджян қуйидагича изоҳлайди. Уруғчи типи Плацента типи Апокарп-I ва II юзали ва бурчакли Синкарп – III бурчакли деворли Паракарп – IV эркин, марказий Лизокарп –V (устунчали) расм Генеций ва плаценталарнинг асосий типлари (Тахтаджян 1945)

УРУҒКУРТАК ТУЗИЛИШИ Гулдаги уруғчи тугунчасининг ривожланишини муайян босқичида унда бўртиқлар кўринишида уруғкуртакни юзага келиши билан бошланади. У руғчининг тугунчасида бўртма пайдо бўлиши биланоқ дарҳол, унинг ҳужайралари орасида табақалашув бошланади. Плацентада аввало уруғкуртакнинг марказий, ўрта қисми ҳосил бўлади, уни нуцеллус дейилади. Нуцеллус юпқа целлюлоза пўстли паренхима ҳужайраларидан иборат. Турли систематик гуруҳларга мансуб ўсимлик турларида нуцеллус ривожланиши бир хил тарзда бўлмайди. Бир тур ўсимликларда у кучли даражада ривожланганкрассинуцеллят, бошқаларида эса суст даражада ривожлаган-тенуинуцеллят уруғкуртак ҳосил бўлади. Уруғкуртакнинг қопламлари (интигумент) ҳам нуцеллус билан бир вақтда ривожлана бошлайди, улар ички ва ташқи интегументдан иборат. Ўсимликларда интегументнинг юқори қисми уруғкуртакнинг учида қўшилиб ўсмай тирқиш-микропиле ҳосил қилади. Ўша жойдан муртак халтага борадиган чанг найлари ўтади. Микропиле одатда уруғкуртакнинг ички интигументидан ҳосил бўлади. Айрим ҳолларда ташқи интигумент, баъзи ўсимликларда иккала интигументдан ҳосил бўлади. Уруғкуртакнинг юқори қисми микропиляр, унга қарама-қарши пастки қисми халазал қисм деб юритилади (расм). расм. Polygonum corisrium уруғкуртагининг кундаланг кесмаси Уруғкуртак

плацентага уруғбанд (Савченко, 1973): а -ташқи интегумент, б -ички интегумент , в -орқали бирикади. Уруғбанд тугунчадан нуцеллус, г - муртак халта. Озиқ моддаларни уруғкуртакка ўтказиш вазифасини ҳам бажаради. Айрим ўсимликларда масалан, ғалладошларда уруғбанд плаценто-халаза деб номланган ҳосила билан алмашган. Ёпиқуруғли ўсимликларнинг турли оилаларига мансуб туркумларни турларида уруғкуртакнинг шакли ва катталиклари ҳам бир хил эмас. У одатда юмалоқ, овал, чўзиқ каби кўринишларга эга. Микропилени плацентага нисбатан жойланиш ҳолатига кўра нуцеллуснинг ривожланиши, ўтказувчи тўқиманинг тузилиши ва бошқа белгиларига кўра уруғкуртакни бир неча типларга бўлиб ўрганилади. М.И.Савченко, (1973) уруғкуртакни асосий иккита типга ажратади: а) ортотроп; б) анатроп. Бу типларда рўй берадиган айрим ўзгаришлар туфайли гемитроп, кампилотроп, ортокамилотроп, орто-цирцинотроп, ана-цирцинотроп деб номланадиган ҳолатлар кузатилади (расм). Уруғкуртакнинг биз қайд этган ҳолатларни ўсимликларни тарихий тараққиётида уруғкуртакдаги ўзгаришлар деб ҳисобланади. Бунда чанг донаси ҳосил қилган найнинг ўсишига ва уруғланишни оптимал даражада амалга ошишига йўналтирилган. Тенуинуцелят уруғкуртакларда интигументнинг ички қаватини ташкил этган ҳужайраларидан кўп ҳолларда интегументал тапетум (эндотелий) ривожланиб, у муртак халтани ўрайди. Интегументал тапетум кутикула билан қопланган ичи қўйиқ цитоплазмали ва анча йирик ядроли ҳужайралардан ташкил топган. Интегументал тапетумнинг ҳужайраларида кутикулали пардани бўлишини айрим мутахассислар, муртак халтадан озиқ моддаларнинг келишига тўсқинлик қилади, деб ҳисоблашса, бошқалари бу парда секреторлик вазифани бажаради деган фикрни билдиради. Учинчилари интегументал тапетум муртак халта, муртак ва эндоспермни бир томондан, иккинчи томондан интегументнинг мувофиқлашган ҳолда ўсишини таъминлашда иштирок этади, деб ҳисоблайди. Шу боисдан у меристематик

характерни сақлайди, тухум ҳужайра ва марказий ҳужайра уруғланганидан кейин муртак ҳамда эндоспермни жадал равишда ривожланишида иштирок этади. расм Уруғкуртак типлари. А – асосий (Goebel, 1933); 1- ортротроп ёки атроп, 2анатроп, 3-гемитроп, 4-кампилотроп, 5-амфитроп; Б-цирцинотроп уруғкуртакнинг кетма-кет ривожланиш босқичлари Plumbago capensis (Haupt, 1934); B-турли типдаги уруғкуртакларнинг схематик боғлиқлиги, (Савченко, 1973); 1-5-А; расмнинг айнан ўзи; аорто кампилотроп; б-ана- кампилотроп; г-орто-амфитроп; 6-гипертроп; д-ана-амфитроп; еорто- цирцинотроп; ж-ана-цирцинотроп.

Археспорий . Уруғкуртак ривожланишининг дастлабки босқичларида эпидермис остидаги нуцеллуснинг марказий қисмида унинг атрофидаги бошқа ҳужайралардан анча катталиги ва қуюқ цитоплазмага эгалиги билан фарқланадиган бир ёки бир нечта ҳужайра, бирламчи археспорий, соддароқ айтганда археспориал ҳужайралар ҳосил бўлади. расм Уруғчи археспориясининг типлари (схемаси). Археспорийлар бир, икки, ва кўп ҳужайрали бўлиши мумкин. Археспориал ҳужайраларнинг сони ва уларнинг кейинги ривожланиб боришига кўра унинг олтита типи фарқланади (расм). I тип. Археспориал ҳужайралар кўп миқдорда ҳосил бўлади. Уларнинг ҳар бири иккига бўлиниб қопловчи-эпидермис томонга қараган, иккинчиси спороген-нуцеллусга қараган иккита ҳужайрани ҳосил қилади. Қопловчи,

