Mevali daraxtlarning chegaralangan xolda tarqalgan zararli hashoratlari va O’zbekistonga o’tish xafi bor zararli hasharotlar - Botanika - Referatlar

Mevali daraxtlarning chegaralangan xolda tarqalgan zararli hashoratlari va O’zbekistonga o’tish xafi bor zararli hasharotlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

109.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Koksidalar (Qalqondorlar) 2. Yapon tayoqchasimon qalqondori 3. Sharq meva qurti 4. Amerika oq kapalagi 5. Yapon tukli buzoqboshi qo`ng`izi 6.O`rta yer dengizi meva pashshasi 7. Tok fillokserasi

www.arxiv.uz Koksidalar (Qalqondorlar) . Sossodyea. Markaziy Osiyoning urug`li meva bog`larida koksidalarning bir necha turi: gunafsha tusli qalqondor ( Parlatoria oleae Colv .; sinonimi: Syngenaspis Oleae Colv .), vergulsimon qalqondor ( Lepidosaphes ulmi L .), nok oq qalqondori ( Suturaspis archangelskayae Lndgr .), ba`zan katta soxta qalqondor ( Paleolecanium bituberculatum Targ .) va akasiya soxta qalqondori ( Parthenolecanium corni Bche .) daraxtlarga zarar yetkazadi; janubiy Tojikistonda, yuqoridagi koksidalardan tashqari, ayrim bog`larda kaliforniya qalqondori ( Diaspidiotus perniciosus Comst .) ham uchraydi. Markaziy Osiyoda qurtlardan olma unsimon qurti ( Phenacoccus mespili Geoff .) va ayrim bog`larda Komstok qurti ( Pseudococcus comstocki Kuw .) ancha zarar yetkazadi. Zarari. Koksidalar daraxtlarning shirasini so`rib, zaiflashtiradi, ko`pincha ayrim shoxlarni va ayniqsa yosh novdalarni nobud qiladi, ba`zan esa daraxtlarni butunlay quritib qo`yadi. Koksidalar mevalarga dog` tushirib, sifatini pasaytiradi. Masalan, Toshkent viloyatidagi Qibray xo`jaligida gunafsha tusli qalqondor tushgan ba`zi olma navlarining taxminan 50 foizida 20 ta va undan ortiq dog` topilgan. Mevalarning 90 foizida dog` borligi aniqlangan (Nevskiy). Kaliforniya qalqondori karantin zararkunanda bo`lib, meva daraxtlariga, rezavor meva, butalarga va manzarali o`simliklarga zarar yetkazadi. Kaliforniya qalqondori juda ko`payib ketganda daraxt po`stlog`ini yorib yuboradi, shoxlarini va hatto butun daraxtlarni quritib qo`yadi, mevalardagi shirani so`rib, to`q qizil dog` tushiradi. Kaliforniya qalqondori yangi o`tqazilgan daraxtlarga ayniqsa katta zarar yetkazadi. Olma unsimon qurti daraxt shirasini so`rib, juda nimjon qilib qo`yadi, ba`zan novdalarni nobud qiladi. Tarqalishi. Gunafsha tusli qalqondor Markaziy Osiyo, janubiy Qozog`iston, Kavkaz orti, Shimoliy Kavkazda, O`rta dengiz bo`yidagi mamlakatlarda, Hindiston, Yaqin Sharq, Shimoliy Amerikada va Argentinada uchraydi. Vergulsimon qalqondor hamma qit`alarga tarqalgan; Rossiyada u o`rta Volgabo`yidan shimolga o`tmaydi.

www.arxiv.uz Katta. soxta qalqondor Markaziy Osiyo, janubiy Qozog`iston, Kavkaz orti, Ukraina, Qrim, Eronda, O`rta va Janubiy Yevropada hamda Shimoliy Amerikada hayot kechiradi. Nok oq qalqondori O`zbekiston, Tojikiston, Turkmaniston va Armanistonda meva daraxtlariga zarar yetkazadi. Kaliforniya qalqondori janubiy Tojikiston tumanlaridan birida borligi aniqlangan; bu hasharotning Turkmaniston doirasidagi ikkinchi makonini karantin inspeksiyasi tugatgan. Kaliforniya qalqondori Ozarbayjon, Gruziyada, Krasnodar o`lkasida, Rostov viloyatida, Moldovoda, Primorye o`lkasida, Yevropaning o`pta va janubiy qismidagi mamlakatlarda, janubiy Afrikada, Hindistonda, Shimoliy va Janubiy Amerikada, Yangi Zelandiya, Avstraliya, Xitoy, Koreya va Yaponiyada uchraydi. Olma unsimon qurti shimoliy O`zbekiston, Turkmaniston, Kavkaz, Kavkaz orti, Qrim, o`rta va quyi Volgabo`yi va G`arbiy Yevropada uchraydi. Ta`rifi . Gunafsha tusli qalqondor urg`ochisining qalqoni 2 mm; shakli yumaloq yoki noto`g`ri yumaloq bo`lib, rangi och kul rang, o`rtasi qoramtir tusda; urg`ochisining tanasi gunafsha rang. Erkagining qizg`ish-gunafsha tusli bir juft qanoti bor; uzunligi taxminan 1 mm. Erkak qalqondor qornining so`nggi segmenti cho`zilib, uzun o`simtaga aylangan. Tuxumi gunafsha rang, cho`ziq, uzunligi 0,1- 0,2 mm. Lichinkalari qalqon chiqargandan keyin voyaga yetgan qalqondordan kichikligi bilan farq qiladi; erkak va urg`ochi lichinkalar ikki yoshidan boshlab har xil bo`ladi; erkak lichinkaning gavdasi cho`ziqroq. Erkak g`umbak uzunchoq qalqon ostida bo`lib, uzunligi taxminan 1 mm keladi. G`umbak sekin-asta oyoq chiqaradi. Oyoqlari kutikulyar parda bilan qoplangan. Hamma koksidalarning urg`ochilari chala o`zgaradi, erkaklari esa ortiqcha chala o`zgaradi; erkaklari harakatsizlik stadiyasini o`tadi. Bu to`la o`zgaradigan hasharotlarning g`umbakli stadiyasiga mos keladi. Vergulsimon qalqondorning uzunligi 1-3 mm. Urg`ochisining tanasi cho`ziq, orqa uchi kengaygan, rangi oqimtir yoki sarg`ish; erkagi maydaroq. Tuxumi oq, oval shaklida.

