Hujayra organoidlari - Botanika - Referatlar

Hujayra organoidlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

83.5 KB

Ko'chirib olish

H ujayra organoidlari Reja: 1. Endoplazmatik to‘r (retikulum). 2. Ribosomalar. 3. Golji kompleksi. 4. Lizosomalar. 5. Peroksisomalar, sferosomalar. 6. Vakuol. 7. Mitoxondriyalar. 8. Plastidalar. 9. Hujayra markazi.

Hujayra organoidlari-hujayraning doimiy tarkibiy jismi bo‘lib, ma’lum tuzilishga ega va maxsus vazifalarni bajaradi. Hujayraning umumiy va maxsus organoidlar farq qilinadi. Umumiy organoidlarga mitoxondriya, sitoplazmatik (endoplazmatik) to‘r, ribosoma, Golji kompleksi, lizosoma, mikronaycha, sentrosoma, peroksisoma; maxsus organellalarga esa tonofibrilla, miofibrilla, neyrofibrillalar, kiprikchalar va mikrovorsinkalar kiradi. Hujayra organoidalari tuzilishi bo‘yicha membranali va membranasi bo‘lmagan hujayra organoidlarga bo‘lish mumkin. Membranali hujayra organoidlari. Yuqorida hujayralarning turli membranalarning prinsipal bir xil tuzilganligi qayd qilingan edi. Membranalar asosan lipid, oqsil, suvdan tashkil topgan. Hujayra ichki tuzilmalarning membranalari oqsil va lipid tarkibining o‘zgarishi bilangina farqlanmasdan ularning tarkibiga kiruvchi molekulalarning joylashishi va ultrastruktur tuzilishi bilan ham farqlanadi. Membrananing bunday o‘ziga xos tuzilishi ularning funksion ixtisoslanishiga bog‘liq. Turli xil vazifani bajaruvchi membranalar fermentlar va ularning aktivlik darajasiga qarab farqlanadi. Fermentlarning aktivligi esa hujayraning boshqa komponentlari ayniqsa suv va lipidlar bilan munosabatiga bog‘liq. Bu holatda membranalar fermentlarning aniq joylashishi uchun struktur karkas rolini o‘ynaydi. Shunday qilib, hujayra sitoplazmasining membranalari funksional va struktur tarafdan aniq ixtisoslashtirilgan va bu xolat membrananing kimyoviy tuzilishi va molekulalarning joylashishiga bog‘liq. Membranali hujayra organoidlari. Hujayraning umumiy organoidlaridan mitoxondriya, endoplazmatik to‘r, plastinkasimon kompleks (Golji kompleksi), lizosoma va peroksisomalar kiradi. o‘simlik hujayralarida plastida va vakuollar ham bo‘ladi. Membranasi bo‘lmagan hujayra organoidlari. Bu organoidlar turli xil tuzilishga ega bo‘lgan va spesifik vazifasini bajaruvchi organoidlar, ribosoma, mikronaycha, sentrosoma va fibrillyar tuzilmalar kiradi. Ribosomalar alohida tuzilmalar xisoblanib, ular ko‘pincha plazmatik to‘r bilan kompleks hosil qiladi.

Mikrokarnaycha va senrosomalar iqsil tabiatli subbirliklardan tashkil topgan. Oqsil globulalari marjonlarsingari o‘zaro bog‘lanib fibrillalar hosil qiladi. Hujayrada senrosoma singari mikronaychalardan tashkil topgan kiprikchalar, xivchinlar ham bo‘lib, ular yuqorida qayd qilingan organoidlardan farqli ravishda ustki tarafdan membranali sruktura bilan qoplangan. Hujayraning fibrillyar tuzilmalar hujayra sitoplazmasida ma’lum tartibda joylashishi yoki hujayraning maxsus organellalari mikrovorsinka, tonofibrilla, neyrofibrillalar, miofibrillalarni hosil qilishi mumkin. Hujayra organellalarini bajaradigan funksiyalarning bir-biriga bog‘liqligi asosida ham o‘rganiladi. Hujayraning vakuolyar tizimini tashkil qiluvchi organoidlarga: endoplazmatik to‘r (retikulum), ribosomlar, lizosomalar, Golji apparati, peroksisomalar va o‘simlik vakulolari kiradi. Vakuolyar tizim hujayrada moddalarning kirishi, tashilishi, ajralishi, yangi moddalarning sintezlanishi, qoldiq moddalarning chiqarilishi va barcha fermentativ reaksiyalarni amalga oshiradi hamda hujayra barcha qismlarning bir-biri bilan aloqasini ta’minlaydi. Vakuolyar tizim-metobolistik jarayonlar asosidir. Mitoxondriya va plastidalar hujayrada energiya almashinuvini ta’minlovchi organellardir. Shu munosabat bilan mitoxondriya va plastidalar ikki qavat membranali bo‘lib, energetik jarayonlar asosini tashkil etadi. Sitoplazmaning fibrillyar tizimini mikrofibrillalar va mikrofi r mentlar tashkil etadi. Endoplaztik tur (retikulum). Elektron mikroskopda tekshiriladigan to‘qimani yupqa kesishning texnik imkoniyatiga ega bo‘lgandan keyin, 1945 yilda Porter osmiy to‘rt oksidi bilan bo‘yalgan hujayralar mezoplazmasida nozik to‘r borligini ochdi va unga endoplazmatik to‘r deb nom qo‘ydi. Bir necha vaqtdan so‘ng Palade va Porterlar endoplazmatik to‘r o‘ta mikroskopik kanalchalar, pufakchalar va sisternalarning o‘zaro tutashishidan iborat murakkab shoxlangan to‘r sistemasi ekanligini aniqladilar.

Srukturasi va shakli bilan xilma-xil bo‘lgan bu sistema devorini elementar membrana tashkil qiladi. Membrananing qalinligi 70 A0 atrofida bo‘lib, dumaloq kanallarning ichki diametri 300-500 A0 keladi. Endoplazmatik to‘r kanalining ichi suyuqlik bilan to‘la bo‘lib, tarkibi protaplazma matriksiga o‘xshaydi, shu jihatdan Golji sisternalari va xloroplast tilakoidlarining suyuqliklariga ham o‘xshaydi. Endoplazmatik to‘r membranasining yuzasi silliq va G‘adir-budur bo‘ladi. Membran sathiga ribosomaning diametri 100-150 A0 keladigan granulalari yopishib olganidan, uning yuzasi g‘adir-budur ko‘rinadi. Shunga ko‘ra hujayraning bir jismida ular butunlay silliq, ikkinchi tomonida g‘adir-budur bo‘ladi. Ribosoma granulalari yopishgan endoplazmatik to‘r sisternalariga granulyar (G‘adir-budur), silliq joylariga sililiq retikulum deb atalgan. Granulyar retikulum yassi, keng sisternalardan iborat bo‘ladi. Granulyar retikulum sisternalarining soni hujayralar tipiga, rivojlanish fazasiga bog‘liq. Silliq retikulum odatda ingichka, tarmoqlanib ketgan naychalarni eslatadi, u granulyar retikulum sisternalaridan o‘sib chiqadi (14-rasm). Endoplazmatik to‘r kanallari yadro membranasi bilan ham tutashgan bo‘lishi mumkin. Shu sababli endoplazmatik to‘r kanali perinuklear fazoga aloqador bo‘ladi. Robertsonning elementar membrana nazariyasi membranalar uzluksiz bo‘ladi, degan fikrni taqoza qilgan edi. Shunga ko‘ra ko‘pchilik olimlar endoplazmatik to‘r membranasi plazmolemma bilan ham tutashgan bo‘ladi va demak, perinuklear fazo endoplazmatik to‘r kanali orqali plazmolemma sathi bilan tashqi muhitga aloqador bo‘ladi, degan fikrda bo‘lganlar. Shunday qilib, endopldazmatik to‘rni plazmatik qobiq, yadro va hujayra organoidlari bilan bog‘liq bo‘lgan yagona sirkulyar sistema deb ta’riflasa bo‘ladi. Endoplazmatik to‘rning plazmatik qobiq bilan aloqasi borligi ham kuzatilgan. Bu kuzatishlar tashqi muhit bilan sitoplazma orasidagi kommunikasiyalar bor deyishga asos bo‘lolmaydi. Endoplazmatik to‘r bilan Golji kompleksi orasida aloqa ham doimiy bo‘lmay, balki dinamik aloqadan iboratdir.