ҳужайралар яна бир неча марта бўлинади, спороген ҳужайралар макроспоранинг (макроспороцитнинг) оналик ҳужайраларини ҳосил қилади. II тип. Битта археспорий ҳужайра табақалашади, у бўлиниб қопловчи (ўровчи) ва спороген ҳужайрани ҳосил қилади. Қопловчи ҳужайра бир неча марта бўлинади. Спороген ҳужайра макроспоранинг оналик ҳужайрасига айланади. III тип. Битта археспориал ҳужайра табақалашади, у бўлиниб қопловчи ва спороген ҳужайраларни ҳосил қилади. Қопловчи ҳужайра кейинчалик бўлинмайди, спороген ҳужайра макроспоранинг оналик ҳужайрасига айланади. IV тип. Битта археспориал ҳужайра табақалашади, у бевосита макроспоранинг оналик ҳужайрасига айланади. V тип. Бир неча археспориал ҳужайралар табақалашиб, макроспоранинг оналик ҳужайраларига айланади. VI тип. Битта археспориал ҳужайра табақалашади, у муртак халтанинг оналик ҳужайрасига айланади. Ҳозирги кунда археспорийнинг эволюцияси нуцеллус эволюцияси каби аста-секинлик билан редукцияланиб борган деб ҳисобланади. Археспорийдаги редукция иккита йўналишда: бир томондан археспорий ҳужайраларини сонини камайиши; иккинчи томондан ҳужайралар бўлиниш сонининг бирламчи археспориал ҳужайрадан муртак халтанинг оналик ҳужайраси ҳосил бўлишигача бўлган даврни қисқариши яъни қопловчи ҳужайраларнинг ҳосил бўлишининг чекланиши, ва археспориал ҳужайранинг бевосита макроспороцитнинг оналик ҳужайраларига айланиши ҳатто, муртак халтанинг оналик ҳужайрасини ҳосил қилади. Археспорийнинг редукцияси нуцеллус редукцияси билан боғлиқ бўлиб, одатда тенуинуцеллят уруғкуртакларда битта археспорий ҳосил бўлади.

МАКРОСПОРАНИ ШАКЛЛАНИШИ Буғдойда макроспораларнинг юзага келиши ва уларни шаклланишини Батыгина (1974) қуйидагича изохлайди. Макроспораларнинг оналик ҳужайраларида икки марта мейоз бўлиниш рўй беради (расм а–к). расм. Буғдойдаги макоспорагенез (Батыгина, 1974): а-археспориал ҳужайра, б - макроспороцит, в- з- макроспорацитнинг I- мейотик бўлиниши, и-диада макроспор, к-тетрада макроспор, л-халазал макроспоранинг ривожланиши. Биринчи мейоз бўлинишдан кейин макроспораларнинг диадаси (расм, и). Макроспораларнинг иккинчи бўлиниши натижасида макроспоралар тетрадаси ҳосил бўлади (расм, к). Уларнинг ҳар бири гаплоид сондаги хромосомаларга эга.

Макроспоралар тетрадасини ҳосил бўлишида уларнинг ҳужайралари орасидаги тўсиқлар турлича юзага келади. Тўсиқларнинг ҳосил бўлишига қараб макроспораларнинг жойланиши ҳам турлича бўлди. Макроспораларнинг тетрадада жойланиши беш типда: чизиқсимон; Т-симон; тескари Т-симон; квадрат; тетраэдрик кўринишда бўлади (расм, а-д). расм. Макраспораларнинг тетрадада жойланиш схемаси а-чизиқсимон, б-Т-симон, в-тескари Т-симон, г-квадрат, д – тетраэдрик. Макроспорогенезда ҳам микроспорогенездаги каби ҳужайра пўстида каллоза тўпланади. Бир қатор мутахассисларнинг якдил фикрларига кўра , пўстлар спороген ҳужайраларни унинг атрофидаги тўқималардан ажратиб туради. Макроспораларнинг характерли хусусияти улардаги қутблиликни мавжудлигидир. Бу ҳолат макроспоранинг микропиляр ва халазал қисмидаги цитоплазманинг сифат жиҳатлари турличалиги билан изоҳланади.

Гулли ўсимликларнинг кўпчилигида макроспорогенез даврида тўртта макроспора ҳосил бўлади. Улардан халазал яъни энг тагидаги макроспора ўлчами катталашади ва муртак халтанинг оналик ҳужайрасига айланади (расм, л). Юқоридаги учта макроспоралар ҳалок бўлади. Onagraecae оиласига мансуб туркум ўсимликларнинг ҳаммасида ва Asteraceae, Cucurbitaceae, Malvaceae ва Leguminosae оиласининг айрим туркумларининг турларида муртак халта юқориги микропиляр макроспорадан ривожланиб шаклланади. Colchicium autumnale ўсимлигида эса муртак халтани юзага келтирадиган макроспора бошқа макроспоралардан анча катталиги билан фарқланади. Кейинчалик бу фарқ битта макроспорани ҳисобига озиқланиши туфайли ортиб бориб, қолганлари эса ҳалок бўлади. Янги ҳосил бўлган макроспораларда ҳужайранинг протопласти меристематик ҳужайраларнинг протопласти каби тузилган бўлиб, эндоплазматик тўр унча ривожланмаган биттадан узун ва қисқа донадор тўрдан, кам миқдордаги митохондрия ва диктиосомалардан иборат бўлади. Ўсишни бошлаган макроспорада цитоплазманинг такибий қисми ва пўстнинг барча қисмлари синтезланади. Бу жараёнда Гольжи аппарати, гиалоплазма рибосомалари ва ядро иштирок этади . Кўп ҳужайрали археспорийда бир уруғкуртакнинг ўзида бир нечта макроспоралар ривожланиши мумкин, улардан муртак халталар шакллана бошлайди лекин, шунга қарамай, улардан биттаси етук даражагача етиб боради. Айрим ҳолатларда битта уруғкуртакда иккита муртак халта ҳосил бўлади. УРУҒЧИ ГАМЕТОФИТНИНГ РИВОЖЛАНИШИ Polygonum-типдаги муртак халта халазал макроспоранинг ривожланишидан шаклланади. Макроспоранинг ядроси митоз бўлиниб, иккита ядрони ҳосил қилади, бу ядролар ҳужайранинг қарама-қарши

қутбларига йўналади. Ҳужайранинг ўрта қисмида ядролар орасида вакуола пайдо бўлади (расм 1). Кейин ҳар бир ядро яна бўлинади, натижада тўрт ядроли муртак халта шаклланади (расм, 2). Тўртта ядронинг ҳар бири яна бир марта бўлиниб, саккиз ядроли муртак халтани ҳосил қилади (расм, 3). Шундай қилиб, навбатма-навбат уч марта бўлинишлар натижасида муртак халтанинг қарама-қарши қутбларида тўрттадан гаплоид ядролар юзага келади. Ҳар иккала гуруҳ ядролар катта вакуола билан ажралиб туради. Муртак халтани шаклланиш жараёнида унинг ядроларида табақалашув жараёни рўй беради. Табақалашув анча илгари бошланиб, дастлаб у икки ядроли муртак халтада намоён бўлиб, уларда ДНК нинг тўпланиши турли даражада ифодаланади. расм. Тамаки муртак халтасининг шаклланиши

