SHoli ekini - Botanika - Referatlar

SHoli ekini

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

167 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. SHolining halk hujaligidagi ahamiyati. 2. Kelib chikishi, tarkalishi va ekin maydonlari. 3. Sistematikasi, biologiyasi va navlari. 4. SHolini almashlab ekishdagi urni, ugitlash va erni ekishga tayyorlash. 5. SHolini ekish. Urugni ekishga tayyorlash, ekish muddatlari, usullari va me`yorlari. 6. SHolini parvarish kilish va yigishtirib olish.

www.arxiv.uz 1.Er yuzidagi kupchilik mamlakatlarda eng asosiy va kadimgi ozik-ovkat ekini hisoblanadi. Guruch odam organizmi uchun foydali, tez hazm bo`ladigan ozik hisoblanadi. Uning tarkibida odam organizmi uchun zarur bulgan ozik moddalar: uglevodlar kup, lekin oksil, moy, klechatka va kul moddalari kam bo`ladi. SHoli oklanganda 60-65% guruch, 10-15% kepak va guruch murtagi, 2025% kiltik va boshka mahsulotlar chikadi. Oklangan sholi guruchining ta`mi yahshi bulib, engil hazm bo`ladi, parhez ovkat mahsuloti hisoblanadi. Kaynatilgan guruchi esa shifobahshlik hususiyatiga ega. SHoli krahmali tukimachilik, parfyumeriya va meditsina sanoatlarida katta ahamiyatga ega. Guruch murtagidan sovun ishlab chikarish uchun va sham ishlab chikarish uchun moy olinadi. SHoli poholi sifatli kogoz va karton, arkon va kop-kanor ishlab chikarish, shuningdek, uy-ruzgor buyumlari ( savat, shlyapa va boshkalar) tukish uchun ishlatiladi. Tuyimliligi bo`yicha u bugdoy somonidan ustun turadi. 1 kg poholi 0,24 ozik birligiga teng bulib, tarkibida 22 g protein bor. SHoli erning meliorativ holatini yahshilovchi ekindir. SHoli poyalarga uzok vakt suv bostirilib kuyilishi natijasida erning shuri yuviladi. Natijada bunday erlarga guza va boshka ekinlar ekish imkoni tugiladi. 2. SHolining kelib chikish vatani markaziy janubiy Osiyo hisoblanadi. Akademik P.P.Vavilov sholi Hindistondagi madaniy ekinlardan kelib chikkanligi hakida yozadi. SHoli dunyoning 108 mamlakatida ekiladi. Dunyo bo`yicha sholining 90 % Osiyodagi tropik va subtropik mamlakatlarda etishtiriladi. FAO ning 1991 yilgi ma`lumotlariga karaganda Xitoyda 33,1 mln.ga, Hindistonda 42,2 mln.ga, Indoneziyada 10,2 mln.ga, Bangladeshda 10,9 mln.ga, Vetnamda 63 mln.ga, Birmada 4,8 mln.ga, YAponiyada 2,0 mln.ga, Filipinda 3,4 mln.ga, Braziliyada 4,4 mln.ga maydonga sholi ekiladi. O`zbekistonda esa 1995 yilda 154,1 ming ga, 1996 yilda esa 176,6 ming ga maydonga sholi ekilgan. SHoli donli ekinlar orasida eng hosildor ekin hisoblanadi. 1991 yilda sholining butun dunyo bo`yicha urtacha hosildorligi 35 ts ni tashkil etgan. Ayrim mamlakatlarda sholining urtacha hosildorligi gektaridan 57-75 ts ni tashkil etgan. Eng yukori hosil etishtiradigan davlatlarga Jan.Korea 75

