Kartoshka ekini - Botanika - Referatlar

Kartoshka ekini

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

47.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Kartoshkaning halk hujaligidagi ahamiyati, kelib chikishi, tarkalishi va hosildorligi. 2. Sistematikasi, biologik hususiyati va navlari. 3. Kartoshkani ekish: erni, urugni ekishga tayyorlash, ekish usullari, muddati va me`yori. 4. Kartoshka ekinini parvarish kilish va hosilni yigib olish.

www.arxiv.uz 1. Kartoshka halk hujaligida muhim ahamiyatga ega bulgan ekin hisoblanadi. U jahon dehkonchiligida sholi, bugdoy va makkajuhori bilan bir urinda turadi. Kartoshka tuganagi tarkibida 25 % ga yakin kuruk moddalar, shu jumladan, 14-22% krahmal, 1,4-3% oksillar, tahminan 1 % kletchatka, 0,2-0,3 % moy va 0,8-1 % kul moddalar bo`ladi. Kartoshka S vitamin va V gruppa vitaminlar (V 1 , V 2 ,V 6 ) manbaidir. YOsh tugunaklar ayniksa vitaminlarga boy bo`ladi. Kartoshka tarkibida krahmal, sifatli oksil va vitaminlar bulganligi uchun insonning eng muhim ozik-ovkat mahsuloti hisoblanadi. Kartoshkadan 200 dan ortik evropacha ovkat tayyorlash ma`lum. Ammo shuni esda tutish lozimki, uning pusti va yashil rangga kirgan tuganaklari tarkibida zaharli modda- solaning (0,005- 0,1%) bulib, kartoshka pishirilganda u kisman parchalanadi. Bundan tashkari kartoshka tuganagi sanoatda hilma hil kimmatli mahsulotlar tayyorlash uchun hom ashyo hisoblanadi. Krahmalligi 17,6% bulgan 1 t kartoshkadan 112 l spirt, 55 kg suyuk karbonat angidrid, 1500 l bardi yoki 170 kg krahmal va 1000 kg turp yoki 80 kg glyukoza va 65 kg gidrol va boshka mahsulotlar olish mumkin. Kartoshka er sharida eng kup tarkalgan ekinlardan biridir. Er sharida umumiymaydoni 18 mln.ga. Kartoshkaning vatani Janubiy Amerika hisoblanadi, bu mintakada kartoshka bizning eramizdan 1-2 ming yil avval ekib kelingan va uning kupchilik yovvoyi turlari madaniylashtirilgan. Hozir ham kartoshkaning yovvoyi turlari CHilida uchraydi. Bugungi kunda 600 ga yakin kartoshka navlari ekilib kelinmokda. Kartoshka 16-asrda Evropaga, ya`ni Ispaniyaga keltirilgan va u erdan boshka Evropa mamlakatlariga tarkalgan. Rossiyaga kartoshka Gollandiyadan keltirilgan. O`zbekistonda kartoshka utgan asrning 60-yillarida tarkaldi va asosan 20- asr boshalarida va undan keyingi yillarda kuprok ekila boshladi. Kartoshkaning tashki sharoitga tez moslashishi uni dunyoda tez tarkalishiga va asosiy ozik-ovkat ekini bulishiga sabab buldi.Hozirgi vaktda kartoshka dunyoning hamma kit`alarida ekiladi FAO ma`lumotlariga karaganda (1994 yil) kartoshka dunyo bo`yicha ayni paytda 18 mln.ga maydonga ekilmokda. Evropa mamlakatlarida kartoshka kup