www.arxiv.uz Nok oq qalqondori qorday oppoq; cho`ziq, nok shaklida yoki uchi sekin-asta torayib boradi. Och sariq yoki och yashil lichinka terisi qalqonning oldingi uchidan turtib chiqib turadi. Voyaga yetgan qalqondorning uzunligi 0,9-1,1 mm keladi. So`nggi yoshdagi lichinka tanasi kattalik jihatidan qalqonga deyarli baravar keladi; rangi och sariq-jigar rang bo`lib, mumsimon oq modda bilan qoplangan. Katta soxta qalqondorning uzunligi 5-6 mm gacha boradi; urg`ochisining qalqoni qabariq, oval shaklida; kul rang yoki och kul rang-jigar rang bo`lib, radial tartibda joylashgan qo`ng`ir chiziqlari bor; qalqonning o`rtasida ikkita qizg`ish-kul rang do`mboqcha bo`ladi. Erkaklari qanotli bo`lib, tanasinint uchida qillari bor. Tuxumi qizg`ish; yosh lichinkasi sariq yoki zarg`aldoq tusda. Kaliforniya qalqondorining qalqoni yumaloq, anchagina yapaloq, och jigar rang-kul rang tusda bo`lib, diametri 1,0-1,5 mm, ba`zan 2 mm gacha boradi; qalqonning chetlari o`rtasiga qaraganda och tusdadir; qalqonning o`rta qismida och jigar rang lichinka terisi bor. Erkagining qanoti bir juft. Yosh lichinkasi oziqlana boshlaganda oqimtir shira chiqaradi, yupqa qavat bo`lib turadigan bu shira keyinchalik qalqonga aylanadi. 1 yoshda erkak va urg`ochi lichinkalarini bir-biridan ajratib bo`lmaydi, 2 yoshdan boshlab erkak lichinkalarining qalqonlari cho`ziqroq bo`lib qoladi, urg`ochi lichinkalarining qalqonlari esa yumaloq holida qolaveradi. Olma unsimon qurtining shakli oval, rangi pushti bo`lib, uzunligi 5,2 mm gacha boradi; mumsimon moddaning yupqa kukunsimon qatlami bilan qoplangan. Qurtning mo`ylovlari 9 bo`g`imli. Hayot kechirishi . Gunafsha tusli qalqondor voyaga yetib urug`langan urg`ochi stadiyasida, vergulsimon qalqondor kuzda nobud bo`lgan urg`ochilar qalqoni ostida tuxumlik stadiyasida. katta soxta qalqondor bilan akasiya soxta qalqondori va Kaliforniya qalqondori-lichinkalik stadiyasida qishlaydi; shu bilan birga Tojikistonda Kaliforniya qalqondorining 1 yoshli va qisman 2 yoshli lichinkalari va voyaga yetgan urg`ochilari qishlaydi, ammo 2 yoshli lichinkalari va voyaga yetgan urg`ochilari qishda xalok bo`ladi (Ryabseva). Qalqondorlar daraxtlarning shoxlari va tanalarida qishlaydi.

www.arxiv.uz Nok oq qalqondori va olma unsimon qurtining hayot kechirishi hozircha tekshirilgan emas. Komstok qurti urg`ochisi chiqargan mumsimon par ichida tuxumlik stadiyasida qishlaydi. Aksari koksidalarning erkaklari qanotli, serharakat bo`ladi; urg`ochilari bir joyga yopishib olib, qimirlamay yotadi. Qalqondorlar va soxta qalqondorlar yosh lichinkalik stadiyasida tarqaladi, ular o`rmalab yuradi yoki shamol, hasharotlar, qushlar vositasi bilan tarqaladi. Lichinkalar keyinchalik biron joyga yopishib olib, harakatlanmaydi. Unsimon qurtlar rivojlanishining hamma stadiyalarida harakat qiladi, ammo yosh lichinkalari serharakat bo`ladi. Ko`p koksidalar sovuqqa yaxshi chidash bermaydi va qishda ko`plab halok bo`ladi. Masalan, Toshkent atroflarida ko`klamgacha gunafsha tusli qalqondorning 80 foizi (Nevskiy), Gruziyada Kaliforniya qalqondorining 50 foizi qirilib ketadi (Timofeyeva). Koksidalarning aksarisi har narsani yeya beradi. Gunafsha tusli qalqondor urug`li va danakli meva daraxtlari; tut, anor, terak ok akasiya va boshqa ko`pgina daraxt hamda butalar shirasiii so`radi; vergulsimon qalqondor barcha meva daraxtlarini, kashtan, qayrag`och, tol, terak, atirgul va boshqa ba`zi bir daraxt va butalar shirasini so`radi, katta soxta qalqondor olma, nok, do`lana, tog`olcha, olxo`ri va boshqa ba`zi daraxtlarga zarar yetkazadi; nok oq qalqondori nok daraxtiga jiddiy zarar yetkazadi. U olma, behi, do`lana, tog`olcha, olxo`ri, olcha, gilos, o`rik, shaftoli, bodom va sirenga kamroq zarar yetkazadi. Kaliforniya qalqondori Tojikistonda olma va nok daraxtlariga ko`proq zarar yetkazadi; bundan tashqari, u behi, o`rik, bodom, yong`oq, olxo`ri, tog`olcha, gilos, olchaga zarar yetkazadi, boshqa juda ko`p mevali daraxtlar, tok manzarali daraxt va butalarning shirasini so`radi. Olma unsimon qurti olma, nok va qisman o`rikka zarar yetkazadi. Kaliforniya qalqondoridan boshqa urg`ochi qalqondorlar va soxta qalqondorlarning hammasi o`z qalqoni ostiga tuxum qo`yib, keyin nobud bo`ladi. Kaliforniya qalqondori tirik tug`adi, lichinkalari tug`ilish vaqtida tuxum pardasidan chiqadi, kamdan-kam hollarda lichinka qalqon ostida onasi tuxum quyganidan keyin chiqadi.

www.arxiv.uz Koksidalarning pushti har xil bo`ladi: pushti rang qalqondorning urg`ochisi o`rta hisob bilan 50 tadan, vergulsimon qalqondorning urg`ochisi 50-80 ta, katta soxta qalqondor bilan akasiya soxta qalqondorining urg`ochisi 1000 tacha tuxum qo`yadi. Kaliforniya qalqondorining urg`ochisi 200 tacha (janubdagi ba`zi joylarda 500 tacha) lichinka tug`adi. Yosh lichinkalar ona hasharot qalqoni ostidan o`rmalab chiqadi va daraxtning bir joyiga yopishib olib, harakat qilmaydi. Qalqondorlar juda ko`payib ketganda daraxtlarning shox va tanalari butunlay qalqondorlar bilan qonlanadi. Bunda har 1 sm 2 ga 1400 tacha Kaliforniya qalqondori to`g`ri kelishi mumkin. Nok oq qalqondorining koloniyalari ba`zan shu qadar ko`payib ketadiki, daraxtlarning shox va tanalari ohak surkalganga o`xshab qoladi. Markaziy Osiyoda qalqondorlar va soxta qalqondorlar mavsum mobaynida 1-2 marta bo`g`in beradi; Kaliforniya qalqondori janubiy Tojikistonda 3 marta bo`g`in beradi. Kurash choralari . Fizik-mexanik choralardan: erta ko`klamda butalgan shox va novdalar yoqiladi, daraxtlar tanasi tozalanib, qurigan eski po`stloqlari yo`q qilinadi. Barcha koksidalarga qarshi kurash uchun ishlatiladigan kimyoviy choralar: erta ko`klamda (kurtaklar bo`rtguncha) 10 foizli moy emulsiyasi yoki (kamroq natija beradigani) 5° li ohak-oltingugurt qaynatmasi yoki toza urchuq moyi purkaladi, bu dorilarni samolyotdan purkash ham mumkin. Barg bitlariga qarshi kurashish uchun ishlatiladigan insektisidlar yozda koksidalarga qarshi kurashish uchun ham ishlatiladi. Daraxtlardagi koksidalarni shu insektisidlar bilan batamom yo`q qilish uchun ularni tuxumlardan yosh lichinkalar chiqib, o`rmalab yuradigan qisqa bir davrdagina ishlatish kerak. Ammo bunday davr odatda turli koksidalar uchun aksari bir vaqtda boshlanmaydi va atiga 2-3 kun davom etadi. Yapon tayoqchasimon qalqondori. Leucaspis japonica Ckll. Zarari . Bu hasharot ko`pgina meva daraxtlariga (olma, behi, nok, danakli meva daraxtlari, sitrus o`simliklari, xurmo, anjir va boshqalar) hamda manzarali