www.arxiv.uz tsqga, Misr 73 tsqga, AKSH 63 tsqga, SHim. Korea 62 tsqga, YAponiya 59 tsqga, Xitoy 57 tsqga va boshkalari kiradi. O`zbekistonda sholi hosildorligi keyingi 5 yillikda urtacha 30-35 tsqga ni tashkil etgan. 4. SHolining Oruza sativa L. deb ataladigan madaniy navi 2 ta kenja turga bulinadi : oddiy sholi -ssp.communis Gust. va kalta donli sholi - ssp.brevis Gust. Birinchisi donining buyi 5-7 mm, ikkinchisiniki 4 mm gacha bo`ladi. Mamlakatimizda asosan oddiy sholi ekiladi, u ikki tarmokka bulinadi: doni uzun va ingichka (buyining eniga nisbati 3-3,5:1 bulgan) hind sholisi (indica) va doni kiska, yugon (buyining eniga nisbati 1,4-2,9:1 bulgan) Xitoy-yaponiya sholisi (sinj-japonica). Ildiz sistemasi popuk ildiz bulib, tuprokning 60 sm li yuza katlamiga taralib usadi, havoli tukimasi (aerinhima) yahshi rivojlangan. Bu hildagi tukima barglari va poyalarida ham bo`ladi. SHunga kura, sholida, kislorod kerakli mikdorda saklanadi. Ildiz sistemasida ildiz tukchalari birmuncha kam bo`ladi (ayniksa, u bostirib sugoriladigan sharoitda ustirilganda). Poyasining buyi 80-120 sm, juda sertup bo`ladi. Bir tup usimligi urtacha hisobda 3-5 tagacha unumdor poya chikaradi. YUkori kismidagi ancha uzun bugin oraliklarining ichi bush, pastkilariniki tula bo`ladi. Barglari uchun nashtarsimon, tomirlari kirrali, cheti utkir arra tishli bo`ladi. Tupguli kup shohchali, 10-30 sm uzunlikdagi ruvak. Boshokchalari bir gulli, uzidan changlanadi. Donining 1000 donasining vazni 27- 40 g gacha etadi. SHoli issikka talabchan, uning urugi 10-14 gradus issiklikda una boshlaydi. Lekin 22-25 gradus issiklik uruglarning unishi uchun eng kulay harorat hisoblanadi. Haroratni keskin uzgarib turishi sholi usimliklariga salbiy ta`sir kursatadi. SHolining usish davri uchun zarur bulgan issiklikning umumiy mikdori 2200 gradusdan 3200 gradusgacha uzgaradi. SHoli namga talabchan usimlik hisoblanadi. Bu uning tropik mamlakatlardan kelib chikkanligidan dalolat beradi. Uning transpiratsiya koeffitsienti 450-550 ga tengdir. SHoli suv bostirib sugoriladi, suv katlami sholining usishi va rivojlanishi uchun yahshi sharoit yaratadi.SHoli serhosil bulganligi uchun ozik moddalarga talabchan ekin hisoblanadi. Agar 1 ga

www.arxiv.uz erdan 50 ts sholi doni va 50 ts pohol olinadigan bulsa, usimlik tuprokdan 90 kg azot, 40 kg fosfor va 100 kg kaliyoladi. SHoli turli tuproklarda usa oladi. Daryo vodiylaridagi chukindi tuprokli erlar sholi uchun ayniksa kulay bo`ladi. Tarkibida loyka zarrachalar va organik moddalar mikdori kup bulgan ogir soz tuprokli erlarda yahshi usadi. Kuchli darajada botkoklangan va kumli tuprokli erlar sholi uchun yaroksizdir. U ernning shuriga ham ancha chidamsizdir. SHoli tuprok eritmasining mukobil muhiti rN-4,5-5,7 ga teng bulganda yahshi usadi. SHoli kiska kun usimligi hisoblanadi, uzun kunda uning rivojlanishi sekinlashadi. Respublikamizda tumanlashtirilgan sholining barcha navlari uzining pishish muddati bo`yicha kechpishar (130-140 kun), urtapishar (115-125 kun) va ertapishar (100-110 kun) guruhlarga bulinadi. Respublikamizda hozirgi vaktda ekiladigan navlar: Avangard, Alangan, Arpa-sholi, Gulzor, Jayhun, Intensiv, Lazurno`y, Nukus-2, Tolmas, UzROS-7-13-269. 4. SHoli ekishda almashlab ekishning ahamiyati juda ham katta. O`zbekiston sholichilik ilmiy tekshirish institutining ma`lumotlariga karaganda 4 va 6 dalali almashlab ekishda 40-60 tsqga dan hosil olingan bulsa surunkasiga sholi ekilganda 25-27 tsqga dan hosil olingan. Almashlab ekishda sholi don-dukkakli usimliklardan, kuzgi bugdoy kabi ekinlardan keyin ekiladi. 2. SHoli ekish uchun erni ishlash kuzgi shudgorlashdan boshlanadi. Ekishdan olidn er joriy tekislanadi. Erni ishlashda kator mashinalardan, jumladan: KFS-2,4, KFS-3,6, ORN-1,6 markali kultivatorlardan foydalanish mumkin. SHoli ugitga talabchan ekin. Gektaridan 40-50 ts sholi etishtirish uchun, yangi uzlashtirilgan erlarda 100-120 kg azot va fosfor solinadi. Ikkinchi yili har ikkala ugit solish me`yori gektariga 120-150 kg ga etkaziladi. Eskidan haydalib kelinayotgan utloki tuproklarga har gektariga 180 kg azot va 120 kg fosfor solinadi. 5. Uruglik sholi ekishdan oldin er mahsus mashinalardan davlat andozasiga javob beradigan darajada tozalangan bulishi zarur SHoli tuprok va suv harorati 14- 16 gradusga etganda ekila boshlanadi. SHoli ekishni juda tez, uzogi bilan 10-15 kun davomida ekib tugallash kerak. SHoli mashinalarda oddiy usulda katorlab va