www.arxiv.uz ekiladi. Dunyo ekin maydonini 35 %% ni tashkil etadi. Bulardan kuprok Polsha (2,26 mln.ga), Germaniya (mln.ga yakin) va boshkalarda ekiladi. Hamdustlik mamlakatlarida kartoshka kuprok Rossiya, Ukraina, Belorusiya va boltikbuyi mamlakatlarida ekiladi.O`zbekistonga kartoshka 1890 yillarda tatarlar tomonidan keltirilgan. O`zbekistonda ohirgi yillari kartoshka maydonlari ancha kengaydi va 1998 yil 13,4 ming ga erga ekilgan. Kartoshka juda hosildor ekin. O`zbekistonda 1998 yil urtacha hosildorlik 100,3 tsqga ni tashkil etgan. Kartoshka – Solanaceae – oilasiga, Solanum tuberosum L. Avlodiga kiradi. Kartoshka poyasi deyarli tik, ba`zan egilib usadi. Poyasi yashil rangda. Ba`zi navlari kizgish kungir tusga kiradi. Poyalari kirrali 3-4 kovurgali buyi 150 sm gacha bo`ladi. 1 dona tuganagidan 5-8 ta poya beradi. Ildizida ok yugon usimtalar bulib, unga stolon yoki uzgaruvchan novda deyiladi. Ildizi popuk ildiz, erga 120-150 sigacha kirib boradi. Barglari oddiy, uzun-uzun tok patsimon barglar bulib, bir juftdan uch juftgacha, ba`zan kuprok barg hosil kiladi. Kartoshkaning guli, tupgul bulib, turli tusda bo`ladi ok binafsha, pushti, guli beshtalik tipda. Gul kosasi tutashib usgan, 5 ta gultoji bargi bor. Gulida 5 ta changchisi bor, urugchisi tumshukka, ustuncha va tugunchadan iborat, kartoshka uzidan changlanadi. Mevasi yumalok, ikki uyali, sersuv rezavor meva, kuk yassi uruglar bor. 100 dona urugning vazni 0,5 g keladi. Hamma navlari ham meva bermaydi. Kartoshka tuganagi yugonlashgan kiska poyadan iborat. Kartoshkani usish muddati uch davrga bulinadi. Birinchi davr- maysa paydo bulishidan gullaguncha. Bu davrda asosan poya usadi, kuk maysa kupayadi. Ikkinchi davr-gullash davridan poyaning usishi tuhtaguncha davom etadi. Bu davrda intensiv ravishda tuganak mevalar paydo bo`ladi. Uchinchi davr-poyaning usishi tuhtagandan tabiiy sulish davrigacha davom etadi. Bu davrda ham tuganaklar paydo bulishi davom etadi, lekin ikkinchi davrga nisbatan sekinlashadi. Bu davrlarni utish muddati kartoshkaning navi hamda ob-havo sharoitiga boglik. Kartoshka unchalik issikka talabchan emas. U assimilyatsiya utishi uchun 20 0 S,

www.arxiv.uz tuganaklar hosil bulishi uchun esa 16-18 0 S issiklik talab kiladi. 2-3 0 S sovukda kartoshka nobud bo`ladi. O`zbekistonda havo harorati 40 0 S bulganda kartoshka hosildorligiga salbiy ta`sir kursatadi. Kartoshka bahorda ekilganda uning tuganak hosil kilishi yozga, ya`ni havo harorati yukori bulgan davrga tugri keladi. Bu vaktda yangi tugunaklar ona usimligining stolonlarida hosil bo`ladi. Bu hodisa tugunak mevalarni sifatini pasaytiradi. Bundan tashkari yukori haroratda tugunak mevalar ayniydi, ya`ni ularning uruglik hususiyati yomonlashadi, bunday tuganak mevalar ekilganda kam hosil beradi. Kartoshka namga, ugitga va tuprokka talabchan usimlik. Karoshkaning navlari morfologik va biologik belgilari bilan fark kiladi. O`zbekistonda kartoshkani kuyidagi navlari ekiladi: Akrab, Zarafshan, Lorh, Tuyimli, Pikasso, Diamant, Voltman. Agar kartoshka bir joyda surunkasiga ekilsa, u sulish kasalligi bilan kasallanadi. SHuning uchun uni almashlab ekib turish kerak. Bunda unga utmishdosh ekin sifatida; karam, bodring, kovun, tarvuz va ildiz mevalilar tugri keladi. Kupincha kuzgi bugdoy va arpadan keyin ekiladi. Kartoshka mineral ugitlarga juda talabchan; tuprok sharoitiga karab, 1 ga erga urtacha 100-120 kg azot 80-90 kg fosfor va kam mikdorda 40-60 kg kaliy berish kerak. Ugit ekishdan oldin va usish davrida beriladi, uruglik kattaligi jihatidan saralangan bulishi kerak. Urtacha vazni 60-70 g bulishi kerak. Kartoshka 3 muddatda ekiladi: Ertagi kartoshka fevral oyining ohiri mart oyining boshlarida, urtagi kartoshka aprel oyida va kechki kartoshka may oyining ohiri iyun oylarining boshlarida ekiladi. Kartoshka kator orasi 70 sm, usimlik orasi 25-30 sm kilib ekiladi. Kartoshka SK-2, SKG-2, SKG-4 mahsus mashinalarda bir gektar erga urtacha 25 tsqga urug sarflanadi va tuprok sharoitiga, ekish muddatiga karab 6-16 sm chukurlikga kumilishi kerak. 4. Ertangi kartoshka uchun poliz, kechki bodring, sabzi va dukkakli –don ekinlaridan bushagan erlar eng yahshi bulib, yukori hosil olishga ancha yordam beradi. Ertagi kartoshkani ituzumdoshlar oilasiga mansub ekinlardan keyin ekish