14-rasm. Endoplazmatik to‘rning sxematik va elektron mikroskopda ko‘rinishi. Xozirgi vaqtda granulyar sitoplazmatik to‘rning oqsil va ferment sintezidagi roli hamma olimlar tomonidan tan olinadi. Granulyar endoplazmatik to‘r oqsil ishlab chiqaruvchi (oqsil bezlari) hujayralarda yaxshi rivojlangan. Nooqsil sekret mahsulotlari hosil qiluvchi hujayralar (me’daning qoplama hujayralari, buyrak usti bezining xromofil hujayralari va boshqalar) da silliq endoplazmatik to‘r yaxshi rivojlanagan. Dengiz cho‘chqasi me’da osti bezining asinar hujayralari stimulyasiya qilganda (och qolgan hayvonni boqqandan so‘ng 1-3 soat dan keyin) donador endoplazmatik to‘rning o‘zgarishi kuzatilgan. Bu sistemaning bo‘shliqlari kengayadi va sisternalar ichida katta bo‘lmagan “intersisternal” donachalar topiladi. Bu donachalar mayda bo‘lib, tuzilishi bo‘yicha zimogen granulalarni eslatadi. Elektron mikroskopik radioftografiya bilan olingan dalillar ham radioaktiv N-leysin aminokislotasining ma’lum bir tartibda hujayraga kirishini ko‘rsatadi. Izotop kiritilgandan 4-5 minut o‘tgach granulyar endoplazmatik to‘rda, 20 minutdan so‘ng Golji kompleksida, 4 soatdan so‘ng zimogen granulalarida leysin borligi kuzatiladi. Shunday qilib, keltirilgan dalillar hujayra ichidagi oqsil sintezida quyidagi bosqichlarni ajratishga imkon beradi: 1) hujayraga tushgan aminokislotalarning RNK donachalariga o‘tishi va bu strukturada oqsil sintezlanishi; 2) oqsilning sitoplazmatik to‘r membranalaridan o‘tishi va kanalcha ichida “intersisternal” gratulalarning hosil bo‘lishi; 3) granulalarning endoplazmatik to‘r orqali Golji kompleksiga o‘tishi va u yerda granrulalar kondensiyasi hamda zimogen donachalarning shakllanishi. Bu batartib sistema Xirsh tomonidan “hujayra ichki konveyri” deb nomlangan. Agar bu “konveyr” da Golji kompleksiga “o‘rovchi sex” o‘rni berilsa, endoplazmatik to‘r “kimyoviy sexdir”. Lekin hujayra ichidagi “konveyer” da endoplazmatik to‘r va Golji kompleksidan tashqari hujayraning boshqa komponentlari va ayniqsa yadro (informasion RNK ning sitoplazmaga o‘tishi, oqsil sintezining nazorat qilinishi) va mitoxondriyaning (oqsil sintezini energiya bilan ta’minlash) roli katta.

Silliq endoplazmatik to‘r esa, ko‘pgina olimlarning fikricha, boshqa metabolik jarayonlarda, birinchi galda hujayradagi lipid va glikogenning sintezida, agregasiyasida va transportida ishtirok etadi. Endoplazmatik to‘rning kelib chiqishi va to‘planish yo‘llari ham yetarli ma’lum emas edi. Ko‘pgina sitologlar uni hujayra qobiqidan va mavjud endoplazmatik to‘rdan kelib chiqishini aytdilar. Hujayra qobiqining divertikula va pinositoz pufakchalari endoplazmatik to‘rning membranalari bilan birlashib sitoplazmatik to‘r sistemasini to‘ldiradi. Endoplazmatik to‘r yadro qobiqi hisobiga tiklanadi, degan fikr ham bor. Tadqiqotchilar fikricha, takomillashish vaqtida yangi membrana materiallari donador sitoplazmatik to‘rda hosil bo‘lib, u keyinchalik silliq endoplazmatik to‘rga o‘tadi. Ribosomalar. Elektron mikroskop yordamida 1955 yilda Palada tomonidan ochilgan ribosomalar ham hujayraning muhim organomdlaridandir. Ribosomalar yadro qobiqining tashqi membranasida ham yotadi. Membranalar bilan birikmagan sitoplazmada erkin yotuvchi ribosomalar ontogenez davrida turli manbalardan hosil bo‘ladi. Masalan, kalamush me’da osti bezining asinar hujayralarida, embriogenez davrida oldin ribonukleoproteid granulalari va keyinchalik kanalchalar sistemasi hosil bo‘lib, ular o‘zaro bog‘lanadilar. Membrana bilan bog‘liq bo‘lgan ribosomalar erkin ribosomaga nisbatan radioktiv aminokislotalarni ko‘proq qabul qilishi kuzatilgan. Yadroda, yadrocha joylashgan ribonukleoproteid donachalari o‘z fizik-kimyoviy xossalari bilan sitoplazmatik ribosomalardan farq qiladi. Ular yadro oqsili sintezida ishtirok etadi. Ribosomalar teng miqdorda RNK va oqsildan iborat. Ribosoma tarkibiga noaktiv ribonukleaza, latent dezoksiribonukleaza, lesinaminopeptidaza, galaktozidaza va boshqa fermentlar kiradi. Ribosomalarlarda magniy va kalsiy bo‘ladi. Xayvon, o‘simlik hujayralaridan va mikro-organizmlardan ajratib olingan ribosomalar kimyoviy tarkibi, molekulyar og‘irligi bilan bir-biriga yaqin. Ribosomalar oddiy va bir xil tipidagi moddadan tuzilganga o‘xshasada, ular mayda subbirliklardan iborat (15-rasm). Ribosomalar

50 S va 30 S lik 2 ta subbirlikdan birikib, 70 S bo‘lgan o‘lchamni tashkil qiladi. Xar bir subbirlik bitta yuqori polimer ribosomal RNK molekulasini o‘zida tutadi, lekin ular alohida bo‘lganda radioktiv aminokislotalarni qabul qila olmaydi. 15-rasm. Ribosomaning tuzilishi.1-kichik subbirlik; 2-katta subbirlik. Ribosomaning funksiyasi. Ribosomalarda yadrodan informasion RNK (i- RNK) orqali berilgan genetik axborotga qarab aktiv aminokislotalar kondensasiyasi hamda ularning polipeptid bog‘ga terilib, oqsilning sintezi ro‘y beradi. Ayrim oqsillar sintezi alohida ajratib olingan ribosomalarda ham topilgan. Matrisa rolini i-RNK bajarib, u ribosomalarga o‘tadi. Ribosoma yuzasida transport RNK (t-RNK) va aminokislotalar kompleksi bilan i-RNK ning komplementar nukleotidlar o‘zaro ta’sir qiladi. Ba’zi bir olimlarning fikriga ko‘ra oqsil sintezi yakka ribosomalarda bormasdan, ularning bir to‘dasida-poliribosoma yoki polisomalarda boradi. Polisomalar 5-70 ta ribosomalardan iborat bo‘lib, ular o‘zaro diametri 1-1,5 nm keladigan nozik ipchalar bilan birlashadi va bir-biridan 5-15 nm masofada yotadi. Ribosoma polipeptid zanjirni hosil qilib, oqsilni o‘zidan ajratadi va i-RNK bog‘lamidan tushib qoladi. Golji kompleksi . 1898 yilda italiyalik olim Golji nerv hujayralardan optik mikroskop yordamida kumush nitrat va osmiy kislotasi bilan bo‘yaladigan to‘rsimon organoidni topdi va uni diktiosoma (grekcha “to‘r” demakdir) deb atadi. Bu organoid hayvon hujayralaridagina emas, balki bir hujayrali organizmlarda, tuban va yuksak o‘simliklarning hujayralarida uchrashi ham aniqlandi. Kuzatishlarga qaraganda Golji tomonidan nerv hujayralarida kuzatilgan to‘rsimon strukturalar, boshqa hujayralarda to‘r (Golji kompleksida) ko‘rinmaydi. Shunga ko‘ra bu organoidning nomini olim nomida Golji kompleksi yoki Golji apparati deb ataldi. Elektron mikroskop kashf etilgandan keyin Golji kompleksining qo‘shqavatli membranalari yassi paketlarning taxlaganiga o‘xshashligi borligi aniqlandi (16- rasm). Bu pakelarga o‘xshash taxlangan sistemaning proksimal qutbida yangi