1. Икки ядроли муртак халта, 2- тўрт ядроли, 3- саккиз ядроли, 4- шаклланган муртак халта, (с- синергид, т-тухум ҳужайра, мх-марказий ҳужайра, а-антиподалар). Микропиляр ядрони хроматинида ДНК Фельген реакциясининг таъсирида ингичка узун иплар кўринишида ядро бўйлаб тарқалган. Халазал ядрода Фельген реакцияси ёрқин намоён бўлиб, ундаги хроматин иплар бир мунчага йўғон ва ядро бўйлаб ўзаро тиғиз ҳолда ядрочага жуда яқин жойлашади. Икки ядроли муртак халтада цитоплазма унинг қутбларида тўпланган ва у ипсимон кўринишида марказий вакуолани ўраб туради. Цитоплазма майда вакуолали бўлиб, кўп миқдорда РНК тутади. Тўрт ядроли муртак халтада халазал ва микропиляр қисмлардаги ядроларда ўзаро фарқлар кўп эмас. Микропиляр ядрода ДНК дона ва иплар кўринишда асосан ядро атрофида жойлашади. ДНКнинг ипсимон кўринишидаги озроқ қисми бутун ядро бўйлаб ядроча яқинида тарқалган. Халазал ядрода хроматин зич чигаллашган иплар ҳолида, фақат ядро атрофида жойлашади. Ядроча атрофида оптик бўш қисм пайдо бўлади. Микропиляр қисмнинг цитоплазмасида анча йирик вакуолалар пайдо бўлади. Цитоплазма ҳамда ядрочада кўп миқдорда РНК бўлади. Саккиз ядроли муртак халтада фақат қутблардагина эмас, ҳар бир қутб чегарасидаги ядроларнинг орасида аниқ ифодаланган фарқлар мавжуд. Микропиляр қисмида уч типдаги ядро юзага келади. Микропилега яқин жойлашган иккита ядро ўлчамлари, анча кичик бўлиб, кейинчалик синергид ядроларига айланади. Улардаги ДНК донадор ва иплар кўринишида бўлади, шунингдек кўп ҳолларда ядронинг атрофида жойлашади. Муртак халтанинг ўртароғида бўлғуси тухум ҳужайранинг ядроси жойлашади. У олдинги ядролардан катталиги ва унда хроматинларни ядро бўйлаб бир текис тарқалиши билан фарқ қилади. Энг каттароқ ядро муртак халтанинг марказида жойлашиб, олдинги бошқа ядролардан тузилмаларини

камлиги билан ажралиб туради. Ундаги ДНК ядро бўйлаб жойлашган ингичка иплар кўринишига эга. Микропиляр ядро цитоплазмаси ўзини тузилишига кўра бир хил эмас: анча тиғизроқ цитоплазма микропиле яқинида, кўпроқ вакуолалашган қисми эса юқориги қутбий ядро атрофида бўлади. Цитоплазманинг бундай тартибда жойланиши кейинчалик тухум аппарати ва марказий ҳужайра орасида тўсиқ пайдо бўлшига мос келади. Муртак халтани халазал қутбида келгусида антиподга айланадиган катталиги ва ядродаги тузилмалари бир хил бўлган учта ядро шунингдек, битта катта бўлғуси пастки марказий ядро жойлашган. Биринчи учта ядрода тиғиз ҳолдаги иплар ва майда доналар ҳолида Фельген реакциясида яхши намоён бўладиган ДНК кўринади, улар ядро атрофида жойлашади, у хроматин ядроча билан алоқада бўлмайди. Йирик халазал ядродаги ДНКнинг намоён бўлиши, бошқа учта ядролардагига нисбатан анча сезиларсиз бўлиб, ДНК ингичка иплар ҳолида бутун ядро бўйлаб жойлашади. Цитоплазманинг халазал томонида иккита зона кўринади. Халазалга яқин жойлашган цитоплазма анча қуюқ ва унда кўп сонли РНК тутади. Муртак халта нинг ўртасига яқин жойлашган вакуолалашган қисмидаги цитоплазмада РНК миқдори оз, ундан қуйида марказий ядро бўлиб, унинг катталиги юқориги марказий ядрога тенг. Саккиз ядроли муртак халта ҳосил бўлганидан кейин қарама-қарши қутбларидаги ядролар орасидаги аниқ дифференциалашувдан сўнг, муртак халтанинг ҳамма қисмида ҳам муҳим жараён яъни ядролар ва еттита ҳужайранинг орасида тўсиқ ҳосил бўлиши бошланади (20-расм,4). Микропиляр қутбда учта тухум ҳужайра ва иккита синергиддан иборат тухум ҳужайра аппарати шаклланади. Халазал қутбда учта антипод ҳужайраси ҳосил бўлади. Муртак халтанинг асосий қисмини марказий ҳужайра эгаллайди, у тухум ҳужайра аппарати ва антиподлар орасидаги ўринда жойлашади.

Муртак халта шаклланиб борган сари унинг ўлчами катталашади, ҳужайраларнинг дифференциалашув даврини бошланишига қадар сезиларли даражада катталашади. Муртак халтани катталашуви билан бир вақтда уруғкуртак ҳам ўсади. Бироқ унинг алоҳида тўқималари дегенерацияланиши мумкин. Зеро, муртак халтанинг ўсиши фақат ўсимликдан озиқ моддаларни, хусусан нуцеллус тўқималарини ўзлаштирилиши ҳисобига ҳам рўй беради. Шу боисдан муртак халта ривожлана борган сари, унга яқин жойлашган нуцеллуснинг ҳужайралари аста-секин парчалана боради. Мураккабгулдошларга мансуб айрим ўсимликларда муртак халтанинг етилиш даврига келиб, нуцеллус бутунлай редукцияланиб кетиши мумкин. Бундай ҳолларда муртак халта интегументал тапетум яъни эндотелий билан чегараланиб қолади. Эндотелий ҳужайралари муртак халтанинг ҳосил бўлиш даврига келиб, ультра тузилишида ўзгаришлар натижасида юқори даражада мураккаблашади. Донадор эндоплазматик тўр, кўп сонли диктиосомалардан иборат фаол Гольжи аппарати, кўп сонли эркин рибосомалар ва микронайлар бўлишига қарамай, бундай интегументал тапетум юксак секреторлик фаоллигини намоён қилади, деб бўлмайди. Эндотелий ҳужайралари уруғкуртакнинг халаза қисмидан муртак халтага келаётган озиқ моддаларни интигументга ўтказишда барьертўсиқ вазифасини бажаради. Polygonum типидаги муртак халтанинг морфологик тузилиши. Муртак халтани ташкил этган ҳужайралар шаклланиб бориш жараёнида турлича даражада дифференциалашуви уларнинг муртак халта тузилмасидаги турлича жойлашувига, шунингдек озиқланиш шароитларига боғлиқ бўлиб, морфологик жиҳатдан бу ҳолат ҳужайраларнинг катта- кичиклиги, уларнинг шакли ва тузилишларида ифодаланади. Синергидлар. Муртак халтанинг микропиляр қисмидаги тухум аппаратнинг таркибига кирадиган иккита ҳужайра ҳисобланиб, улар микропиляр қисми билан микропилини яқинида жойлашади (20-расм, 4, с). Синергидларнинг микропиляр қисмида тишсимон ўсимталар ва ипсимон