www.arxiv.uz sochma usulda ekiladi. Hozirgi paytda O`zbekistonda don seyalkasida katorlab ekish keng tarkalgan. Suv bostirishdan oldin sholi urugi yoppasiga katorlab orasi 15 yoki 7,5 sm kilib SU-4,2, SUB-48, SZB-3,6 rusumli seyalkalar yordamida ekiladi. SHolining ekish me`yori, sholi navining biologik hususiyatiga, tuprokning unumdorligi, ekish muddatiga va usuliga boglikdir. O`zbekiston sharoitida gektariga 5-7,5 mln. Donagacha sholi ekilganda ya`ni har m 2 erda urimga kadar 250-350 tup atrofida va 450-500 ta unumdor ruvakli poya bulgan takdirda sholidan mul hosil olinadi. O`zbekiston sharoitida doimiy suv bostirib sugorish usuli kullaniladi. Bunda sholi ekib bulinganidan sung yoki oldin pollarga suv bostiriladi va donning mum pishikligi davrigacha shu holat saklanadi. SHoli kuchat usulida etishtirilganda urugni ekkinga nisbatan kupgina afzalliklarga ega: 1. SHoli urugi kuchathonaga ekish munosabati bilan kech kuzga kolmasdan etishtirib olish imkoniyati tugiladi. 2. Kuchat usuli har bir erdan unumli foydalanib 2 marta hosil olishga imkon beradi. 3. SHoli urugi 60-70% iktisod kilinadi. 4. SHoli usuv davrining 30-35 kuni kuchathonada utishi munosabati bilan suv sarfi 20-25 % tejaladi. 5. SHoli hosildorligi urug bilan ekishga nisbatan 15-30 % yukori bo`ladi. SHolini bu usuli uni takroriy ekin sifatida ekishda kullaniladi. Bunda kuchathonalarga 20-30 mayda urug ekiladi.asosiy maydonga 20-30 iyunda kuchat kuchirib utkaziladi. Bunda kuchathonalarga ga . hisobida 20-25 mln dona urug yoki 650-750 kg sholi urugi sepiladi. Agar sholi urugi kulda ekiladigan bulsa u namlab olib ekiladi.

www.arxiv.uz Kuchathonada sholi 30-40 kunlik muddatda kuchat kilish uchun tayyor holga keladi. Kuchatlar asosiy maydonga bir uyaga 1-2 kuchat kilib ekiladi. uya oraligi 10-15 sm koldiriladi. SHoli hosilini yigishtirib olish uchun dalani shunga tayyorlash kerak. SHoli donining sut pishish davrida pollarga suv kirishi kamaytiriladi va mum pishish davrida umuman tuhtatiladi. Donining 85-90% tula pishish davrida sholini urishga kirishiladi. SHoli urimi kechiktirilsa uning doni tukiladi, natijada hosilning kamayishiga olib keladi. SHoli oldin JNU-4, JVN-6 mashinalarida uriladi, urish balandligi 15-20 sm bo`ladi. Sungra dalada kuritiladi va mahsus kombaynlarda yanchib olinadi.

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi kabul kilingan «Konunlar tugrisida» . 1998. 2. P .P.Vavilov – «Usimlikshunoslik». Toshkent «Ukituvchi». 1980. 3. V .N.CHirkov – «Usimlikshunoslikdan amaliy mashgulotlar». Toshkent, Ukituvchi. 1978. 4. V .N.CHirkov – «Don ekinlari» T., Ukituvchi-1975. 5. K .N.Keferov – «Biologicheskie osnovo` rastenievodstva». M., Vo`sshaya shkola. 1975. 6. D .Zaurov, M.Sbroshnikova- «Risovodstva», T., Mehnat, 1989. 7. D .T.Abdukarimov, S.H.Hushvaktov, E.U.Umurzokov – «Tamakichilik», T., Mehnat, 1985. 8. H .N.Atabaeva – «Texnologiya vozdelo`vaniya soi v Uzbekistane», T. 1989. 9. G .K.Kurbonov – «Arpa», T. Fan.1976. 10. YA .Gubanov, N.Ivanov- «Ozimaya pshenitsa». M.,Agropromizdat, 1988. 11. I .V.Massino – «Selektsiya kukuruzo`, sorgo i kormovoy sveklo` dlya oroxaemovo kormoproizvodstva Uzbekistana». T. Fan. 1984.

O'xshashlar

Kartoshka ekini

Narkotik ekinlar. Tamaki ekini

Ildiz mevalilar. Kand lavlagi ekini

Moyli ekinlar. Mahsar va kunjut ekini

Don – dukkakli ekinlarning umumiy tavsifi. Nuhat ekini