sisternalar shakllanib, uning membranalarida chuqur o‘zgarishlar ro‘y berishi orqali distal qutibi tomonga yetilib boradi. Distal qutbidagi yetilgan sisternalarning qirg‘oqlaridan mayda pufakchalar ajralib chiqib turishidan tashqari, o‘sha yetuk sisternalarning o‘zi ham Golji membranasi bilan qurshalgan yirik pufaksimon fazolarga aylanib, Golji kompleksidan uzoqlashib ketib turadi. Uning o‘rniga proksimal qutbidan yangi sisternalar yetilib kelib turadi. Sisternalar oralig‘idagi 200-250 A0 keladigan oraliq sitoplazma matriksi bilan to‘la bo‘ladi. Sisternalarda diametri 600-700 A0 keladigan kovaklar, kovaklar kanalining markazida granulalar bo‘lib, ular Golji kompleksi proksimal qutibiga yaqin, ular Golji kompleksi proksimal qutibiga yaqinda joylashgan ribosomalarga aloqador bo‘lsa kerak. 16-rasm. Golji kompleksining: A-sxematik va B-mikroskopik ko‘rinishi. Distal sisternalarda kovaklar soni proksimal qutb sisternalaridagidan ancha ko‘p bo‘ladi. Ehtimol, sisternalarni yetilib borishi uchun zarur makromolekulalar proksimal qutbdan distal qutb tomon tashiladi. Elektron mikroskopik tadqiqotlar Golji kompleksi uch xil qismdan tashkil topganligini ko‘rsatdi. 1. Yassi sisternalar sistemasi-silliq membranalar bilan chegaralangan. Yassi sisternalar 5-8 ta bo‘lib, bir-biriga yaqin yotadi. 2. Mayda mikropufakchalar-sisternalar oxirida joylashadi. Ularning diametri 30-50 nm dan katta emas. 3. Yirik vakuolalar. Bular ham sisternalar va mikropufakchalar singari membrana bilan o‘ralgan. Vakuolalar kattaligi 0,2-0,8 mk va ko‘pincha ular yassi sisterna bog‘lamlarining o‘rta jismida yotadi. Golji kompleksining ontogeneziga kelsak, Golji kompleksi sisternalari granulyar endoplazmatik to‘rdan hosil bo‘ladi. Granulyar endoplazmatik to‘r membranasidan ajralib chiqadigan ko‘p sondagi pufakchalar o‘zaro qo‘shilib Golji kompleksi sisternalarini hosil qiladi. Pufakchalar plazmolemmaga yetganlarida, ularning membranasi plazmolemmaga qo‘shilib, ichidagi moddalarni hujayra

po‘stiga ekzositoz yo‘l bilan chiqaradi. Bu jarayon Golji kompleksi funksiyasiga kiradi. Golji kompleksi murakkab sekresiya jarayonlarida ishtirok etadi. (17-rasm) Golji kompleksi glyukoproteidlar sintezida ishtirok etadi. Ribosomalarda sintez bo‘lgan oqsil shu yerga kelib karbonsuvlar bilan qo‘shiladi. Golji kompleksi yog‘ so‘rilishida ham ishtirok etadi. 17-rasm. Golji kompleksining hosil bo‘lishi va sekresiya jarayonida ishtirok etish sxemasi. 1-donador endoplazmatik to‘r; 2-ribosomalar; 3-protein; 4- Golji kompleksi; 5-sekretor proteinlar. Lizosomalar. Hujayra gomogenatidan uning qismlarini alohida ajratib olish metodlari rivojlangandan keyin, 1955 yilda De Dyuv va boshqalar o‘zida nordon fosfatazadan ajratib olishga muvaffaq bo‘ldilar. Bu fermentlar qatoriga glyukuronidaza, nordon ribonukleaza, nordon dezoksiribonukleaza va katepsinlar kiradi. Bu fermentlar hujayra tarkibiga kiruvchi turli moddalarni suv yordamida parchalay olishi uchun ularga lizosomalar deb nom berildi. Xozirgi kunda lizosomalar faqat hayvonlar hujayrasi uchungina emas, balki yer sharida juda keng tar і algan barcha tirik organizmlar hujayralari uchun universal organoid ekanligi aniqlandi. Lizosomalardagi ovqat hazm qilish fermentlarining latent (yashirin) holatda bo‘lishi, ularning asosiy hususiyatlari bo‘lib, bu hususiyat avvalo ularni trab turgan membranalariga bog‘liq ekanligi aniqlandi. Ilgarilari bu organoidlarning polimorfligi qayd qilingan bo‘lsa, so‘ngi vaqtlarda lizosomalarning turli formalarda bo‘lishi, ularning rivojlanishidagi turli bosqichlari bor ekani ma’lum bo‘ldi. Lizosomalar organizm hujayralaridagi oqsil va nuklein kislotalarni hujayra ichida parchalanishi va ularni yangbilanishi uchun zarur fermentlarga ega bo‘lgan vakuollasimon organoidlardir. Hujayraning ichki ovqat hazm qilish organoidlari sifatida lizosomalar maxsus strukturaga ega bo‘lgan membrana bilan qurshalgan bo‘lib, bu membrananini lizosoma fermentlari buza olmaydi (18-rasm). Lizosomalar xilma-xil shakldagi vakuolalarni eslatadigan organoidlar bo‘lib, ularni De-Dyuv uch guruhga bo‘ladi: haqiqiy lizosomalar, polizosomalar va

postlizosomalar. Xaqiqiy lizosomalarni o‘zi yana 2 katta guruhga bo‘linadi: birlamchi lizosomalar va ikkilamchi lizosomalar. Birlamchi lizosomalar-o‘lchami 100 nm keladigan xilma-xil morfologiyaga ega bo‘lgan vakuolalardan iborat bo‘lib, turli to‘qimalar hujayralarida xilma-xil gidrolaza fermentlar yig‘indisiga ega bo‘ladi. Lekin bu fermentlar passiv bo‘lib, ovqat hazm qilishda ishtirok etmaydi. Birlamchi lizosomalar ichida hazm qilinadigan biopolimer moddalar bo‘lmaydi. 18-rasm. Lizosomalarning mikroskopik tasviri. Lizosomalar Golji kompleksi bilan funksional munosabatda bo‘lgan silliq endoplazmatik to‘rning maxsus uchastkalaridan hosil bo‘ladi. Birlamchi lizosomalar mayda pufakchalar holida silliq retikulumdan uzilib chiqishi kuzatiladi. Olimlar tomonidan olib borilgan tajribilar gidrolaza fermentlari globulyar endoplazmatik to‘r devoridagi ribosomalar tomonidan sintez qilishini va silliq retikulum kanallari orqali Golji kompleksiga va undan birlamchi lizosomaga o‘tishini ko‘rsatadi. Birlamchi lizomalar odatda hujayrada dumaloq, oval shaklda bo‘lib, qalinligi 50-90 nm keladigan membrana bilan qurshalgan bo‘ladi. Ikkilamchi lizosomalar yoki geterofagosomalar hujayraga olinishi zarur bo‘lgan moddalarni plazmolemma yuzasiga adsorbsiya qilinishi, endositoz plazmolemaning o‘sha joyini sitoplazma ichiga invaginasiya qilib, pufakcha shaklida uzilib chiqishi bilan hosil bo‘ladi. Yutilgan modda shu geterofagosoma ichida qoladi. geterofagosoma birlamchi lizosoma bilan qo‘shilib, geterofaggolizosoma hosil bo‘ladi. Natijada geterofaga tipidagi ikkilamchi lizosoma hosil bo‘ladi. Shu bilan birga birlamchi lizosomalarning passiv holatidagi gidrolaza fermentlari aktiv holga keladi, ekzogen moddalar gidrolizlanib, parchalana boshlaydi. Lizosoma ichida boradigan hazm jarayonining oxirgi bosqichlarida parchalanish maxsulotlari: aminokislotalar, nukleotidlar va boshqalar hosil bo‘ladi. Bu mahsulotlar geterofagolizosoma membranasi orqali diffuziya qilinib, sitoplazmaga chiqadi. Bu moddalar hujayraning nafas olishga sarflanadi yoki zarur makromolekulalarining BIOSinteziga qatnashadi. Kiyin hazm