www.arxiv.uz daraxtlar va butalar (magnoliya, siren, atirgul, zarang daraxti, terak va hokazo)ga zarar yetkazadi. Yapon tayoqchasimon qalqondori barglarni so`litib to`kib yuboradi, novdalarni va shoxlarni quritadi, ba`zan esa butun-butun daraxt va butalarni nobud qiladi. Qalqondor tushgan mevalar dog`lari borligi uchun brakka chiqariladi. Tarqalishi. Yaponiya, Xitoy, Hindiston, Braziliya, Kaliforniyada uchraydi. Vladivostokda, Kavkazning qopa dengiz sohilidagi Batumi, Kobuleti va Poti tumanlarida tarqalgan joylari bor. Ta`rifi . Urg`ochisining qalqoni cho`ziq bo`lib, bosh tomonidan orqa tomoniga qarab sekin-asta kengaya boradi, uzunasiga ketgan va och kul rang-oq tusli qirrasi bor. Qalqonning uzunligi 1,5-2 mm. Erkagi maydaroq bo`lib, bir juft qanoti bor, qornining uchi o`tkirlangan. Tuxumi juda mayda, och gunafsha tusli. Hayot kechirishi . Bu zararkunanda bir joydan ikkinchi joyga asosan k o` chat bilan, shuningdek meva va xazon bilan tarqaladi. Qalqondor daraxt va butalarning tana va shoxlarida ikki yoshdagi lichinkalik stadiyasida qishlaydi; sovuqqa juda chidamli. Ko`klamda lichinkalar juda sekin o`sadi, voyaga yetgan dastlabki hasharotlar may oxirida chiqadi. Qalqondorning erkagi urg`ochisidan ikki marta kamroq bo`ladi. Hasharot juftlashmasdan, partenogenez yo`li bilan ko`paya oladi. May oxirida tuxum qo`ya boshlaydi; tuxum qo`yishi deyarli ikki oyga cho`ziladi. Urg`ochi qalqondor umrida 50 tacha tuxum qo`yadi: Bir yoshdagi lichinkalar (brodyajkalar) urg`ochilarining qalqonlari tagidan o`rmalab chiqadi va paydo bo`lgan kunlariyoq barglarga, shoxlarga, daraxt tanasiga va mevalarga yopishib oladi. Qalqondorlar daraxtlarda zich koloniyalar hosil qiladi. Iyun-avgustda Kavkazning dengiz sohilidan Markaziy Osiyoga zararkunanda o`tish xavfi kattaroq bo`lib, qalqondorning ikkinchi nasli shu davrda yetiladi. Qalqondor yiliga ikki nasl beradi. Kurash choralari . Erta ko`klamda (kurtaklar bo`rtguncha) daraxtlar po`stlari nobud bo`lgan tangachalardan tozalanadi va chiqqan axlat yoqiladi. Shundan

www.arxiv.uz keyiya 10 % li mineral moy emulsiyasi purkaladi. Zararkunandaning kichkina makonlarida daraxt va butalar palatkada sianid kislota bilan fumigasiya qilinadi. Karantin choralardan-qalqondor tarqalgan tumanlardan daraxt va buta ko`chatlari keltirilgan taqdirda ular metil bromid yoki sianid kislota bilan yuqumsizlantiriladi. Sharq meva qurti. Laspeyresia molesta Busk. Zarari . Sharq meva qurti olma va behi mevalariga xuddi olma qurti ( Carpocapsa pomonella L .) kabi zarar yetkazadi. Sharq meva qurti danakli mevalardan shaftoli, olxo`ri, o`rikka ham ancha zarar yetkazadi. Shaftolining nihol novdalari zararlanib, bora-bora qurib qoladi. Tarqalishi . Janubiy Yevropa, Yaponiya, Janubiy Xitoy, Koreya, AQSh, Kanada, Viktoriya, Yangi Janubiy Uelsda uchraydi. Ta`rifi . Kapalagi qanotlarini yozganda uzunligi 1,0-1,5 sm keladi, qo`ng`ir tusli bo`lib ko`kragi qornidan qoramtirroq mo`ylovlarida noaniq ravshan xalqachalar bor. Oldingi qanotlarining oldingi chekkasida oq dog`chalar bo`ladi, ular qanotlarining tashqi yarmida ravshanroq ko`rinadi, qanotlarining ko`ndalangiga qarab xira qoramtir yo`llar ketadi. Oldingi qanotlarining orqadagi chekka uchida bittadan yirik yaltiroq dog` bor, bu dog`lar metalday yaltirab turadigan keng tik yo`llar bilan o`ralgan. Qanotlarning uchida bittadan o`tib dog`chalar va ularning ostida ikkita yoki uchta o`tib dog`cha bo`ladi. Qanotlarning popugi qo`ng`ir tusli. Orqadagi qanotlari oldingi qanotlariga qaraganda qoramtirroq, to`q qo`ng`ir bo`lib, oldingi chekkasi oq va popugi oqimtir. Kapalak qornining pasti oq, panjalarida sarg`ish-oq kambar xalqalari bor. Tuxumi taxminan 0,7 mm; yu maloq yoki oval shaklda, gungurt-oq tusli bo`lib, yuqori tomoni burishgan. Qurtining kattaligi 12 mm gacha boradi, rivojlanib bo`lishga yaqin och tusga kiradi, yoshligida oq bo`ladi; qurtning boshchasi o`tib tusli, tanasining birinchi va so`nggi segmentlarida juda ham xitinlashgan ko`ndalang qoramtir qalqonlari bor. G`umbagi jigar rang, so`nggi segmentining yuzasida qillari bor. bu qillar so`galchalar ustida turmaydi, g`umbakning oxirida 10-18 ta katta-kichik tikanlar

www.arxiv.uz va anal teshiginint yonida ikkita tikancha, shu teshikning oldida bir necha tikancha bor. G`umbakning orqa tomonida mayda tikanlari bo`ladi. Hayot kechirishi . Sharq meva qurti po`stloq tangachalarining ostida va daraxtlar tagidagi o`simlik qoldiqlarining orasida oziqlanishni tamomlab, pillaga aylangan qurtlik stadiyasida qishlaydi. Erta ko`klamda qurtlar g`umbakka aylanadi va shaftoli gullagan davrda g`umbaklardan katta kapalaklar paydo bo`ladi, bular kechqurun va tun boshlarida faolroq bo`ladi. Urg`ochi kapalaklar dunyoga kelgandan besh kun keyin tuxum qo`ya boshlaydi. Kapalaklar barglarga va qisman barg yonliklariga, tuguncha va mevalarga bittadan tuxum qo`yib ketadi. Urg`ochi kapalaklar umrida 100-200 ta tuxum qo`yadi. Joyning iqlimiga va ob-havo sharoitiga qarab, tuxumlar turli muddatda rivojlanadi, qulay sharoitda kapalak qo`ygan tuxumdan uch kunda lichinka chiqadi, havo sovuganda tuxumdan lichinka chiqishi uch haftagacha cho`zilib ketishi mumkin. Tuxumdan chiqqan qurtlar mevani, shaftoli novdasini o`yib, ichiga kiradi. Ko`klam-yozda chiqqan qurtlarning o`sish davri 6-24 kun, kuzda chiqqan qurtlarning o`sish davri kamida 50 kun davom etadi. Qurtlar oziqlanishni tamomlagach daraxtlarning tanalaridan pastga tushib, pillaga kiradi. qishlayotgan qurtlarning pillasi yozgi qurtlarning pillasiga qaraganda zichroq bo`ladi. Yozgi qurtlar pilla o`ragandan keyin tez orada g`umbakka aylanadi. Yozgi qurtlarning g`umbak davri 7-13 kun davom etadi, qishlab chiqqan qurtlarning g`umbaklari esa kamida 17 kunda yetiladi. Sharq meva qurti tarqalgan turli joylarda yiliga Z-5 nasl beradi. Kurash choralari . AQSh va Kanadada biologik usul muvaffaqiyat bilan qo`llanilmokda, ya`ni meva qurti tushgan bog`larga Macrocentrus ancylivorus Boh , degan parazit tarqatilmokda. Agrotexnika choralari ham olma qurtiga qarshi kurashdagi kabidir. Karantin choralari sharq meva qurti tushgan joylardan