аппарат ҳосил бўлади. Синергид ядроси тишсимон ўсимталарнинг сатҳида бирбирига симметрик жойлашади. Синергиднинг апикал қисми муртак халтанинг ички қисмига йўналган бўлиб, вакуола жойлашган бўлади. Синергидларнинг пўсти бир хил таркибли эмас. Микропиляр томони полисахарид таркибли зич пўст билан қопланган бўлиб, бошқа ўсимликларнинг ҳужайраларини пўсти каби бўлади. Синергиднинг апикал томонидаги пўсти юпқа плазмолеммадан иборат. Синергидлар уруғланиш жараёнида муҳим аҳамиятга эга, унинг вазифалари ҳам хилма – хил бўлиб, қуйидаги вазифаларни бажаради: 1. Чанг найини муртак халтага жалб этишда хемотропик моддалар ажратади; 2. Чанг найининг пўстини эритади; 3. Спермийларни тухум ҳужайра ва марказий ҳужайранинг орасига тушишини таъминлайди, бу эса уларни ҳужайрада аниқ жойланишига сабаб бўлади. Тухум ҳужайра – одатда ноксимон кўринишга эга бўлиб, синергидлардан бироз пастроқда жойлашади. Унинг ядроси йирик, апикал қисмида цитоплазма, базал қисмида катта вакуола жойлашган (20-расм, 4, тҳ). Ғалладошларга мансуб ўсимликларда цитоплазманинг асосий қисми ядро билан бирга тухум ҳужайранинг ўрта қисмида, майда вакуоласи чеккароқда жойлашади. Тухум ҳужайранинг пўсти соф пелликуладан иборат. Уруғланган тухум ҳужайрадан муртак ривожланади. Марказий ҳужайра – қарама-қарши қутбларда қолган биттадан ядронинг муртак халта маркази томон силжиши ва ўзаро қўшилиши натижасида ҳосил бўлади (20-расм, 4, мҳ ). Бу ядролар гоҳида уруғланиш жараёнигача қўшилмайди. Қўшилмаган ядроларни муртак халта марказида устма-уст ётиши қутб ядролари деб аталади. Марказий ҳужайранинг юқориги чегараси синергидларнинг тишсимон ўсимталаригача боради. Марказий ҳужайра тухум ҳужайра аппаратини деярли ҳамма томонини ўрайди. У кучли

вакуолалашган, цитоплазмасининг асосий қисми тухум ҳужайра аппаратидан антиподларга ўтадиган боғламларда жойлашган. Бу боғламнинг цитоплазмасида асосан тухум ҳужайра аппаратининг яқинида марказий ядро жойлашади, уни марказий ҳужайра ҳам дейилади. Марказий ҳужайранинг пўсти плазмолеммадан иборат. Уруғланганидан кейин ундан эндосперм ҳосил бўлди. Антиподлар – муртак халтанинг қарама-қарши қутбдаги ядролардан ҳосил бўлади ва халазал қисмида жойлашади (20-расм, 4 а). Муртак халтанинг ривожланишини дастлабки даврида антиподлар учта бўлади. Айрим ўсимликларнинг муртак халтасида антиподларнинг сони 6 тагача, айримларида 8 тагача ва ундан ҳам кўп бўлади. Бошоқдошлар оиласига мансуб ўсимликларда антиподларнинг сони 30 тага етиши мумкин. Ҳужайранинг пўсти полисахаридли плазмолеммадан иборат. Антиподларнинг ҳужайраларида майда вакуолалар мавжуд, ядро марказда жойлашган бўлиб, баъзи ҳолларда тухум ҳужайра ва синергидларга ўхшаб кетади. Лекин цитоплазмаси қуюқ бўлиши ва тўқ рангга бўялиши, шунингдек ҳаётийлиги, сони, ўлчамлари, ҳар бир ҳужайрадаги ядроларининг сони ва хромосома тўплами билан ҳам фарқ қилади. Антиподаларнинг муртак халтадаги аҳамиятини мутахассислар озиқ моддалар билан таъминлаш деб ҳисоблайдилар. Бу нуқтаи назар муртак халтанинг халазал қисмини юксак даражадаги метаболлик фаолиятининг гистокимёвий маълумотлари билан тасдиқлайдилар. Муртак халта пўстининг мавжудлиги ҳақида мутахассисларни турли фикрлари мавжуд. Тадқиқотчиларнинг бир гуруҳи муртак халта ўз пўстига эга бўлиб, ривожланишнинг барча дарвларида, шунингдек етилган муртак ва эндосперм юзага келгунча сақланади, деб ҳисоблашади. Бу фикрнинг тасдиғи сифатида яхлит муртак халтани уруғкуртакнинг, тўқималаридан мацерация қилиш орқали ажратиб олиш мумкин, деб ҳисоблайдилар. Айрим тадқиқотчиларнинг фикрича, муртак халтанинг пўсти ривожланишининг дастлабки даврларида пайдо бўлиб, муртак халта етила