qilinadigan yoki hazm bo‘lmaydigan moddalar qoldiq tanalarda to‘planadi yoki plazmolemma orqali hujayradan chiqarib yuboriladi. Hujayra ichiga chetdan kirgan moddalarni hazm qilinishidan tashqari, hujayrada protoplastning ma’lum uchastkasini qurshab trab olinishi tufayli autofagosomalar yoki autofagosomal vakuolalar hosil bo‘ladi. Bular birlamchi lizosomalar bilan qo‘shilib ikkilamchi lizosoma-autofagolizosoma hosil qiladi va autofagolizosomalar ichida qolgan protoplast qismlari (mitoxondriya, plastida, endoplazmatik to‘r bo‘laklari va boshqalar) asta-sekin hazm bo‘lib ketadi. Makromolekulalarning gidrolizlanishidan hosil bo‘lgan monomelar aminokislotalar, yog‘ kislotalari, monosaxaridlar va boshqalar autolizosoma membranasi orqali diffuziya qilinadi. Qiyin hazm bo‘ladigan yoki parchalanmaydigan moddalar qoldiq tanachalarda to‘planadi yoki ekzositoz yo‘l bilan hujayradan chiqarib yuboriladi. Ilmiy tekshirishlarga ko‘ra, autofagolizosomalar, shuningdek, geterofagolizosomalar, qoldiq tanachalar va geterofosomalar bilan ham qo‘shila oladi. Autofagositoz jarayoni sifatida hujayra och qolganda uning o‘z qismlarini metobolizmga jalb qilib, hujayra xayotini ma’lum vaqtgacha ushlab turadi. Peroksisomalar. Hujayradan ultratsenrifuglash orqali ajratib olingan, tarkibi katalaza va peroksidaza fermenlariga boy bo‘lgan “mikrotanachalar” peroksisomalar deb ataladi. Peroksisomalar membrana bilan o‘ralgan bo‘lib, mitoxondriyalardan maydaroq bo‘ladi va kristlari bo‘lmaydi. Peroksisomalardagi fermentlar tarkibi turlichadir. Barg hujayralarida bo‘ladigan peroksisomalar fotonafas olish fermentlari tutadi. Yog‘larga boy urug‘larning hujayralaridagi peroksisomalarning bir xili - glioksisomalar urug‘lar unayotgan vaqtida yog‘ kislotalaridan uglevodlar hosil qilishda ishtirok etadi. Bu jarayonda mitoxondriyalar va sitoplazma ham qatnashadi. De Dyuv fikricha, barcha eukariotlar peroksisomalari umumiy kelib chiqishga ega. Uning tasavvuricha, barcha peroksisomalar metobolizmiga ko‘ra turli- tuman funksiyalarni o‘zida mujassamlashtirgan ba’zi jihatlardan mitoxondriyalarga

o‘xshab ketadigan oksidlovchi zarrachalardan kelib chiqqan. Ba’zi olimlarning fikricha, perroksisomalar endoplazmatik to‘r membranasi sathida shakllanib, undan ajrab chiqadi. Mitoxondriyalar paydo bo‘lishi bilan peroksisomalarning hujayradagi funksiyasi cheklanib borgan. Sferosomalar . Diametri 0,5 - 1mkm keladigan sharsimon organoid. Optik mikroskopda ko‘rish mumkin bo‘lgan bu organoidni 1880 yilda Genshteyn ochib, unga “mikrosoma” deb nom beragan. Lekin keyingi vaqtda mikrosoma deb ataladigan hujayraning boshqa fermentlari aniqlanganligi sababli, Genshteyn mikrosomalarning shakliga qarab sferosoma (sfera-“shar”- “tanacha”) deb atagan. Sferosomalar endoplazmatik to‘rdan hosil bo‘ladi. Bunda endoplazmatik to‘r kanachalari uchidan kichkina sharchalar uzilib chiqib, tez o‘sa boshlaydi va diametri 1000-1500 A ga yetadi. Shu sharchalar prosferosomalar deb atalgan. Prosferosomalarni o‘ragan membranalarning membranaga xos uch qatlamlik strukturasi yo‘qoladi, endoplazmatik to‘r membranasining ikkita tashqi to‘q osmiofil qatlamlari oraliqiga lipidlar to‘planib boradi. Sferasoma yog‘ga to‘lib, o‘zining diametrini kattalashtiradi va undan hosil bo‘lgan yog‘ tomchilari tashqi tomondan membrana bilan emas, balki endoplazmatik to‘r membranasining tashqi osmiofil qatlami bilan o‘ralib qoladi. Sferosomalarda uchraydigan asosiy ferment lipazadir. Sferosomalar matriksida nordon fosfataza, esteraza, poteaza, RNK aza, DNK azalarning bo‘lishi, ularni lizosomalarga o‘xshatib yuboradi. Vakuol. Yosh meristema hujayrasi protoplast orasida mazkur hujayradagi moddalar almashinuvida hosil bo‘ladigan mahsulotlar silliq endoplazmatik to‘r kanallarida to‘planib, kanalning bu yeri shishib zo‘raya boradi. Shu pufakchasimon zo‘rayagan, submikroskopik kattalikdagi sisternalarga provakuollar deb atalgan. Provakuollar asta sekin endoplazmatik to‘rdan ajralib chiqib, mayda vakuollarni hosil qiladi. Hujayra o‘sgan sari o‘zaro qo‘shilib, uning markazida yirik va yagona vakuolga aylanadi. Uni o‘ragan membrana endoplazmatik to‘r membranasiga gomolog bo‘lib, tonoplast deb ataladi. Vakuol ichini to‘latib turgan suyuqlikka

hujayra shirasi hujayradagi moddalar almashinish jarayonida hosil bo‘lgan turli maxsulotlarining suvdagi eritmasidan iborat. Uning tarkibiga tuzlar, organik kislotalar, aminokislotalar, alkalloidlar, uglevodlar, glikozidalar, oshlovchi moddalar, organik kislotalarning tuzlari, terpensimon moddalar, efir moylari, pigmentlar va boshqalar kiradi. Ilmiy tekshirish metodlarining rivojlanishi vakuol membranasi-tonoplast tarkibida fermentlar sintezida ishtirok etishi mumkin bo‘lgan zarrachalarning ochilishiga olib keldi. Vakuolalarning biologik ahamiyati shundan iboratki, ular o‘zlarida to‘plangan nisbatan yuqori konsentratsiyaga ega bo‘lgan hujayra shirasi tufayli, eng muhim osmotik aktiv fazo sifatida o‘simlikdagi suv rejimini ta’minlashda, turgor bosimini boshqarishda katta rol o‘ynaydi. Vakuollar tirik protoplastdan tonoplast orqali ajralgan bo‘lib, hujayradagi moddalar almashinuvidan hosil bo‘lgan chiqindi mahsulotlarshu vakuollarga to‘planadi. Vakuolalarning ahmiyatidan yana biri, fotosintezda hosil bo‘lgan uglevod va oqsillar hujayra shirasi ham zapas holda to‘planadi. Urug‘lardagi oqsillar esa aleyron vakuollarda to‘planadi. Aleyron vakuollarga albumin, globulin oqsillari va fitinlar to‘plangandan keyin, suvsizlanadi va qurib qolib, qattiq aleyron donachalariga aylanadi. Aleyron donachalari, ayniqsa, moyli va Qallasimon o‘simliklar urug‘larida ko‘p bo‘ladi. Hujayrada bitta yirik vakuola shakllangandan so‘ng, hujayra protoplasti hujayraning devor jismiga joylashadi. Ba’zi yadro hujayraning markazida sitoplazmaga o‘ralgan holda qolib, bu yerda hujayraning devor jismidagi sitoplazmadan sitoplazmatik iplar borib tutashib turadi. Mitoxondriyalar. Mitoxondriyalar o‘simlik, hayvon hujayralarida uchraydigan organoidlaridir. Mitoxondriya nomi (yunoncha mitos-ip, chondros- dona) birinchi marta 1898 yilda Benda tomonidan berilgan bo‘lsada, Flemming (1882) va Altman (1890) boshqa nom bilan bu organoidni undan ilgariroq ta’riflab bergan edilar.