www.arxiv.uz mutlako mumkin emas. Ertagi kartoshka engil, kumlok mehanik tarkibga ega utlok, utlok-buz tuproklarda, daryo yon-bagir uchastkalarida, togli va tog oldi zonalarida yahshi usib, yukori hosil beradi. SHuning uchun bunday maydonlar ertagi kartoshka ekish uchun gektariga 30-40 tonna yarim chirigan gung, 250-300 kg ammofos va 160-200 kg kaliy sulfat yoki kaliy tuzi solinib, 28-30 sm chukurlikda shudgorlanadi. Ertagi kartoshka uchun erni haydash va ekish oldi tayyorlashda Gollandiyaning «Dominator» markali frezli kultivatori-dan foydalanish samaradorlidir. CHunki u tuprokni yumshatish, tekislash va yuza zichlashni birdaniga amalga oshiradi. Urugni ekishga tayyorlashda vazni 30-80 g lik tuganaklar butun, yiriklari esa kesib ekiladi. Kesilgan tuganaklar har 3-3,5 t si 100 litr suvga 5-6 kg TMTD 2-3 g kahrabo kislotani va 45 kg ammofos aralashtirilib, ivitilib sungra ekiladi. Kartoshkani parvarish kilish kator oralarini ishlash, chopik kilish, oziklantirish va sugorishdan iborat. Kartoshkani kator oralari 3-4 marta kultivatsiya kilinadi. Kartoshkani chopik (kumma) kilish tuganaklarni tugish uchun yahshi sharoit tugdiradi. SHu sababli kulda ketmon bilan yoki mahsus okuchniklar bilan 2 marta kumma chopik kilinadi. Ertapishar navlar bir marta gullashdan oldin chopik kilinadi. Ertagi kartoshka er osti suvlari chukur joylashgan tuproklarda 7-9 marta sugoriladi. Kechki kartoshka esa 10-12 marta sugoriladi. Gullash davrigacha kartoshkani har 12-15 kunda, gullash davrida esa 6-8 kunda sugorish kerak. YOzda ekilgan kechki kartoshka har 8-10 kunda sugorilishi kerak. Kartoshka hosili TEK-2 mahsus kartoshka kovlagich mashinada yigishtirib olinadi. Sungra kartoshka saralanadi, kuritiladi va omborlarda saklanadi.

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi kabul kilingan «Konunlar tugrisida». 1998. 2. P.P.Vavilov – «Usimlikshunoslik». Toshkent «Ukituvchi». 1980. 3. V.N.CHirkov – «Usimlikshunoslikdan amaliy mashgulotlar». Toshkent., Ukituvchi. 1978. 4. V.N.CHirkov – «Don ekinlari» T., Ukituvchi-1975. 5. K.N.Keferov – «Biologicheskie osnovo` rastenievodstva». M., Vo`sshaya shkola. 1975. 6. D.Zaurov, M.Sbroshnikova- «Risovodstva», T., Mehnat, 1989. 7. D.T.Abdukarimov, S.H.Hushvaktov, E.U.Umurzokov – «Tamakichilik», T., Mehnat, 1985. 8. H.N.Atabaeva – «Texnologiya vozdelo`vaniya soi v Uzbekistane», T. 1989. 9. G.K.Kurbonov – «Arpa», T. Fan.1976. 10. YA.Gubanov, N.Ivanov- «Ozimaya pshenitsa». M.,Agropromizdat, 1988. 11. I.V.Massino – «Selektsiya kukuruzo`, sorgo i kormovoy sveklo` dlya oroxaemovo kormoproizvodstva Uzbekistana». T. Fan. 1984. 12. H.N.Nazirov, E.Dyakonova – «Vozdelivaniya Kenafa». T. Uzbekistan. 1969.

O'xshashlar

SHoli ekini

Narkotik ekinlar. Tamaki ekini

Ildiz mevalilar. Kand lavlagi ekini

Moyli ekinlar. Mahsar va kunjut ekini

Kartoshka, pomidor va lavlagining karantin kasalliklari