борган сари, у йўқолиб кетади. Ва ниҳоят, учинчи гуруҳ муаллифлар етилган муртак халта ўз пўстига эга эмас, уни ўраб турган уруғкуртак ҳужайраларини полисахаридли пўсти билан ажралган холос деб эътироф этади. Муртак халтанинг ультра тузилиши. Ҳозирги кунда ғўза, каноп, маккажўхори, қоқиўт, арпа каби кўплаб ўсимликларнинг муртак халтасини ультра тузилишлари ўрганилган. Тўрт ядроли муртак халтадаги барча органоидлар муртак халтанинг она ҳужайрасидагига нисбатан анча ўзагаришларга учраганлиги аниқланган. Митохондрийларнинг сони ва уларни ўлчамлари ошганлиги, фаол диктиосомаларнинг сони ва ядро мембранасидаги пораларнинг сони ҳам ортганлиги натижасида рўй берган ўзгаришлар тўрт ядроли муртак халтани бир ядролига нисбатан фаоллигидан далолат беради. Етилган муртак халтанинг ҳужайраларини ультра тузилишларида ҳам фарқ кузатилган. Бу уларнинг турли физиологик фаолликка эгалигидан далолат беради. Синергидлар юксак даражада табақалашган метаболлиги фаол ҳужайралар ҳисобланиб, уларнинг цитоплазмасида яхши ривожланган эндоплазматик тўр, митохондрий, пластид, лизосома, ёғ томчилари ва кўплаб диктиосомалар учрайди. Эндоплазматик тўр ва митохондрийлар асосан, ипсимон аппаратни яқинида жойлашади. Ядро ташқи пўстининг кўплаб жойларида эндоплазматик тўр билан боғланишларни ҳосил қилган. Тухум ҳужайранинг метоболлик фаолияти сезиларсиз бўлиб, ҳужайра цитоплазмасида барча ҳужайраларга хос органоидлар тутишига қарамай, уларнинг сони синергидлардагидан кам бўлади. Бундан ташқари цитопалазмадаги органоидларнинг ривожланганлиги ҳам юқори даражада эмас. Митохондрийлардаги кристалар яхши намоён бўлмаган. Рибосомалар полисомаларга жамланмаган, баъзан эндоплазматик тўр ҳам сезиларли даражада ривожланмаганлиги аниқланган. Марказий ҳужайра цитоплазмасидаги органоидлар бошқа ҳужайраларни метаболлик фаоллигидан юқори. Унинг цитоплазмасида пластидлар мавжуд бўлиб, крахмал тутади, кристалари яхши намоён бўлган митохондрийлар

кўп, донадор ва силлиқ эндоплазматик тўр сони кўп, рибосомалар полирибосомаларга жамланган. Мараказий ҳужайранинг характерли белгиси диктиосомаларнинг сонини кўплиги ҳисобланади. Антиподиал ҳужайралар фаол ҳужайралар белгисини намоён қилади. Уларнинг цитоплазмасида митохондрийлар, диктиосомалар, пластидлар ядро билан ўзаро боғланишни ҳосил қилган мустақил ёки эндоплазматик тўр билан боғланган рибосомалар кўп. Антипод ҳужайраларнинг ядроларида поралар ҳам талайгина. Ҳужайраниг пўстида плазмодесмалар мавжуд. Муртак халтанинг цитокимёси . Муртак халтанинг цитокимёси ҳар томонлама ўрганилмаган. Асосан ДНК ва РНК тўпланишини Фельген ва Барше бўёғи ёрдамида ўрганилган. Муртак халтадаги антипод ядроси Фельген реакциясини аниқ намоён қилган. Ундан бироз шиддатсиз бўлсада, етарли даражада аниқ реакцияни синергид ядролари ҳосил қилган. Турли систематик гуруҳларга мансуб ўсимликларнинг тухум ҳужайрасидаги ядро таркибида ДНК намоёнлиги бир хил эмас. Шунга кўра тухум ҳужайраларда ДНКнинг намоён бўлиш даражаси уч гуруҳга бўлинади. 1. Бангидевона, тамаки ва бошқа ўсимликларнинг тухум ҳужайралари Фельген реакциясига ижобий кучли намоён бўлади. Уларнинг тухум ҳужайраларини ядроларидаги хроматин тузилмасида ДНК аниқ ифодаланган. 2. Буғдой, арпа, ғўза ва бошқа ўсимликлар тухум ҳужайраларида Фельген реакциясига ижобийлиги сезиларсиз намоён бўлган. Уларнинг ядроларида ДНК аниқ кўринмайди. 3. Кунгабоқар, скерда ва бошқаларнинг тухум ҳужайраларида Фельген реакцияси салбий, уларнинг ядроларида ДНК деярли намоён бўлмаган. Марказий ҳужайра Фельген реакциясини жуда кам ёки салбий намоён қилган. Бу реакция натижасида мазкур муртак халтанинг марказий ҳужайра ядросида ДНК намоён бўлиши деярли рўй бермайди. Шу боисдан муртак

халтадага тухум ҳужайрада Фельген реакцияси ижобий, марказий ядрода эса салбий ҳолати кузатилган. Жинсий ҳужайраларнинг ядросида Фельген реакцияси намоён бўлиш ёки бўлмаслиги мутахассислар томонидан турлича талқин қилинган. Бу борада иккита нуқтаи-назар мавжуд бўлиб, улардан рангига кўра “йўқолиб қолган” ДНК тўпланган жойини ўзгартиради ва цитоплазмага ўтади. Ҳақиқатдан ҳам айрим ўсимликларнинг муртак халтасидаги тухум ҳужайранинг цитоплазмасида кўп миқдорда ДНК учрайди. Тухум ҳужайрадаги цитоплазмада ДНК, шунингдек кўп миқдордаги митохондрийларнинг мавжудлиги, унда ДНК бўлиши билан изоҳланади. Шу боисдан жинсий ҳужайраларнинг ядроларида Фельген реакциясини намоён бўлмаслиги ДНКнинг цитоплазмага ўтганлиги билан ифодаланади. Мутахассисларнинг бошқа нуқтаи назарларига кўра, ижобий Фельген реакциясини намоён қиладиган ДНКнинг сезилмаслиги табиий зарурдай, чунки жинсий ҳужайралар етилаётганида, уларнинг ядроларини ҳажми ҳам анча ортади. Шу сабабли ДНК ядронинг бутун юзаси бўйлаб тақсимланади. Фельген реакциясини шу даражагача пасайиб, ДНКни аниқлай олмаслиги, бўялган материални яхши ифодаланиб, кўринмаслиги сабабли деган хулосага келинган. Мутахассисларнинг кўпчилиги шу нуқтаи назарни эътироф этишади. ДНКнинг етарли даражада бўялиб, уни кўриш мумкин бўлган ҳолатга етмаганлиги ядрода дисперс ҳолда эмас, балки, унинг физикавий-кимёвий ўзгаришлар ҳосил қилгани билан ҳам изоҳланади. РНК муртак халтанинг барча ҳужайраларида мавжуд бўлиб, тухум, синергид ва антипод ҳужайраларига нисбатан марказий ҳужайрада камлиги аниқланган. Цитофотометрия усули билан помидор нўхат ва традесканция ўсимликларининг тухум ҳужайра ядросидаги ДНК миқдори аниқланганда, тухум ҳужайра ядросидаги ДНК миқдори нуцеллус ҳужайраларини ядросидаги ДНК миқдоридан икки ҳисса камлиги, унинг ДНКси гаплоид