Mitoxondriyaning shakli o‘zgaruvchan bo‘lib, ko‘pincha ipcha yoki donacha holida ko‘rinadi. ma’lumki funksional holatlarda uning formasi o‘zgarishi mumkin. Masalan, uzun mitoxondriya bir tarafdanshishib yoki bir tarafdan boitb tennis raketkasi shaklini olishi mumkin. Ba’zan mitoxondriyaning markaziy zonasi tiniqlashib, pufakcha tusiga kiradi. Mitoxondriyaning kattaligi o‘zgaruvchan. Ko‘pgina hujayralarda bu organoidlarning eni nisbatan o‘zgarmas (0,5 mkm ga yaqin). Uzunligi esa o‘zgarib turadi (eng uzuni 7 mkm). Lekin hujayraning funksional holatiga qarab juda ingichka (0,2 mkm) va yo‘qon (2 mkm) tayog‘chasimon xillarini uchratish mumkin. Mitoxondriya shakli va kattaligi osmotik bosimga va fiksator qarab o‘zgaradi. Mitoxondriya, asosan, sitoplazmada bir tekis joylashadi. Ba’zan esa bu qoida buziladi. Mitoxondriyaning bunday joylashishi ularning funksional holatlariga bog‘liq. Ular qayerda energiya ko‘proq kerak bo‘lsa, o‘sha yerga to‘planadi. Masalan, diafragmaning mushak tolalarida mitoxondriyalar miofibrillalarning disklari atrofida bo‘ladi, ko‘z to‘r pardasining tayog‘cha va kolbachasimon hujayralarida esa ichki bo‘g‘ining bir jismiga yig‘iladi. Buyrak kanalchalari hujayralarida mitoxondriya bazal plazmatik membranada yotadi. Qutiblangan epitelial hujayralarda mitoxondriyalar ma’lum apikal bazal joylashishga ega bo‘lib, dumaloq hujayralar (leykosit) da esa senriolalarga radial yotadi. Hujayralardagi mitoxondriyalarning sonini aniq aytish qiyin. Ularning miqdori hujayra tipiga va funksional holatiga bog‘liq, jigarda 30-35 %, buyrakda 20% oqsil mitoxondriyaga to‘qri keladi. Jigar gomogenatining 1 grammiga 8,7* 10 10 mitoxondrsya to‘qri keladi. To‘q jigar hujayrasi 2500 tagacha mitoxondriya, regeneratsiya bo‘layotgan jigar hujayralarida va jigar o‘smalari hujayralarida ularning soni kam. Elektron mikroskopik tadqiqotlar mitoxondriyaning ikki qobiq bilan o‘ralganligini ko‘rsatadi (19-rasm). Tashqi membrananing qalinligi taxminan 6 nm bo‘lib, shu organellaning o‘tkazuvchanlik hususiyatini belgilasa kerak. Ichki tarafda yozuvchi ichki mitoxondrial membrana tashqisidan farqli ularoq, tekis

bo‘lmay, o‘simta (krista)lar hosil qiladi. Bu membrananing ham qalinligi taxminan 6 nm. Ichki membranalar orasida bo‘shliq (19-rasm) mayda donador moddalar bilan to‘lgan bo‘lib, matriks deb ataladi. Mitoxondriya matriksida elektron zich (to‘q) granullalar bo‘lib, ularning zichligi SaQQ Mp ionlariga bog‘liq. Mitoxondriya kristallari organoid matriksini butunlay ajratmaydi va shuning uchun ham matriks yaxlit bo‘ladi. Mitoxondriya membranalari murakkab tuzilishga ega bo‘lib, ikkita tashqi elektron zich (to‘q) qavatlardan va o‘rta och qavatdan tuzilgan, har xil tipdagi hujayralarda kristallar soni turlicha. Buyrak hujayralarida, skelet va yurak mushagida kristallar soni ko‘p va zich joylashgan. Jigar hujayralarida spermatitlarda esa kam va siyrak. Bu tipdagi hujayralarda ham mitoxondriya kristallarining soni har xil bo‘lishi mumkin. Ba’zi bir holatlarda (skelet mushagi mitoxondriyalari: neyron o‘simtalarida va ba’zi bir organizmlarning spermatidlarida) kristallar mitoxondriya o‘qiga ko‘ndalang emas, balki o‘q bo‘yicha joylashishi mumkin. Ba’zi oddiy hayvonlarda ichki membranalar kristallar o‘rniga naycha hosil qiladi. Kristallarning bunday strukturasi ba’zan umurtqali hayvonlar hujayralarida, masalan, buyrak usti bezining po‘st q ismi, yorug‘lik urug‘donining interstisial hujayralarida uchraydi. So‘ngi vaqtlarda mitoxondriyalar ichki mebranasida zamburug‘simon yana bir nozik kimponent topilgan bo‘lib,u dumaloq zarracha (diametri 6-10 nm) va krista bilan tutashuvchi oyog‘chadan (uzunligi 3-5 nm) iborat. Mitoxondriya tashqi membranasida shunday zarrachalar yirikroq sharchalardan (diametri 20 nm) iborat bo‘lib, oyog‘chasi bo‘lmaydi. Bunday “elementar zarralar” har xil tipdagi hujayra mitoxondrilarida topilgan. Taxminlar bo‘yicha ana shu zamburug‘simon strukturalada ATF sintezi bilan bog‘liq bo‘lgan fermentlar joylashgan. Mitoxondriya kimyoviy tarkibining asosiy jismi proteindan (quruq og‘irligining 65-75%, yog‘dan quruq og‘irligining 23-30%) iborat bo‘lib, fosfolipid, DNK, RNK noorganik kationlar KQ, MgQQ, FeqQ, CaQQ, va boshqa moddalar mavjud. Mitoxondriyaning asosiy vazifasi ADF va noorganik fosfatdan ATF hosil bo‘lishini hamda Krebs sikli oraliq moddalarning aerob yo‘l bilan oksidlanishini ta’minlashdir. ATF makroergik bog‘larning energiyasi mexanik (mushaklarda),

elektrik (bosh miya hujayralarida, nerv hujayralari o‘simtalarida, reseptorlarda va baliqning elektr organida) yorug‘lik, osmotik energiyalariga aylanishi mumkin. Mitroxondriyalarda uch guruh fermentlar joylashgan bo‘lib, ularga mitoxondriyada bo‘ladigan quyidagi uch jarayonda: 1) Krebs siklida substratlarning oksidlanishi (asetil Koa) jarayonida; 2) elektronlar o‘tkazgich zanjiridan elektronlar o‘tishida; 3) oksidlanish bilan bog‘liq bo‘lgan ATF sintezida ishtirok etadi. Krebs sikli ketma-ket ketuvchi biokimyoviy o‘zgarishlardan iborat bo‘lib, buning natijasida sirka kislotaning ikkala uglerod atomi karbonat angidrid (S02) va suvgacha oksidlanadi. Bu jarayon kattagina energiya jaratadi. Aslida Krebs siklida sirka kislotasining o‘zi “yonmasdan”balki uning maxsuloti-asetil koferment A (asetil KoA) yonadi. Asetil koferment yog‘, uglevod va aminokislotalarning birlamchi parchalanishi hosil bo‘ladi. Elektron o‘tkazish zanjiri shartli reaksiyalar nomi bo‘lib, bu reaksiyalar natijasida juft elektronlar fermentlar yordamida donordan akseptorgacha o‘tkaziladi. Pirouzum kislotaning oksidlanishi pirouzum kislotadan 2 elektronni akseptorgacha o‘tkazuvchi ferment bilan bog‘liq. So‘ngra bir qator okisdlanish va qaytarilish reaksiyalari natijasida bir juft elektron oxirgi N aksentoriga va O2 ga o‘tib, suv hosil qiladi. Oksidlanish bilan bog‘liq bo‘lgan fosforlanish jarayonining har bir bosqichida substratning kimyoviy tuzilishidagi energiya, shunday kimyoviy bog‘ (ATF) energiyasiga o‘tkaziladiki, bu energiya hujayrada ishlatilishi mumkin. Elektronlar o‘tishidagi fosforlanish bu andenozindifosfatni noorganik fosfor hisobiga fosforlanishi bo‘lib, buning natijasida andenozintrifosfat (ATF) hosil bo‘lishi va elektronlarningdonordan akseptorga o‘tishi ro‘y beradi. Substratlarning oksidlanishidaenergiya hosil bo‘lishning mezoni bo‘lib, ATF sintezida har gramm - atom RG‘0 hisoblanadi. Bu nisbat ketoglyutar kislotaning oksidlanishida 4 ga, olma va qahrabo kislotalarida muvofiq ravishda 3 va 2 ga, NAD * N ning oksidlanishida esa 3 ga teng. Ishlayotgan mitoxondriyada Krebs sikli substratning oksidlanishi, albatta, fosforlanish jarayoni bilan bog‘liq. Mitoxondriya