www.arxiv.uz keltiriladigan ko`chat va mevalarni metil bromid yoki sianid kislota bilan dezinseksiya qilishdan iborat. Amerika oq kapalagi. Hyphantria sipea Driry. Zarari . Amerika oq kapalagining qurtlari har xil meva, manzarali va bargli o`rmon daraxtlari hamda butalarining bargini, ayniqsa tut bargini yeb qo`yadi, ba`zan turli poliz va dala o`simliklariga ham tushadi. Tarqalishi . Medvedisa degan kapalaklar (Aret ii dae oilasi) chinakam turining vatani Shimoliy Amerika (AQSh va Kanada janubi)dir. H ozirgi vaqtda bu hasharot Bolqon yarim oroli mamlakatlari, Avstriya, Chexiya, Slovakiya, Ruminiya va Vengriyaga h am o`tib, ancha zarar keltirmoqda. Yevropada bu zararkunand a birinchi marta 1940 yilda Vengriya hududida topilgan edi. Ta`rifi . Voyaga yetgan kapalaklar qanotlarini yozganda kattaligi 4 - 5 sm keladi. Rangi oq, erkagining mo`ylovlari patsimon, ur g` ochisining mo`ylovlari ipsimon bo`ladi. Tuxumi shar shaklida, diametri 0,6 mm, och yashil bo`lib, tilladay sariq yoki havo rang tusda tovlanib turadi. Qo`ygan tuxumlari ko`pincha oq tuk bilan qoplangan bo`ladi. Qurtining kattaligi 3,0-3,5 sm ga boradi, orqasi bo`ylab ikki qator va yonlarida to`rt qator so`galchalari bor ulardan uzun tuklar chiqqan bo`ladi. Dastlabki uch yoshdagi qurtlar oyoqli, rangi och sariq, boshi qora, ko`krak birinchi segmentining tergitida qalqon va oyoqlari bo`ladi; so`galchalaridagi iplari uzun - qora rangli va kalta - oq bo`ladi. Katta yoshlardagi qurtning orqasi duxobaday silliq, sariq, orqadagi so`galchalari qora bo`lib, tanasining ikki yonidan bittadan limonday sariq keng yo`l o`tadi, yon so`galchalari zarg`aldoq tuslidir, har bir so`galchadagi och, ingichka tuklar orasida ikki-uchtadan yo`g`onroq qopa tuk bo`ladi, boshi va oyoqlari yaltiroq, qora ranglidir. Fumbagi siyrak kul rang pilla ichida bo`lib, uzunligi 8-10 mm, rangi to`q qo`ng`ir, tanasining uchida 10 tadan 19 tagacha qarmoqsimon qillari bor.

www.arxiv.uz Hayot kechirishi . Amerika oq kapalagi yangi mintaqalarga ko`chat va transport vositalari bilan o`tishi mumkin; bir qadar yaqin joylarga kapalaklar ayniqsa yo`l-yo`lakay shamolda uchib o`tish yo`li bilan tarqaladi. Zararkunanda g`umbaklik stadiyasida qishlaydi. Pillasi daraxt po`stlog`ining yoriqlarida, shoxlarning ayri qismlarida, daraxtlar ostidagi tuproq donalari tagida, xazon orasida, devorlarda va qisman tuproqning yuza qatlamlarida bo`ladi. Ko`klamda kapalaklar chiqadi, ular tunda xayot kechiradi. Qaysi o`simliklar bilan oziqlansa, o`sha o`simliklarning bargiga tuxum qo`yadi, ayniqsa tut bargini xush k o` radi. Bir joyga 500 tacha tuxum qo`yadi, tuxumlarning u stiga urg`ochi kapalak q ornidan yupqa momi q chi q arib berkitib ketadi. Urg`ochi kapalak umrida 2000 tacha tuxum qo`yadi. Havo yetarlicha issiq bo`lsa, tuxumdan qurt chiqishi 4- 5 kunga cho`ziladi. Dastlabki ikki yoshdagi qurtlar ochiqda yashab, barglarning faqat tomirini qoldiradi. Uchinchi yoshdan boshlab, qurtlarning koloniyalari o`simliklarda o`zlaridan chiqqan ipdan o`rgimchak uyalarini qurib, barglarni batamom yeb qo`yadi yoki faqat yo`g`on tomirini qoldiradi. Voyaga yetgan kapalaklar kabi, qurtlar ham faqat tunda faol hayot kechiradi, harorat 3-6° dan past bo`lsa, ular tunda ham oziqlanmay qo`yadi. Beshinchi yoshdan boshlab qurtlar o`rgimchak uyalaridan o`rmalab chiqib, gala bo`lib yashashdan yakka yashashga o`tadilar; ular hammasi bo`lib yetti yoshni o`tadi. O`rta Yevropa sharoitida qurtlar 45-54 kun rivojlanib, keyin pilla o`raydi va g`umbakka aylanadi, 8- 1 4 kundan keyin g`umbaklardan kapalaklarning yangi avlodi yetishib chiqadi. Yevropada Amerika oq kapalagi yiliga ikki nasl beradi. Vengriyada qisman uchinchi marta nasl ham bergan, lekin bu naslning qurtlari qopa sovuqda o`lib qoladi. Kurash choralari . Mamlakatimizga transport vositalari va yuk bilan zararkunanda kelib qolmasligi uchun ularni aeroportlarda va shunga o`xshash boshqa joylarda, bojxonalarda karantin inspektorlari sinchiklab tekshiradilar. Moldova va G`arbiy Ukrainaning chegara mintaqalariga kapalaklar uchib o`tishi