тўпламга тенглиги аниқланган. Бу усул билан уруғланмаган тухум ҳужайрада ДНК синтези рўй бермаслиги аниқланган. Тухум ҳужайранинг ядросини ҳосил қилувчи тўрт ядроли муртак халтанинг микропиляр ядросида ДНК синтези интерфазанинг охирроғида бошланиб, унинг ҳосил бўлиш жараёни энг кўп вақт давом этади. Давом этиши бўйича кўпи G 1 -просинтетик, энг қисқаси G 2 - постсинтетик ҳисобланади. Биофизик люминесцент спектрал микроскоп таҳлили ёрдамида ўрганилаётган ядронинг хроматинини физик-кимёвий ҳолати аниқланган. Унга кўра, муртак халтани ташкил қилган барча ҳужайраларнинг ядросидаги хроматин ўзининг тузилишига кўра фарқланади. Тухум ҳужайранинг Фельген ижобий реакцияси ядродаги хроматин ДНКсининг барқарор ҳолдаги тузилишга эга эканлиги, унинг асосий қисми оқсиллар билан мустаҳкам боғланиб зич гетерохроматин таркибига кириши, ДНКнинг кам қисмигина диффуз хроматинда бўлиши тухум ҳужайрани зарурий миқдордаги метаболитик фаоллик даражасини таъминлайди. Марказий ҳужайранинг ядро ДНКси аксинча лабил тузилишидаги ҳолатни намоён қилади ва у диффуз ҳолдаги хроматин таркибига киради. Бу хроматин ядро мембранаси билан мустаҳкам алоқага эга. Тухум ва марказий ҳужайрлар ядросидаги РНК миқдори ҳам ўзаро фарқланади. Тухум ҳужайранинг ядросида РНК кўп ва у ядрочада жойлашган бўлиб, хроматин тузилмалари билан лабил ҳолда боғланган оқсиллар билан кучсиз боғланган. Тухум ҳужайра ядросидаги ДНКнинг асосий қисмини фаоллиги анча пастлиги туфайли ядро РНКси унинг ривожланиши жараёнида янги синтезланган эмас, балки ғамланган бўлса керак, деб тахмин қилинади. Марказий ҳужайранинг ядросида РНК тухум ҳужайранинг ядросидагидан кам. У хроматиннинг ДНКсидаги каби лабил тузилма ҳолатида бўлади. РНКнинг унчалик кўп миқдорда бўлмаслиги марказий

ҳужайра ядросидаги хроматиннинг диффуз тузилма ҳолида бўлишига қарамай асл фаоллигига гувоҳ бўлмайди. Синергид ва антипод ядроларнинг хроматинларини физик-кимёвий ҳолатлари анча ўхшашдир. Ҳар иккала ядро метаболитик жиҳатидан анча фаол ҳолатга эга. Улардаги ДНК барқарор ва лабил-фаол ҳолдаги тузилиш ҳолатида бўлади. Фарқи шундан иборатки, антипод ядросидаги ДНК, синергид ядроларидагидан метаболитик жиҳатидан анча фаолдир. Хроматиннинг барқарор ҳолда бўлишида оқсиллар ва липидлар ҳам иштирок этади. Синергид ва антипод ядроларида РНК кўп. Унинг бир қисми мустақил ҳолдагидан лабилликни намоён қилади. Шу билан бирга РНКнинг оқсиллар билан мустаҳкам алоқадорликни ҳосил қилганлари ҳам бор. Уларнинг вазифалари ҳақида маълумотлар ҳозирча кўп эмас. Юқоридалардан келиб чиқиб, хулоса қилиш мумкинки, уруғланишга тайёр бўлган муртак халтанинг ядроси, айниқса тухум ҳужайра ва марказий ҳужайранинг ядроси турли ҳолатларда бўлади. Турли систематик гуруҳларга мансуб бўлган ўсимликларнинг ядроларини Фельген реакциясида бўялишидаги фарқлари, уларнинг хроматини турли тузилма ҳолатларида бўлганлиги билан изоҳлаш мумкин. Турли систематик гуруҳларга мансуб ўсимликларнинг марказий ҳужайраларининг ядросидаги хроматин физик-кимёвий ҳолатга кўра асосан ўхшашдир. Тухум ҳужайранинг ядросидаги хроматин фарқланиши зарур. Фельген салбий тухум ҳужайралардаги хроматинни ҳолати марказий ҳужайрадаги хроматин ҳолатига яқин деб ҳисобланади. МУРТАК ХАЛТАЛАРНИНГ КЛАССИФИКАЦИЯ ТИПЛАРИ Polygonum типидаги муртак халта гулли ўсимликларнинг турли систематик гуруҳларига мансуб турларида аниқланган. Шунинг учун бу типдаги муртак халта барча гулли ўсимликларга хос, деб фараз қилинган.

Гулли ўсимликларда олиб борилган тадқиқотлар натижасида бошқа типлардаги муртак халталар бўлиши ҳам мумкинлиги аниқланган. Муртак халтанинг тузилиши ва ривожланишидаги хилма-хилликни, уларнинг эволюцияси бўйича бир қанча классификациялар тузилган, лекин улар орасида И.Д.Романов (1971) томонидан тузилган классификация тўлароқ ҳисобланиб, учта белги асос қилиб олинган. 1) муртак халтани ҳосил бўлишидаги макроспоралар сони; 2) макроспоранинг оналик ҳужайрасидан тухум ҳужайрани ҳосил бўлгунча бўлинишлар сони; 3) қутбийлик яъни етилган муртак халтада ядроларнинг жойланиши. И.Д.Романов юқоридагиларга асосланиб, муртак халтанинг ривожланиши ва тузилишларини 13 тип ва 3 кенжа типга бўлади (расм). Классификациянинг биринчи белгиси бўйича: муртак халтани ҳосил бўлишидаги макроспоралар сонига кўра барча типдаги муртак халталар уч катта гуруҳга бўлинади: I. Моноспорали Polygonum ва Oenathera типлардаги муртак халта тетрада макроспоранинг битта ҳужайрасидан ҳосил бўлади. II. Биспорали Allium типи ва Podоstermum кенжа типларидаги муртак халта диада макроспоранинг битта ҳужайрасидан ҳосил бўлади. III. Тетраспорали Balsamia типи, Drusa типи ва Clentonia кенжа типи билан, Fritillaria, Plumbagella, Adoxa, Tulipa tetraphylla, Eriostemonas, Penae, Plumbago типлари ва Peperomia типи Acalypha кенжа типи билан мансуб. Муртак халтанинг ҳосил бўлишида макроспора оналик ҳужайраси бўлингандан сўнг, тўртта кўндаланг тўсиқ билан ажралмаган ядролар олдинги I ва IIтиплардаги каби диада ва тетрада макраспор ҳосил қилмай она ҳужайрада қолади ва кейинчалик улардан муртак халта ҳосил бўлади.