kristalarning tuzilishi-funksional arxitekturaning juda yaxshi timsoli bo‘lib, oksidlanish bilan bog‘liq fosforlanish jarayonining murakkab strukturada ketishini ko‘rsatadi (20-rasm). Mitoxondriya uzoq hayot kechirmaydi. Mitoxondriyaning biologik yarim hayot (bor mitoxondriya yarimining yangbilanishi) davri ko‘p hujayralarda 9,6- 10,3 kunga teng (buyrak hujayrasida esa 12,4 kun). Parlchalanayotgan mitoxondriya o‘rnida yangisi hosil bo‘ladi. Bu organoid turli membranalardan: 1) sitoplazmadagi mavjud mitoxondriyalardan; 2) turli membranali strukturalardan; 3) membranasi bo‘lmagan tuzilmalardan hosil bo‘ladi. Ko‘pchilik tadqiqotlarning fikricha, mitoxondriyalar reproduksiya natijasida tiklanadi. Mitoxondriya kurtak otish yo‘li bilan yoki ko‘ndalangiga ikkita bo‘lishi natijasida ko‘payadi. Mitoxondriyaning o‘sishi va bo‘linishi davrida mitoxondriya ichidagi sintetik jarayonlar mitoxondriya lipoproteid membranasini va asosiy fermentlarini hosil qiladi, ba’zi bir enzimlar esa (masalan, sitoxrom S) ribosomalarda sintez bo‘lib mitoxondriyalarga keltiriladi. Mitoxondriyalarning yangitdan hosil bo‘lishi Xarvey tomonidan yozilgan. U dengiz tipratikoni tuxumi fragmentlaridan sentrifugalash yo‘li bilan mitoxondriyalarni olib tashlaydi. Lekin shu fragmentlardan rivojlangan lichinkalarda mitoxondriyalar mavjud. Elektron mikroskopik tekshirishlar fragmentlarda mitoxondriyalar yo‘qligini tasdiqlaydi. Balki bunda fragmentasiya vaqtida mitoxondriya yashil yanus bilan bo‘yalish qobiliyatini yo‘qotgan bo‘lishi mumkin. Shunga qaramay mitoxondriya sitoplazmatik qobiq, sitoplazmatik to‘r va yadro qobiqi pufakchalarida hosil bo‘ladi, degan dalillar ham yo‘q emas. Lekin endoplazmatik to‘r hamda mitoxondriya membranalarining biokimyoviy hossalari turlicha shu strukturalardan mitoxondriya hosil bo‘lishini tasavvur qilish qiyin. 20-rasm. Mitoxondriyada uchkarbon kislotalar sikli-krebs siklining sxemasi. Ko‘pchilik mualliflar nafas olish tezligi, oksidlanish va qaytarilish fermentlari aktivligi va mitoxondriya kristalari orasida mutanosiblik (korrelyasiya) borligini aniqladilar. Umurtqasiz hayvonlarning muskullaridagi sitoxromlar aktivligi o‘rganilganda kristallari kam mitoxondriyalarda sitoxrom kamligi topildi. Bunday

holni umurtqali hayvonlarning boshqa organ mitoxondriyalarida ham ko‘rish mumkin. Oksidlanish va qaytarilish fermentlari yuzasi juda katta bo‘lgan mitoxondriya kristlari membranalari joylashadi. Fermentlarning ko‘pligi, aktivligi va kristalarning zich joylashgani hujayraning takomilashishiga, rivojlanishiga, muhitlarning o‘zgarishiga hamda turli funksional aktivligi oshsa, masalan, buyrakning kompensator gipertrofiyasida, mitoxondriya yiriklashadi va matriksni zich joylashgan kristalar to‘ldirib turadi. Oxirgi yillarda o‘tkazilayotgan tadqiqotlar mitoxondriyalarning har xil ta’sirlarga nospesifik ravishda bir xil shishish bilan javob berishini ko‘rsatgan. Bunda mitoxondriya kengayadi, kristalar kaltalashadi va kamayadi. Tashqi membranada burmalar hosil bo‘ladi, natijada mitoxondriya tashqi membrana bilan o‘ralgan pufakchaga aylanadi. Mitoxondriyaning ultramikroskopik tuzilishi, hajmi, oksidlanish fermentlarining aktivligi o‘rganilganda mitoxondriya shishishi natijasida nafas olish fermentlarining o‘zgarishi, ya’ni mitoxondriya shishiga sababchi faktorlar mitoxondriyaning oksidlanish-qaytarilish fermentlarining aktivligini susaytirib yuborishi qayd qilingan. Mitoxondriya yuqori effektli ishni ta’minlovchi organoid bo‘lib, struktura va funksiyaning birligini ko‘rsatuvchi juda ajoyib tuzilmaning timsolidir. Plastidalar. Optik mikroskop kashf etilgandan so‘ng olimlar yashil donachalarni kuzatib, ularga xromotoforlar deb nom berishdi. Bunday donachalar hayvon hujayralarida uchratilmadi. Keyinchalik bunday organoid o‘simlik dunyosida ham faqat yashil o‘simlik hujayralarida bo‘lishi aniqlandi. Shimper (1885) brag hujayralarida yashil donachalardan tashqari yana sariq, to‘q sariq va hatto rangsiz tanachalarni kuzatdi. Shundan so‘ng Shimper “xromotofor” terminadan voz kechib, bularning hammasiga “plastidalar” deb nom berdi (plastida-grekcha “plastikos” so‘zidan olingan bo‘lib, shakllangan ma’nosini beradi). Plastidalarda qanday rang bo‘lishiga qarab Shimper ularni leykoplastlar, xloroplastlar va xromoplastlarga bo‘ldi (leykoplast - grekcha “leykos”-oq, xloros- yashil va “xromo” - rang ma’nosida).

Plastidalar boshqa hujayra organoidlari kabi sitoplazma qatlami kabi (mezoplazma) orasida joylashib, u bilan va boshqa organoidlar bilan yaqin fizioligik munosabatda bo‘ladi. Yuksak o‘simliklarning rangli va rangsiz plastidalari shakli odatda disksimon bo‘ladi. Suv o‘tlarning xromotoforlari esa tayog‘chasimon, lentasimon, yulduzsimon va boshqa shakllarida bo‘ladi. Yuksak o‘simlik plastidalarining kattaligi 3-19 mmk ga boradi. Plastidalarni sitoplazadan qo‘shqavat membranadan tuzilgan po‘st ajratib turadi. Rivojlanishining boshlarida tiniq matriksi ichiga uning ichki membranasidan o‘sib chiqqan bir necha kalta lamellarni va kraxmal donachasini ko‘rish mumkin. o‘simlik hujayrasidagi plastidalarning morfogenezi organizmning rivojlanishi yorug‘lik yoki qorong‘iliqda borishga bog‘liq (21-rasm) plastidalar bo‘linish va kurtaklanish yo‘li bilan ko‘payadi. Lekin plastidalar rivojlanishining boshida ko‘paymaydi, faqat differensiyalana boshlangan so‘ng ko‘payish qobiliyatiga ega bo‘ladi. Masalan, prolamellalarda tanachaga ega bo‘lgan etioplastlarni va xloroplastlarning bo‘linib ko‘payishi kuzatish mumkin. Yetuk xloroplastlarning qo‘sh qavat membranadan tuzilgan po‘stining ichki membranasi uning o‘rtasidan ichkariga qarab burma hosil qilib bir tomondan sekinroq, ikkinchi tomondan tezroq o‘sib borib stromani va lamellalarni ikkiga ajratib qo‘yadi. Tashqi membrananing bu jarayonda ishtirok qilishi aniqlanmagan. Suvo‘tlarda ham, hujayrasi bo‘linayotganda xromotoforlari bo‘linib ko‘payadi. Leykoplastdar. Plastidalar orasidagi eng maydasi hisoblanadi va rangsiz bo‘lib, aniq shaklga ega bo‘lmaydi. Leykoplastlarni 1854 yilda Kryuger topgan. Ularning ichki tirik massasi qo‘shqavat membrana bilan qurshalgan bo‘lib, ichki strukturasida lamellalar juda oz bo‘ladi. Lekin leykoplastlar yorug‘lik ta’sirida ichki lamellalar strukturasini rivojlantirib, yashil plastidalarga aylanish hususiyatiga ega. Zapaslanish zarur bo‘lgan qandning leykoplastlar stromasida polimerlashib, ikkilamchi kraxmalga aylanishi leykoplastlarning eng muxim hususiyatidir. Leykoplastlar odatda o‘simlikning yorug‘lik kirolmaydigan, rangsiz to‘qimalarida