www.arxiv.uz mumkin, shu yo`l bilan zararkunanda kirishiga yo`l qo`ymaslik uchun bu mintaqalarni sinchiklab tekshirib turish kerak. Amerika oq kapalagi topilgan joylarda kimyoviy kurash choralari hatto yuqori natija berganda ham 10-15 kundan keyin yana takror qo`llanilishi lozim. Oq kapalak tarqalgan joylarda xazonni yo`q qilish va zararkunanda tushgan yerlarni kuzda shudgorlab qo`yish kerak. Yapon tukli buzoqboshi qo`ng`izi. Maladera japonica Motsch. Zarari . Voyaga yetgan qo`ng`izlar har xil meva va manzarali daraxt hamda butalarning, ayniqsa shaftoli, olxo`ri, olcha, gilos, sitrus o`simliklar, shuningdek poliz ekinlari (dukkakli ekinlar, sabzi, batat va hokazo) hamda yovvoyi o`simliklarning barglarini yeydi. Qo`ng`izlarga qarshi kurash olib borilmasa, ular daraxt va butalarning batamom bargini to`kib yuboradi va o`tsimon o`simliklarni tamomila nobud qiladi. Tarqalishi . Afg`oniston, Xitoy, Koreya, Yaponiyada va AQSh ning sharqiy qismlarida uchraydi (1927 yilda Yaponiyadan o`tgan). Rossiyada bu hasharot Uzoq Sharqda va Kavkaz ortining Qora dengiz sohilida (Ajaristonda) uchraydi. AQSh kabi, Ajaristonga ham bu hasharot Yaponiyadan o`tgan bo`lishi kerak. Ta`rifi . Voyaga yetgan qo`ng`iz 8-11 mm kattalikda, sariq-qo`ng`ir tusli bo`lib, ustidagi tuklari tikka turadi. Mo`ylovlari 10 bo`g`imli bo`lib, yaltiroq bulavasi bor. Qanshari keng, baland, qirrali. Yuqori jag`lari ustidan ko`rinmaydi. Qanotustlarining uchidagi chekkasi pardasimon hoshiyalidir, pigidiysi so`nggi ikkita qorin segmentlarini egallaydi. O`rta va keyingi oyoq boldirlaridagi pixlar keng kerilgan. Tuxumlari och, bir nechtadan to`p-to`p qilib qo`yiladi. Lichinkasining uzunligi 19 mm gacha bo`lib, rangi oq, yuqori jag`larining uchi qo`ng`ir va boshi och jigar rang. Qo`ng`izning boshi plastinka mo`ylovli qo`ng`izlar uchun tipik shaklda bukilgan; lichinkaning orqa chiqaruv (anal) teshigi burchak shaklida bo`lib, anal segmentning qorin tomonida 28-32 ta tikani bukilib va qator bo`lib turadi. G`umbagi erkin, rangi kul rang, yerdagi pilla ichida turadi. Hayot kechirishi . Bu hasharot bir mamlakatdan ikkinchi mamlakatga ildiz olgan ko`chat bilan o`tishi mumkin. Yapon tukli buzoqboshi qo`ng`izining

www.arxiv.uz Markaziy Osiyoga eng yaqin o`chog`i-Ajaristonda bu hasharot birinchi va ikkinchi yoshdagi lichinkalik stadiyasida tuproqda qishlab chiqadi (Uzoq Sharqda asosan katta yoshdagi lichinkalar tuproqda qishlaydi). Lichinkalar har xil o`simliklarning ildizlari bilan oziqlanadi, ammo ba`zi vaqtdagina aytarlik zarar yetkazadi, chunki aksari yovvoyi va begona o`tlarning ildizlarini yaxshi ko`radi. Faol hayot kechirgan davrda tuproqning yuza qatlamlarida bo`ladi, ammo qishlashda tuproqning 45 sm chuqurligiga tushadi. Lichinkalar tuproqning yuza qatlamlarda g`umbakka aylanadi. Tuproq harorati 18- 20°S bo`lganda g`umbaklik stadiyasi 15-17 kunga cho`ziladi. Qo`ng`izlar yozda paydo bo`ladi va kuzda nobud bo`ladi, kechasi harorat 20-22°S dan past bo`lmaganda faol harakatlanadi, kunduz kuni esa tuproq orasiga kirib oladi. Qo`ng`izlar 1-2 hafta qo`shimcha oziqlangandan keyin tuxum qo`ya boshlaydi. Urg`ochilari tuxumlarni tuproqning yuza qatlamiga kichkina to`p qilib qo`yadi, chirindiga boy yerlarga tuxum qo`yishni yaxshi ko`radi. Urg`ochi qo`ng`iz umrida 30 tadan 180 tagacha tuxum qo`yadi. 6-10 kunda tuxumdan lichinka chiqadi. Lichinka, tuxumdan chiqqan dastlabki vaqtda, chiriyotgan o`simlik qoldiqlari va chirindi bilan oziqlanadi, keyinchalik o`simliklarning tirik ildizlarini yeyishga o`tadi. Yapon tukli buzoqboshi qo`ng`izi yiliga bir bo`g`in beradi. Kurash choralari . Yapon qo`ng`iziga qarshi qanday kurash olib borilsa, Yapon tukli buzoqboshi qo`ng`iziga qarshi ham o`shanday kurash olib boriladi, ammo fizik-mexanik choralardan avtomatik samolovkalar o`rniga svetolovushkalardan foydalaniladi. O`rta yer dengiz meva pashshasi . Ceratitts capitata Wied. Zarari . Pashsha lichinkasi ko`pgina bog` va sabzavot o`simliklari: o`rik, shaftoli, olxo`ri, olcha, gilos, danakli meva daraxtlari, sitrus, tok, pomidor, baqlajon, garmdori va shu kabi o`simliklarning mevalarini iste`molga yaroqsiz qilib qo`yadi. Tarqalishi . Hindiston, Eron, Suriya, Falastin, Turkiya, Janubiy Yevropa, O`rta dengiz orollari, Shimoliy, O`rta va Janubiy Afrika, Madagaskar, Kanar,

www.arxiv.uz Yashil burun orollari, Mavrikiya oroli, Janubiy Amerika, Gavayya orollari, Avstraliya, Tasmaniya oroli, Yangi Zelandiyada uchraydi. 1937 yilda O`rta dengiz meva pashshasi sitrus mevalar bilan birga Odessaga bitta-yarimta kelib qoldi, ammo u 1938 yildayoq batamom tugatildi. Ta`rifi . Pashshaning kattaligi 4,5-5 mm , boshi och kul rang, xartumida sariq hoshiyasi bor. Ko`zlari qizil, ko`kragi yaltiroq; qora bo`lib, och sariq jilosi bor, yelkalarida oq xalqalari bo`ladi, qorni och sariq tuslidir. Qanotlarida ravshan chegarasiz ko`ndalang qoramtir dog`lari bor, qanotlarining oldingi chekkasi va asosi qoramtirroq. Oyoqlari sariq, urg`ochilarining qorin uchida xitinli tuxum qo`ygichi bor. Tuxumi och sariq, dugsimon, gungurt oq yoki sarg`ish tusli bo`lib, uzunligi 0,7-0,9 mm dir. Lichinkasi oq, oldingi uchi ingichkalangan bo`lib, ketga borgan sari yo`g`onlashadi, keyingi nafas teshiklari bilan anal teshigining orasida ikkita do`mboqcha bor, uzunligi 9 mm gacha boradi. Soxta pillasi uzunchoq oval shaklida, to`q qo`ng`ir, ba`zan sarg`ish, uzunligi 4-5 mm cha bo`ladi. Hayot kechirishi . O`rta dengiz meva pashshasi yangi joylarga meva ichida, asosan lichinkalik stadiyasida o`tadi. Qishda qattiq sovuq bo`lmaydigan, namgarchilik ko`proq joylar meva pashshasining urchishi uchun qulaydir. Bu hasharot 20-28° da yaxshi rivojlanadi, uning rivojlanishi uchun past hisoblangan harorat 12-13° dir. Qulay sharoitda (masalan, Gavayya orollarida) pashsha qishki uyquga kirmaydi va yiliga 16 tagacha bo`g`in bera oladi. Hozirgi vaqtda O`rta dengiz meva pashshasi tarqalgan shimoliy chegarada, Parij yaqinida bu hasharot yil bo`yi ikki marta urchiydi, Janubiy Yevropada uch-oltita, Shimoliy Afrikada 8-9 ta bo`g`in beradi. Voyaga yetgan pashshalar meva shirasi bilan oziqlanib, 6-8 oy yashaydi, shu vaqt ichida urg`ochilari 600-900 ta (kuniga 4-6 tadan) tuxum qo`yadi. Pashsha ovqatsiz qolsa 3-4 kundan keyin o`ladi. Tuxumlarini meva po`stining ostiga qo`yadi, qulay sharoitda tuxumdan 1-2 kunda lichinka chiqadi, u meva eti bilan oziqlanadi. 20-28° S haroratda lichinkalar 5-10 kunda yetilib oladi, shundan keyin mevani tashlab, tuproqning yuza qatlamida g`umbakka aylanadi. Qulay sharoitda