расм. Муртак халталар классификацияси (Романов,1971). Классификациянинг 2-3-типдаги белгиларига асосан муртак халтанинг ҳар бир катта гуруҳдаги муртак халтада юқорида қайд этилган типлар ва кенжа типларга ажратилган. Улар ўзаро бир-биридан муртак халтанинг ҳосил

бўлишидаги бўлинишлар сони, ўз тузилишидаги, яъни ҳужайраларнинг сони ва жойлашиши билан фарқланади. Моно ва биспорали муртак халталар тузилиши ва ривожланишига кўра, деярли бир хил бўлиб, тухум ҳужайра ва антиподлар муртак халтанинг қарамақарши қутбларида жойлашади. Моноспорали саккиз ядроли Polygonum-типдаги муртак халта макроспоранинг оналик ҳужайрасидан бошлаб беш марта кетма-кет бўлинишдан кейин ҳосил бўлади. Муртак халта макспоралар тетрадасининг пастки ҳужайрасидан ривожланиб оналик гаметофитига айланади. Юқоридаги учта макраспора редукцияланиб кетади. Биспорали саккиз ядроли Allium-типидаги муртак халта – макроспорани оналик ҳужайрасини диада макроспоранинг тўрт марта бўлинишидан ҳосил бўлади. Муртак халта диада макраспоранинг пастки ҳужайрасидан ривожланиб оналик гаметофитига айланади. Юқоридаги битта макраспора редукцияланиб кетади. Тераспорали муртак халта ҳосил бўлиши ва тузилишига кўра энг кўп хилма-хилликни ҳосил қилган. Тетраспорик муртак халталарнинг орасида энг оддийси Adoxa-тип муртак халта ҳисобланади. Бу саккиз ядроли муртак халта макроспоранинг оналик ҳужайрасини уч марта бўлиниши натижасида ҳосил бўлади. Fritillaria – типидаги муртак халта катта қизиқиш ҳосил қилади. Уни ҳосил бўлишида ядроларни ўзига хос жойланиши кузатилади. Битта ядро муртак халтанинг юқорисида, қолган учтаси пастки қисмида жойлашади. Тўртта ядронинг ҳаммаси бир вақтда бўлинади. Муртак халтанинг юқори қисмида иккита гаплоид ядро, унинг пастки қисмидаги ядро шундай қўшиладики, иккита триплоид ядро ҳосил бўлади. Бу жараёнга “КараноБамбичион” феномени дейилади. Ядроларни бўлиниши ва қўшилиши натижасида иккиламчи тўрт ядроли муртак халта ҳосил бўлади. Ядрони тўртинчи марта бўлинишидан кейин саккиз ядроли муртак халта юзага келади.

Ундаги тухум аппарати ва юқориги марказий ядро гаплоид, антипод ва қуйи, пастки марказий ядро триплоид характерга эга. Drusa-типидаги муртак халтани ривожланиб ҳосил бўлишида макроспоралардаги ядро Fritillaria–типидаги каби жойлашади. Бу ҳолатда пастки ядролар ўзаро қўшилмайди ва бунинг натижасида тўрт марта бўлинишдан кейин 16 ядроли муртак халта ҳосил бўлиб, унда 11 та антипод юзага келади. Карано-Бамбичиони феномени Polygonim-типидаги муртак халтани ҳосил бўлишида ҳам рўй беради. Шунга боғлиқ ҳолда бу типдаги муртак халтада уч марта бўлинишдан кейин ҳосил бўлади. У тўртта ядро: иккита гаплоид ядро, тухум ҳужайра ва юқориги марказий ядролардан ҳамда триплоид ядро: антиподлар ва қуйи марказий ядродан иборат. Бу типдаги муртак халтада синергидлар ҳосил бўлмайди. Биполяр муртак халталар орасида Tulipa tetraphyllum-типи ўзига хос тузилишга эгалиги билан характерланади. Бундай типдаги муртак халта уч марта бўлинишдан кейин тухум аппаратида бешта ҳужайра антиподда битта ҳужайра ҳосил бўлади. Униполяр муртак халталарнинг орасида Fristemones-типи машҳур. У олдинги тип муртак халта билан ўхшаш бўлиб, ундан еттита тухум аппаратида саккизинчи марказий –ядро ҳужайраси мавжудлиги ва антипод ҳужайраларини ҳосил бўлмаслиги билан фарқланади. Тетраспорик муртак халталарга Penaea ва Plumbago-типлари мансуб. Penaea-типида муртак халта 16 ядроли. Ундаги тухум, антиподал ва ён аппарат уч ҳужайрали бўлиб, марказий ядронинг ҳужайраси тўртта ядронинг ўзаро қўшилиши натижасида ҳосил бўлади. Plumbago-типидаги муртак халта саккиз ядроли бўлиб, уч мартта бўлиниши натижасида ҳосил бўлади. Марказий ҳужайранинг ядроси тўртта ядронинг қўшилиши натижасида ҳосил бўлади. Қолган тўртта ядро тухум ҳужайра, антиподлар ва ён ҳужайраларнинг ядролари бўлиб ҳисобланади.

Plubago-типдаги ҳамда Plumbagella-типидаги муртак халталарда синергидлар ҳосил бўлмайди. Полиполяр тетраспорали муртак халта Peperomia-типидаги кўринишда бўлиб, бу 16 ядроли муртак халта бўлиб тухум аппарат битта тухум ҳужайрага эга, марказий ҳужайранинг ядроси 8 та ядронинг ўзаро қўшилиши натижасида ҳосил бўлади. Қолган 7 та ҳужайра муртак халтанинг ёнида жойлашади. Муртак халтанинг тузилиши ва ривожланишидаги бузилишлар. Муртак халтанинг ривожланишида табиий шароитда ўсимлик учун ноқулай обҳаво шароитлари шунингдек, ионлашган нурлар, кимёвий моддалар, юқори ёки паст ҳароратнинг таъсирида ҳам ўзгаришлар содир бўлиши мумкин. Муртак халтанинг бундай анамол-нуқсонли тарзда ривожланиши гаплоид, полиплоид ва гибрид дурагай ўсимликларда ҳам рўй беради. Таъсир этадиган салбий омиллар қандай бўлишига қарамай, улар стерил муртак халтани ҳосил бўлишига ёки уни етарли даражада ривожланмаслигига олиб келади. Муртак халтани ҳосил бўлишидаги ўзгаришлар унинг юзага келишини дастлабки даври макроспораларнинг мейоз бўлинишида ёки кейинроқ муртак халтадаги ҳужайраларни табақалашувлари амалга ошадиган даврларда ҳам содир бўлади. Макроспорагенез жараёнидаги ўзгаришлар сабабли мейоз бўлинишда бивалентлар ҳосил бўлиши билан бирга поливалентлар ҳам юзага келади, бунинг натижасида турли хромосомалар сонига эга бўлган ядро ва микроядро пайдо бўлади. Микро ядролар бир ёки бир нечадан макроспорага тушади, шу сабабли унда бир нечтадан ядро бўлиб қолади. Баъзан макроспоранинг қўшимча ҳужайралари ҳам юзага келади. Қисман муртак халтадаги макроспораларнинг сони меъёридаги миқдордан ҳам кам бўлади. Мейоз бўлинишнинг бузилиши, ўзгаришлари натижасида юзага келган макроспорадан ривожланаётган муртак халта одатда кўп ёки оз ядролиги туфайли у меъёридаги ҳолга эга эмас, бундай муртак халтада содир бўладиган табақалашувлар нотўғри рўй беради. Бунинг натижасида ҳосил