kuzatiladi. Chunochi, ular meristema to‘qimalarida, sporalarida, gametalarida, urug‘larida, tugunchalarida, ildizpoya vaboshqa kraxmal to‘planadigan organlari to‘qimalarida bo‘ladi. Leykoplastlarni bir pallali o‘simliklardan trodeskansiya, orxideya savrinjon va boshqalarning epidermis to‘qimasi hujayralarida ham kuzatish mumkin (etioplasslar). Leykoplastlar mayda bo‘lganligidan ularni mikroskopda ko‘rish va sonini aniqlash qiyin. Ular ayniqsa hujayra yadrosi atrofida ko‘p uchraydi. Yorug‘lik tushadigan organlardagi leykoplastlarda- etioplastlarda odatda kraxmal to‘plana olmaydi. Xloroplastlar. Xloroplastning nozik qurilishi juda murakkab bo‘lib, mitoxondriya singari ikki qavat membranadan tashkil topadi. Tashki qavat xloroplast qobiqi vazifasini o‘tasa, ichki membrana ichkariga o‘sib kirib alohida taxlanishi natijasida granalarni hosil qiladi. Grana (qirra)larda membranalar qatlam-qatlam hosil qilib joylashadi. Bu qatlamning 1 qavat membranasi tilakoid deb atalib, grana tarkibida bo‘lganligi uchun grana tilakoidi deb yuritiladi. Xloroplastda granalar soni ortib borishi bilan birga, granalardagi tilakoidlar soni ham ortib boradi. Grana orasidagi bo‘shliq stroma deb ataladi. Granalar o‘zaro membranalar bilan tutashadi, bu tutashtiruvchi membrana stroma yoki lamella tilakoidi deb ataladi (21-rasm). Xloroplast asosan membranali qurilishga ega bo‘lganligi uchun lamelyar tuzilishga ega. Xloroplastning 1-2 % ini karotinoidlar va fermentlar, oz miqdorda RNK va DNK, yog‘ tomchilari va ribosomalar tashkil etadi. Xloroplastning 75 %i suv, 25 % i quruq moddalardan iborat. Qurug‘ moddalarning 30-45 % ini oqsil, 10 % ni mikroelementlardan magniy, temir, rux, mis birikmalari, 10-15% ini zapas moddalar va 20-40 % ini lipidlar tashkil qiladi. Xlorofill pigmentlari grana va stroma yoki lamella tillakoidlar ichida joylashgan, kattaligi 70-120 A0 keladigan globulalar ichida kvantosomalar joylashadi. Kvantosomalar fotosintez qiluvchi asosiy birlik hisoblanadi va ularda yorug‘lik energiyasi kimyoviy energiyaga aylanadi. 21-rasm. Xloroplastning tuzilishi

Xloroplastlar matriksida (stromasida) mitoxondriyalarga singari o‘zining DNK, RNK va 70 S ribosomalari bo‘lib, yadrocha bo‘lmagan genetik sistemaga ega. Xloroplastlarning asosan oqsil va lipidlardan tuzilgan stromasida doim maxsus lipidlar (plastoxinonlar) plastoglobulalar deb ataladigan sharchalar holida uchraydi. Bundan tashqari stromada birlamchi kraxmal donachalari va oqsil kristallari bo‘ladi. Ribosomalari bakteriya ribosomalari kabi kichik bo‘ladi. Stromada yana mikrokarnaychalarga o‘xshash strukturalar ham bo‘ladi. Xloroplast tashqi membranasining yuzasi sitoplazmaning yupqa qatlami bilan o‘ralgan (peristromium). Taxmin qilinishicha peristromium xloroplastning sitoplazmasi ichida amyobasimon harakat qilishda ishtirok qilsa kerak. Xloroplastlar sitoplazma ichida doim harakatda bo‘ladi. Yorug‘lik ta’sirida ular hujayra ichidagi o‘rnini o‘zgartirishi mumkin. Kuchli yorug‘lik xloroplastlarda manfiy fototaksis quzg‘atib, ular hujayraning yon devoriga to‘planadi va o‘zlarining qirralarini yorug‘lik manbaiga qaratdi. Kuchsiz xloroplastlarda musbat fototaksis quzg‘atib, ular hujayraning yorug‘lik manbaiga nisbatan perpendikulyar joylashgan devoriga to‘planadi va o‘zlarining keng sathini nurga tovlaydi. Buning biologik ahamiyati shundaki birinchi holda xloroplast kuchli yorug‘likdan kuyib qolishdan saqlansa, ikkinchi holda xloroplast o‘zining keng sathi bilan yorug‘likdan ko‘proq foydalanish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Organik moddalarni quyosh energiyasi hisobiga sintezlanib borishi fotosintez jarayonidir. Fotosintez faqat fotosintezlovchi hujayralardagina mavjud bo‘lgan ixtisoslashgan o‘ziga xos organoidlar-xloroplastlarda o‘tadi. Fotosintezning prinsipal sxemasini quyidagi tenglama shaklida ifodalash mumkin. 6 SO2Q6 N2O Q quyosh energiyasi fotosintez S 6N12O Q60G‘ Lekin fotosintez ko‘p bosqichli murakkab jarayon. Bu jarayonda anorganik uglerodning past energiyali oksidlangan shakli (SO2) dan energiyaga boy qaytarilgan uglerod-uglevod glyukoza sintezlanadi. Reaksiya natijasida molekulyar kislorod ham hosil bo‘ladi. Bu bizning sayyoramizda kislorodning biridan bir

manbaidir. Fotosintez jarayonida hosil bo‘lgan mahsulotlarni fotosintezlamaydigan barcha organizmlar iste’mol qiladilar. Xromoplastlar. Xromoplastlar o‘simlikning vegetativ organlari, gullari va meva hujayralarning protoplastida uchraydi va shu organlarga tegishli rang berib turadi. Xromoplastlarning sariq, qizil, jigar rang, to‘q sariq, qo‘ng‘ir-qizil rangda bo‘lishi ularning stromasida xilma - xil karotinoidlarning mavjudligidandir. Karatinoidlar deb ataluvchi pigmentlarlardan karotin (S40N56O) va uning izomerlari, ksantafill (S40N56O2) larni ko‘rsatish mumkin. Xozirgi fanga karotinoidlarning 58 turi ma’lum. Turli o‘simlik xromoplastlaridagi karotinoidlarning turi va ularning miqdoriy nisbatlari turlicha bo‘ladi. Qizil sabzining har 100 g ho‘l ildiz mevasida 5,4-19,8 mg gacha karotin va ozmiqdorda likopin bo‘ladi. Xromoplastlar odatda xloroplaslarning o‘zgarishidan, qarishidan hosil bo‘ladi. Ular mevalarning pishishida ulardagi yashil xlorofill pigmenlar va gran ula lar parchalanib stromada qisman lamellalar va karotinoid kristallar va adsorbsiyalangan holida qoladi. Ko‘pincha karotinoidlar sitoplazmada erigan holida to‘planadi. Karotinoidlar sitoplazmada to‘plangan yog‘da erib, ularni sarg‘aytiradi. Lekin ko‘p mevalarning ko‘k, to‘q qizil, pushti rangda bo‘lishi xromoplastlardan emas. Chunki ularning sromasida karotinoidlarning ko‘p miqdorda to‘planib, turli shakldagi kristallar hosil qilishlari xromaplastlarning turli shakllarga kirishiga sabab bo‘ladi. Mikronaychalar. Elektron mikroskop yordamida 1963 yilda hayvon va o‘simliklar hujayrasi sitoplazmasining tashqi qatlamidan naysimon organoidlar topilgan bo‘lib, ularga mikronaychalar deb nom berildi. Mikronaychalarning diametri 250 A0, uzunligi bir necha mk keladi, devorining qalinligi esa 50-80 A0. o‘z navbatida har bir mikronaycha 13 ta tayog‘chasimon mayda parallel ipchilar- protofilamentlardan iborat.