www.arxiv.uz g`umbaklik stadiyasi 8-10 kun davom etadi. Yangi bo`g`in pashshalar qanot chiqargandan 4-10 kun keyin tuxum qo`ya boshlaydi. Kurash choralari . O`rta dengiz meva pashshasi tarqalgan joylardan meva keltirishni ta`qiqlash eng asosiy karantin chorasi hisoblanadi. Shunday joylardan meva keltirish zarur bo`lib qolgan taqdirda u refrijerasiyalanadi. 1-2 0 S haroratda mevadagi pashsha lichinkalari 3 hafta ichida nobud bo`ladi. Tok biti yoki filloksera . Rhulloxera vastatrix P1ansh . Zarari . Filloksera tokni quvvatdan ketkazib, hosilini kamaytiradi. Fillokseraning ildizga tushadigan xili ildizlarni nobud qiladi. Shuning natijasida avval tokning yer ostidagi ayrim novdalari, so`ngra, hasharot tushgandan 2-6 yil keyin, butun tupi nobud bo`ladi. Yirik tokzorlarga filloksera tushganda avval «dog`lar» paydo bo`ladi. Bu «dog`lar» nobud bo`lgan tok tuplaridan iborat bo`ladi. Agar o`z vaqtida chora ko`rilmasa, bora-bora butun tokzor nobud bo`ladi. Tarqalishi . Fillokseraning vatani Shimoliy Amerikadir. 1860 yilda filloksera Yevropaga o`tgan, taxminan 1872 yilda esa Rossiya hududiga- Qrimga o`tgan, bu yerda birinchi marta taxminan 1880 yildagina, ya`ni jiddiy zararkunanda bo`lib qolgandan keyingina topilgan. Hozirgi vaqtda filloksera Moldaviya, Ukraina, Ozarbayjon, Gruziya, Armaniston va Dog`istonning bir necha tumanlarida bor. Filloksera Fransiya, Ispaniya, Portugaliya, Italiya, Shveysariya, Avstriya, Gollandiya, Vengriya, Germaniya, Yugoslaviya, Gresiya, Bolgariya, Ruminiya, Turkiyaning ko`p joylarida ham tarqalgandir 1880 yildan boshlab filloksera Avstraliyada paydo bo`ldi, 1885-1886 yillardan boshlab Afrikada topildi (hozir Jazoirda va Janubiy Afrikada uchraydi), birmuncha keyin Hindiston bilan Xitoyga ham tarqaldi. 1895 yilda filloksera Shimoliy Amerikadan Janubiy Amerikaga o`tib, ayniqsa Argentina bilan Chilida tarqalib ketdi. Ta`rifi . Fillokseraning ikki xil-ildiz va bargga zarar yetkazadigan formasi bor. Ildizga zarar yetkazadigan formasining voyaga yetgan qanotsiz urg`ochisining uzunligi 1 mm ,oval shaklda, sal-pal yassilangan, sarg`ish-yashil rangli bo`lib, orqasi bo`ylab qator-qator qoramtir so`galchalari bor.

www.arxiv.uz Tuxumi oval shaklda, uzunligi 0,3 mm va kengroq qismining eni 0,16 mm , yangi qo`yilgan chog`ida u och sariq tusli bo`lib, keyin zaytunday yashil bo`lib qoladi. Lichinkasi avval sariq-yashil, so`ngra och sariq rangli bo`ladi, shakli voyaga yetgan urg`ochisiga qaraganda cho`ziqroqdir. Lichinka o`sgan sayin oyoqlari gavdasining kattaligiga nisbatan qisqaradi, kattaroq yoshda gavdasida qora so`galchalar paydo bo`ladi. Qishlayotgan lichinkalar qo`ng`irroq-yashil tusli. To`rtinchi yoshdagi lichinkalardan qanotli bitlar paydo bo`ladi. Ular qanotsiz bitlarning to`rtinchi yoshdagi lichinkalaridan uzunchoq gavdasi va qanot boshlang`ichlari bilan farq qiladi. Ularning asosiy rangi zarg`aldoq, qanot boshlang`ichlari qora bo`ladi, gavdasi bo`ylab qator-qator so`galchalari bor. Qanot boshlang`ichlari bo`lgan lichinkalar odatda nimfa deb ataladi. Birinchi yoshdagi lichinkalarning uzunligi 0,3-0,4 mm , so`nggi (to`rtinchi) yoshdagi lichinkalarning uzunligi esa 0,75 mm . Voyaga yetgan qanotli urg`ochisining uzunligi 1 mm , ko`kragi qora, qorni och sariq, ko`zlari dastlab (po`st tashlagandan keyin) qizil bo`lib, keyin qorayadi. Hasharot tinch turganda qanotlari orqasiga taxlanib, qorin uchidan 1,0-1,25 mm chiqib turadi. Qanotli hasharotlarning gavdasida so`galchalar bo`lmaydi. Bargga zarar yetkazadigan formasining voyaga yetgan, partenogenez yo`li bilan ko`payadigan qanotsiz urg`ochisining uzunligi 1,2-1,5 mm , shakli noksimon, rangi och yashil-qo`ng`ir bo`ladi. Unda ildizga zarar yetkazadigan forma uchun xarakterli bo`lgan qoramtir so`galchalar yo`q. Ikki jinsli naslning urg`ochisi 0,37-0,45 mm uzunlikda, qanotsiz bo`lib, og`iz apparati rivojlanmagan, rangi sariq-yashil yoki sariq-qo`ng`ir bo`ladi. Erkagining uzunligi 0,25-0,28 mm bo`lib, uning ham qanotlari va xartumi yo`q, rangi sarg`ish-yashil. Tuxumi oval shaklda, och sariq yoki to`q sariq, bo`yi 0,36-0,40 mm keladi. Tuxumdan ikki jinsli naslning lichinkalari chiqadi. Erkak lichinkasi chiqadigan