бўладиган тухум ва антипод ҳужайралари мазкур ўсимликда меъёрдагидан фарқланади. Айрим ҳолларда муртак халтадаги ядролар табақалашмай қолганлиги сабабли ундаги ядролар тартибсиз ҳолатда кўринади. Бир қатор ҳолатларда айниқса, гибрид ўсимликларда муртак халтани икки ва тўрт ҳужайрали босқичларида дегенерацияси рўй беради. Бу жараёнгача муртак халтани ривожланиши бир меъёрда рўй берган бўлса ҳам кузатилаверади. Муртак халтанинг дегенерацияси билан бир вақтда уруғ куртакда ҳам дегенерация содир бўлганлиги туфайли ўсимликда мева уруғининг ҳосил бўлиш миқдорлари камаяди. Оналик гаметофитининг эволюцияси. Муртак халтанинг эволюциясига эътибор берилса, ёпиқ уруғли ўсимликларнинг 80% да Polygonum типидаги муртак халтанинг ҳосил бўлиши кузатилган. Бундай ҳолат эволюцияда энг оддий ва филогенетик жиҳатдан қадимги эканлиги ҳақида фикр билдириш имконини беради. Турларга бой Papillonaceae, Sсrоphulariaceae ва Labiatаe оилалари ва ҳатто Fagales, Juglandales ва бошқа тартибларга мансуб ўсимликларда ҳам Polygonum-типдаги муртак халталарнинг ривожланиши аниқланган. Муртак халталарни ривожланишининг бошқа типлари анча кам учрайди ва филогенетик системани турли жиҳатларида тарқалган. Муртак халтанинг эволюцияси соддалашиб тез ривожланишга ўтган, яъни ядроларнинг сони ва археспорий ҳужайраларда бўлинишлар миқдори камайган. Ҳақиқатда ҳам ёпиқ уруғли ўсимликлар муртак халтасини ҳосил бўлишида 3-5 марта бўлинишлар натижасида 4, 8 ва 16 та ядро юзага келади. Очиқ уруғлиларда 8-11 марта бўлиниш натижасида, 256-2048 та ядро юзага келади. Ҳозирги пайтга келиб, мутахассислар томонидан ёпиқ уруғли ўсимликларда муртак халтани юзага келиши ҳақида бир қатор назариялар мавжуд. Бу назарияларда ёпиқ уруғли ўсимликлар муртак халтаси билан очиқ уруғлилар орасида алоқадорликлар баён қилинади. Шуни қайд этиш лозимки, ҳозиргача мутахассислар томонидан ёпиқ уруғли ўсимликлардаги

муртак халтани келиб чиқиши ҳақида олимлар томонидан якдил қабул қилинган назария яратилган эмас. Ёпиқ уруғлилардаги муртак халтанинг турли типлари И.Д.Романов (1971) фикрича, бир-бирига боғлиқ бўлмаган ҳолда мустақил тарзда ва параллел ҳолда юзага келган. Муртак халтанинг биргина типи масалан, Adoxa Peperomia ва Drusa-типлари турли Polygonum ва Fritillaria – типлари аждодлардан юзага келган бўлиши мумкин. Ёпиқ уруғли ўсимликларда муртак халтани юзага келишидаги параллелизмни И.Д.Романов ўхшаш шароитда рўй берган ривожланиш билан изоҳлайди ва бу табиий танланиш жараёнидаги битта йўналиш натижаси деб ҳисоблайди. Муртак халтанинг турли типларини юзага келиши В.П.Банникова, О.А.Хведынич маълумотларига (1982) кўра, ўсимликларнинг ташқи морфологик белгиларига боғлиқ бўлмайди. Морфологик белгилари ўхшаш туркум ва турлар муртак халталарининг типларига кўра фарқланмайдиган ўхшаш муртак халталарга эга. Битта туркумга мансуб ҳар хил тур ўсимликларда турли типдаги муртак халталар учрайди. Шунга қарамай, муртак халтанинг прогрессив типлари юксак даражада тузилган, систематик жиҳатдан юқори поғонадаги Apiaceae, Asteraceae ва Orchidaceae оилаларига мансуб ўсимликларда учрайди. Систематик жиҳатидан муртак халтанинг примитиводдий тузилиши фақат Polygonim-тип оилаларининг ўсимликларида учрайди.

Адабиётлар: 1. Буригин. В. А. Жонгуразов. Ф. Х. Ботаника “Ўқитувчи” Т.: 1977. 2. Курсанов. В. А. Камарнитский Н. А ва бош. - Ботаника “Ўқитувчи” 1977. И ИИ том. 3. Ҳамдамов И, Шукруллаев П ва бошқалар- ботаника асослари “Меҳнат” Т.: 1990. 4. Сохабиддинов. С. “Ўсимликлар систематикаси” И ИИ боб. “Ўқитувчи” Т.: 1976. 5. Ҳамидов “Ўсимликлар географияси” “Ўқитувчи” Т.: 1984. 6. Белолипов. И. В. Шералиев. А. Ахадова. М. А. “Ўрта Осиё ўсимликлари марфалогияси” СОП, ТИПО, Т.: 1991. 7. Ҳолдаров. Х. Хожиматов. К. Х. “Ўзбекистон ўсимликлари”, “Ўқитувчи” Т.: 1992. 8. www . ziyonet . uz

O'xshashlar

Микроспорогенез ва оталик гаметофитининг ривожланиши чангчининг тузилиши

Уруғланиш ва уруғнинг ривожланиши

Қўш уруғланиш

Эндоспермнинг ривожланиши

Уруғнинг униб чиқиши ва ўсимтанинг ривожланиши