Mikronaychalar-sentriola, bazal tanacha, hivchinlar va kipriklarning asosiy struktur birligi bo‘lib hisoblanadi (24-rasm). Turli hujayralardan olingan mikronaychalarning kimyoviy tarkibi bir xil, ya’ni o‘zi uchun xos bo‘lgan tubilin oqsilidan tashkil topgan. Mikronaychalar to‘qri shoxlanmagan ichi bo‘sh silindr ko‘rinishida bo‘lib, ko‘pgina harakatli hujayralarning kiprik va xivchinlari tarkibida bo‘ladi. Ular o‘z navbatida kiprik va xivchinlarning xarakatchanligani ta’minlaydi. Mikronaychalardan to‘lqinsimon holda moddalarning siljishi natijasida xivchin yoki kiprikning to‘lqinli harakati yuzaga keladi. Masalan, spermatrzoidlarning xarakatlanishi. Mikronaychalar mikrofibrillalar bilan hamkorlikda hujayrada tayanch- sitoskelet vazifasini ham ta’minlaydi, ya’ni hujayraga shakl berib turadi (22-rasm). Shu bilan birgalikda sitplazmada moddalarning siljishi, o‘tkazuvchanligi ham ta’minlaydi. o‘simlik hujayrasidagi sitoplazma harakati mikronaychalarga bog‘liqligini L. Porter aniqlagan. Mikronaychalar mitoz darida bo‘linish urchig‘ini hosil qilishda ham ishtirok etadi. 22-rasm. Sitoskletning tuzilishi. Hujayra markazi, sentrosoma. Xozirgi vaqtda hujayra markazi deb nomlanuvchi tuzilma 1875 yilda Gertvig tomonidan ochilgan. Hujayra markazi deb, u bo‘linish dukining ustki jismidagi tuzilmani atagan. Hujayra markazi hamma hayvon hujayralarida topilgan bo‘lib, faqatgina tuxum hujayrasining yetilish davrida yo‘qoladi. Turli hujayralar Geydengayn temir gematoksilini bilan bo‘yalganda sentrosoma ikkita sentrioladan iborat ekanligi kuriladi. Senriolalar sferik massa markazida joylashib, bu massa senroplazma yoki sentrosfera deb ataladi. Sntriolalar zich donachalar (kattaligi 0,2-0,8 mkm) holida ko‘rinib, o‘zaro ingichka tortma-sentrodesmoza bilan bog‘langan. Interfaza holatidagi hujayralarda hujayra markazi ikkita sentrioladan (diplosomadan) iborat. Bo‘linish davrida esa uning tuzilishi murakkablashib, atrofida nurli zona-astrosfera hosil bo‘ladi. Hujayra

markazining tuzilishi to‘qrisidagi asosiy ma’lumotlar elektron mikroskopik tadqiqotlar natijasida mukammalashdi. Sentriola silindirsimon tanacha bo‘lib, uzunligi 0,3-0,6 mkm va diametri 0,1-0,15 mkm (23-rasm). Tanachaning devori bir-biriga parallel yotgan naychalardan tashkil topgan bo‘lib, bir-biridan gomogen, zich oraliq modda bilan ajralib turuvchi 9 guruh bo‘lib joylashadi. Xar bir guruh 3 mikronaychadan tashkil topgan bo‘lib, ularni triplet deb yuritiladi (23-rasm). Tripletning birinchi mikronaychasi (A-mikronaycha)diametri 250 nm, devor qalinligi 5 nm bo‘lib, 13 globulyar subbirlikdan tuzilgan. Xar bir triplet uzunligi senriola uzunligiga teng. Ikkinchi va uchinchi (V va S-mikronaychalar) A mikronaychadan farq qilib, ularning devori 13 emas, balki 11 globulyar subbirlikdan tashkil topgan. Uchala mikronaycha zich yotadi. Senriolada mikronaychadan tashqari yana qo‘shimcha tuzimlar bor A mikronaychadan ikki o‘siqcha (kulcha) lar chiqib, ularning biri qo‘shni tripletning S mikronaychasiga, ikkinchisi esa sentriola markaziga yo‘nalgan. Sentriola silindirning markazida “arava G‘ildiragi” singari tuzilma bo‘lib, u “o‘q qism” va 9 ta spisadan tashkil topgan. Spisaning har biri tripletning A mikronaychasiga qarab yo‘nalgan. Sentriolalar juft bo‘lib, o‘zaro bir-biriga perpendikulyar joylashadi va bunday joylashishi sentriolalarning bo‘linishi vaqtida qutbga tortilganida ham saqlanadi. Sentriolalar o‘qi bo‘linish o‘qini belgilaydi. Senrosferada membrana bo‘lmay, u proteinlarga boy va o‘z zichligi bilan sitoplazmadan ajralib turadi. Elektron mikroskopik tekshirishlar sentriolalar atrofida diametri 70 nm li strukturalar - “satellitlar” borligini ko‘rsatadi. Taxminlar bo‘yicha, satellitlar sentriolalar aktivligiga bog‘liq bo‘lib, doimiy bo‘lmagan tuzilmadir. Ba’zi yumaloq nopolyar hujayralarda sentriola hujayra markazida (Salamandra leykositi), ko‘pincha esa yadro va kiritmalar hisobiga bir tomonga surilgan bo‘ladi. Ko‘p yadroli hujayralarda senriola markazda, yadro esa uning atrofida joylashadi. Bu organellaning kichigligi va ajratib sentrifugalash mumkin bo‘lmasligi tufayli hujayra markazining kimyoviy tarkibi sitokimyoviy ma’lumotlarga asoslangan. Leykemik miyeloblast hujayralarning sentrosferasida asosiy oqsillar:

gulyukoproteid, ribonukleoproteid ko‘p miqdorda topilgan. Odam nerv hujayralarning hujayra markazida karbonsuvlar, N-guruh va kislota radikallari aniqlangan. Hujayra markazida nuklein kislota ham ko‘p. Shuning uchun bu struktura reproduksiya qobiliyatiga ega. 23-rasm. Hujayra markazi (senrosoma) ning elektron mikroskopda va sxematik ko‘rinishi. Ko‘pgina tadqiqotchilar senriolalarni bazal tanachalar yoki blefaroplastlar sodda hayvonlarda va ko‘p hujayrali organizmlarda xivchin va kiprikchalarning hosil bo‘lishi bilan ko‘rinadi. Odam embrioni yuqori nafas yo‘llaridagi kiprikchalar prebazal tanachadan, ular esa diplosomadan rivojlanadi. Spermatogenez davrida yadroga nisbatan distal joylashgan sentriola bazal tanachaga aylanib, undan esa spermatazoid dumi hosil bo‘ladi. Hujayra markazi mitotik apparatni, shu jumladan, dukchani va yulduzchani hosil qilishda rol o‘ynaydi. Xozirgi vaqtda shunisi aniqki, mitozda qutblanish hujayra markazi tomonidan bajariladi. Qutblar hujayra markazining bir-biridan qochishi natijasida hosil bo‘lib, dukning va xromosomalarning joylashishini belgilaydi. Ba’zi tadqiqotchilar senriola naychalari va duk fibrillalari diametrining bir xilliga asoslanib, fibrillalar senriola naychalaridan hosil bo‘ladi deb fikr yuritadilar. Hujayra markazining hosil bo‘lishi va taraqqiy etishiga oid bir necha nazariyalar mavjud. Bular: a) birlamchi senriolalarning bo‘linishi (kurtak otishi)dan; b) boshqa birlamchi strukturalardan hosil bo‘ladi degan nazariyalardir. Elektron mikroskopiya bilan shug‘ullanuvchi ko‘pchilik olimlar sentriolalar hosil bo‘lishi kurtak otish yo‘li bilan boradi, deb hisoblaydilar.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Atabekova A.I, Ustinova YE I. Sitologiya rasteniy. M. kolos, 1987 2. Boykobilov T. B., Ikromov T. X. Toshkent «O’qituvchi» nashriyoti. J1980. 3. Boykobilov T. Sitologiyadan amaliy mashg‘ulotlar. Andijon, 1986. 4. Eshnazarov K. Sitologiya. Toshkent–2001. 5 . Grin N., Staut U., Teylar D. Biologi y a . M.Mir, T 1, 1990. 6 . Kursanov V.A., Kamarnitskiy N.A., Meyer K.I., Razdorskiy V.F., Uranov A.A.,–Botanika. «O‘qituvchi» nashriyoti 1977. 7. Mustafayev S.M., Ahmedov U.A. Botanika. T.: «Fan» nashriyoti 2006. 8. Mustafayev S.M, Botanika. Toshkent. «O‘zbekiston» 2002. 9. Q odirov E. Gistologiy a . Toshkent «O‘qituvchi», 1994.

O'xshashlar

Hujayra ichki harakatlari

O`simlik hujayrasining asosiy strukturasi va funktsiyalari

Xujayra fiziologiyasi va patologiyasi

O`simlik hujayralarining ontogenezi va hujayra tuzilmalarining biogenezi

O`simliklar fiziologiyasining umumiy masalalari