www.arxiv.uz tuxum kichikroq bo`lib, uzunligi 0,25-0,27 mm keladi. Qishlaydigan tuxumning bo`yi 0,27 mm , rangi zaytundek yashil. Bargga zarar yetkazadigan formasining lichinkalari ildizga zarar yetkazadigan formasining lichinkalaridan shu bilan farq qiladiki, ularning xartumi kaltaroq bo`lib, orqadagi bir juft oyog`ining asosidan nariga o`tmaydi, mo`ylovlari kaltaroq bo`ladi, oyoqlarida yopishqoq uzun qillari bor. Hayot kechirishi . Filloksera bir joydan ikkinchi joyga asosan ko`chat bilan (ildizlarda qishlayotgan lichinkalari), shuningdek Amerika navlarining qalamchalari va shu navlar bilan chatishtirilgan duragay qalamchalar bilan (barg gallaridan chiqqan lichinka va qishlayotgan tuxum shaklida) o`tishi mumkin. Tokning Amerika navlari yoki ular bilan chatishtirilgan duragay navlar bir-biridan uncha katta masofada bo`lmasa (orasi 20-25 km gacha bo`lsa), shu tokzorlarda barg gallaridan chiqqan filloksera lichinkalari va qanotli bitlar shamolda bir joydan ikkinchi joyga o`tishi mumkin. Tokzorni sug`organda va fillokserali toklarni parvarish qilganda filloksera suv va qishloq xo`jaligi asboblari bilan yaqin joylarga tarqalishi mumkin. Uzumning Osiyo va Yevropa navlarida fillokseraning bargga zarar yetkazadigan formasi hosil bo`lmaydi, ikkala formani o`z ichiga oladigan to`la siklli zararkunanda faqat Amerika navlarida va ular bilan chatishtirilgan duragay navlarda rivojlanadi. Fillokseraning ildizga zarar yetkazadigan formasi partenogenez yo`li bilan ko`payadi. Bu hasharotning lichinkasi ilgari o`zi oziqlangan yosh ildizchalardan kuzda yog`ochlanib qolgan yo`g`on ildizlarga o`tib oladi, shu ildizlarda birinchi, ba`zan esa ikkinchi yoshdagi lichinka holida qishlaydi. Lichinkalarning bir qismi yosh ildizchalarda qishlayveradi. Lichinkalar yashayotgan joydagi tuproq 13°S gacha qizishi bilan ular qishki uyqudan uyg`onadi. Chuqurroq qatlamlarda qishlagan lichinkalar yuzaroq qatlamdagi lichinkalardan kechroq uyg`onadi. Lichinkalar yosh ildizlarni so`rishi natijasida och sariq tusli kichkina gallar hosil bo`ladi, ular keyinchalik qo`ng`ir tusga kiradi. Gallar tugunchalar shaklida bo`lib, uchi o`tkirlangan, odatda

www.arxiv.uz tumshuqqa o`xshab qayrilgandir. Gallarning kavagi bo`lmaydi va lichinkalar ularning sirtida turadi, bunday gallar nodozitetlar deb ataladi. 2-3 yillik ildizlarni filloksera so`rishi natijasida do`mboqchaga o`xshash g`udda shaklidagi gallar hosil bo`ladi, ular tuberozitetlar deb ataladi. Nodozitetlar o`simlik bitlarining so`rishi natijasida keyinchalik chirimasdan, qurib qoladi. Tuberozitetlar esa, aksari, chiriydi va bu jarayon ildiz sistemasining tobora ichkarisiga tarqaladi. Nodozitetlarni ba`zan yangilishib, ildiz gall nematodasi (Netyerodyega magioni Sognu) ning ildizlarda hosil qiladigan gallari bilan aralashtirib yuboradilar, ammo bu gallar yirikroq ekanligi, «tumshuqqa» o`xshab qayrilmaganligi va ichidagi kavakda zararkunanda borligi bilan nodozitetlardan farq qiladi. Fillokseraning rivojlanish tezligi haroratga, tuproq namligiga va uzum naviga juda ham bog`liq. Kavkaz sharoitida qishlayotgan lichinkalar ko`klamda uyg`ongandan keyin orada taxminan ikki hafta o`tgach voyaga yetadi. Lichinka po`st tashlab imagoga aylangan joyga urg`ochi hasharot 40-100 ta (kuniga 17-20 tadan) tuxum qo`yadi. Harorat 24°S dan past bo`lsa, tuxum qo`ymaydi. Tuxumdan 4-12 kunda lichinka chiqadi. Tuxumdan chiqqan lichinkalar bir necha soat o`rmalab yuradi, keyin yana ildizlarga yopishib oladi. Yoz faslida filloksera turli sharoitda 17-30 kunda bir nasl beradi. Kuzda, 6-7°S haroratda, lichinkalar harakatdan to`xtaydi va oziqlanmaydi. Bu holat ko`klamgacha davom etadi. Voyaga yetgan hasharotlar va katta yoshli lichinkalar esa nobud bo`lib ketadi. Fillokseraning ildizga zarar yetkazadigan formasi o`zi tarqalgan organning turli joylarida bir mavsumda 4-8 nasl beradi. Filloksera Markaziy Osiyoga eng yaqin bo`lgan ko`payish manbai - Ozarbayjonda yiliga 6-7 nasl beradi. Strukturasiz lyoss tuproqlar va qumli tuproqlar fillokseraning yashashi uchun noqulaydir. Markaziy Osiyoning strukturasiz (kukunlanadigan) bo`z tuproqlarida filloksera mutlaqo yashay olmaydi, degan taxmin bayon qilingan (A.K.Mordvilko). Fransuz mualliflarining (Mayet va boshqalarning) taxminiga qaraganda, tarkibida 60 % dan ko`proq kvars qumi bo`lgan tuproqlarda ham

www.arxiv.uz filloksera ko`paya olmaydi, biroq Dnepr etaklaridagi sochma qumlarda filloksera baribir topilgan (Yegorov). Strukturasiz tuproqlar filloksera uchun noqulay bo`lsa ham, tok ekiladigan hamma joyda bu hasharot ko`payib, zarar yetkaza oladi, degan taxmin ham bayon qilingan (Kazas). Tok ildizlaridagi namlik 60 % dan kam bo`lmaganda, qand miqdori esa 10- 18 % dan oshmaganda ildizlarda fillokseraning ko`payishi uchun qulay sharoit vujudga keladi (Larchenko). Shuningdek yuqori harorat ham fillokseraning rivojlanishiga yordam beradi. Amerika navlarida va ular bilan chatishtirilgan duragay navlarda yoz o`rtalariga kelib lichinkalardan bir qismi po`st tashlaganda (to`rtinchi yoshda) qanot boshlang`ichlariga ega bo`ladi, keyinchalik ulardan qanotli hasharotlar paydo bo`ladi, bular esa tuproqdan yuzaga o`rmalab chiqadi, qanotlari zaif bo`lib, kam uchadi, ammo shamolda ba`zan talaygina joyga borib qoladi. Qanotli hasharotlar tok barglariga bittadan uchtagacha tuxum qo`yadi. Bir necha kundan keyin bu tuxumlardan lichinkalar chiqadi. Ulardan erkak va urg`ochi hasharotlar yetishadi. Juftlashgandan keyin urg`ochi hasharotlar ikki-uch yoshli ro`daga bittadan tuxum qo`yadi. Ana shu tuxumlar qishlaydi va ko`klamda ulardan bargga zarar yetkazadigan formaning lichinkalari chiqadi, ular o`rmalab, barglarning ustki tomoniga o`tib oladi. Lichinka bargni so`rishi natijasida unda qopsimon gall hosil bo`ladi, bu gall lichinkani butunlay o`rab oladi va bargning pastki tomoniga turtib chiqib turadi. Uning yuzasi tukli bo`lib, rangi sarg`ish-pushti yoki qizg`ishdir. Lichinka 4 marta po`st tashlagandan keyin gall ichida voyaga yetgan urg`ochi hasharot paydo bo`ladi. Bu urg`ochi hasharot shu yerga 150 tadan 500 tagacha (kuniga 40-85 tadan) tuxum qo`yadi. Tuxumdan lichinkalar chiqqach gallni tashlab, boshqa barglarga (asosan yosh barglarga) o`rmalab o`tadi va har biri yangi gallni hosil qiladi. Fillokseraning Markaziy Osiyoga eng yaqin bo`lgan manbalarida bargga zarar yetkazadigan formasi yozda o`rta hisob bilan uch haftada bir nasl beradi.

www.arxiv.uz Bargga zarar yetkazadigan forma bir mavsumda 7-9 nasl beradi. Ikkinchi nasldan boshlab, navbatdagi har bir naslda bargga zarar yetkazadigan formaning tuxumlaridan ildizga zarar yetkazadigan formaning lichinkalari ham paydo bo`la boshlaydi. Ular barglarga yopishmay, tuproqdagi yoriqlardan va ildiz bo`yni atrofidagi kamgaklardan yosh ildizlarga kirib, nodozitetlar hosil qiladi va fillokseraning ildizga zarar yetkazadigan formasini vujudga keltiradi. Bargga zarar yetkazadigan hasharot kech kuzda-qora sovuqlar boshlanishi bilan nobud bo`ladi. Kelgusi yili u ikki jinsli naslning qishlayotgan tuxumlaridan yana paydo bo`ladi. Amerika navlari fillokseradan Yevropa navlariga qaraganda kamroq zararlanadi. Kurash choralari . Tok yaxshilab parvarish qilinadi (o`z vaqtida sug`oriladi, yer yumshatiladi, o`g`itlanadi va hokazo), bu esa uni chidamli qiladi. Bu agrotexnika tadbirlaridan tashqari, filloksera ko`p tarqalgan joylarda tokzorga Amerika navlariga payvand qilingan ko`chatlarni o`tqazish kerak. Filloksera juda ko`payib ketgan joylar payvand qilingan toklar zonasi deb ataladigan doiraga kiradi. G`arbiy Yevropada filloksera tushgan tokzorlarga ba`zan bir-ikki oygacha 15-20 sm balandlikda suv bostirib quyiladi. Suv tuproqdan havoni siqib chiqaradi, buning natijasida qishlayotgan lichinkalar halok bo`ladi, ammo bu choralar hamma navlar uchun to`g`ri kelavermaydi. Toklarni mumkin qadar qumli tuproqlarda o`stirish tavsiya etiladi. Payvand qilingan toklar zonasida tuproq har yili kuzda (uzum uzib olingandan keyin) serouglerod bilan (30-40 g/m 2 hisobidan), yoki serouglerod va paradixlorbenzol, yoki polixloriddan iborat aralashma (1 m 2 ga 30 g serouglerod va 10 g paradixlorbenzol yoki polixloridlar olinadi) bilan dezinseksiya qilinib, tokni tuzatish metodi qo`llanadi. Ammo toshloq va og`ir zich tuproqli yerlarda bu metoddan foydalanilmaydi. Fillokseraning bargga zarar yetkazadigan formasiga qarshi kurash uchun bu hasharot tushgan joylarga yozda geksaxloran suspenziyasi, qish davrida 6-8 % li mineral-moy emulsiyalari (qishlayotgan tuxumlarga qarshi) purkaladi, shuningdek ko`klamda birinchi gall paydo bo`lgan barglar yulib olib yo`qotiladi.

www.arxiv.uz Hozirgi vaqtda filloksera tushmagan yoki unda-bunda uchrab turadigan mintaqanlar payvand qilinmagan toklar zonasiga kiradi. Ko`chatlar filloksera tushgan zonadan toza zonaga yuborilishda tekshiriladi va yuqumsizlantiriladi va bu haqda qishloq xo`jaligi o`simliklari karantini davlat inspeksiyasi tomonidan sertifikat beriladi. Shundan keyingina ularni olib kelishga ruxsat etiladi. Ko`chatlar berk kameralarda sianid kislota yoki etilen oksidi bilan yuqumsizlantiriladi. Payvand qilinmagan toklar zonasida, shu jumladan, Markaziy Osiyoda tokzorlar karantin xizmati belgilagan muddatlarda vaqt-vaqti bilan tekshirib, filloksera bor-yo`qligini bilish kerak. Tekshirishda quvvatdan ketgan, majmag`il tuplar aniqlanadi, shu tuplarning ildiz bo`yni atrofidagi popuk ildizlari yaxshilab ko`zdan kechiriladi va bu yerda filloksera gallari topilmasa yoki popuk ildiz bo`lmasa, ildizlar tupning bir tomonidan, tupdan 20-30 sm qochirib 50-65 sm chuqurlikda ochiladi, bir-ikki yillik ildizlarning bo`laklari, popuk ildizlari hamda ularning ingichka ildizchalari lupa bilan qaraladi. Tuplarning yupqa barglari ko`zdan kechiriladi.

www.arxiv.uz A dabiyotla r: 1. Voronkova A.V. i dr. – Karantin rasteniy. Moskva. Agropromizdat, 1986.255 str. 2. Dementyeva M.I. – Fitopatologiya. Moskva 1985. 3. Pospelov S.M., Shestiperova Z.I., Doljenko I.K. – Osnov ы karantina rasteniy. Moskva, Agropromizdat, 1985 4. Peresыpkin V.F.Selskoxozyaystvennaya fitopatologiya.Agrop.Moskva 1989. 5. Jumaniyozov M., Safarov M.D., Sangis F.T., Sichev A.Sh. – Respublika o`simliklar karantini davlat bosh inspeksiyasi 6. O`zbekiston respublika hududini karantindan zararkunandalar, o`simlik kasalliklari va begona o`tlardan muhofaza qilishga doir qonun hujjatlari. 2000 7. I.A.Karimov. “O`zbekiston XXI asrga intilmoqda”. Toshkent 2000 y. 8. I.A.Karimov. “Milliy davlatchilik istiqlol mafkurasi va huquqiy madaniyat to`g`risida”. Toshkent 1999 y. 9. I.A.Karimov. “Barkamol avlod – O`zbekiston taraqqiyotining poydevori”. Toshkent 1997 y. 10. Karimov I.A. “Qishloq xo`jalik taraqqiyoti to`kin hayot manbai”. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining X sessiyasida so`zlagan nutqi. 1997 yil 25-dekabr. 11. Qishloq xo`jaligida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish dasturi 1998- 2000 y. T. O`zbekiston 1998

O'xshashlar

O’simliklarning zararli gazlar, radiasiya, ksenobiotiklar ta’siriga chidamliligi

Strigalar karantin ituzumdoshlar oilasiga kiruvchi begona o’tlar

Mevali daraxtlarning rivojlanish davrlari, o’suv vа tinim fazalari. Mevali o’simliklarga tashqi muhitning ta’siri

Bioenergetika fanining rivojlanishi va begona o’tlarni klassifikasiyasi to’g’risida tushuncha O’zbekistonda chegaralangan holda tarqalgan begona o’tlar

O’zbekistonda chegaralangan holda tarqalgan begona o’tlarga qarshi uyg’unlashgan kurash choralari